6872726235

Kariera literacka Henryka Sienkiewicza

Karierę literacką ro/poe/ął Sienkiewicz w dobie pozytywizmu i pod wieloma względami miał biografię pisarska typową dla tej formacji: pochodzenie społeczne (zubożała szlachta), wykształcenie (Szkoła Główna), początki dziennikarskie w prasie warszawskiej ("Gazeta Polska". "Niwa"), zaangażowanie w sprawy publiczne, działalność dobroczynna. Karierę rozpoczął jako utalentowany i przenikliwy felietonista, m.in. cyklami "Chwila obecna" ("Gazeta Polska") i "Wiadomości bieżące" ("Niwa"). Duża popularność przyniosły mu publikowane w "Gazecie..." Listy z podróży, w których relacjonował swoje wrażenia i doświadczenia z pobytu w Ameryce.

W błyskotliwej formie, z wyczuciem szczegółu i poczuciem humoru opisywał obyczaje ówczesnej Ameryki, życic Polonii, opisywał przyrodę, relacjonował wyprawy poznawcze i myśliwskie, występy Modrzejewskiej, interesował się losem Indian. "Listy" zostały przetłumaczone na 9 języków i zyskały uznanie w Ameryce.

Sienkiewicz był autorem solidnego studium o barokowym poecie Mikołaju Sępie Szarzyńskim. o nurcie naturalistycznym w literaturze, o powieści historycznej. Był. zgodnie z duchem formacji, zwolennikiem literatury realistycznej, przedstawiającej życic społeczne, zawierającej przesłanie humanistyczne i służącej narodowi. Nic aprobował natomiast naturalizmu: twierdził, że przedstawia spaczony obraz rzeczywistości, ograniczający ją do jednego tylko aspektu.

Trylogia

Sposób narracji, bogactwo języka i doskonałe puenty zapewniły Sienkiewiczowi trwałe miejsce w dziejach polskiej nowelistyki i dzięki licznym tłumaczeniom przyniosły mu pewną popularność międzynarodową. Ale to. co wy niosło go na szczyt sławy - to były powieści history czne. W latach 1883-86 opublikował W odcinkach w "Słowie" "Ogniem i mieczem". "Potop" i "Pana Wołodyjowskiego".

Powieść historyczną jako taką cenił bardzo wysoko za jej walory dydaktyczne i ideowe, za budzenie patriotyzmu i pielęgnowanie tradycji. Zgodnie z duchem formacji wymagał od niej realizmu i przesłania moralnego. Przeprowadził gruntowne studia nad opisywanymi czasami, a genezę powieści znajdował w "rozczytywaniu się w kronikach i pamiętnikach epoki, którą odczuwałem artystycznie mocniej niż inne okresy dziejów". A wybrana epoka -to łata 1648-73. kiedy to Rzeczpospolita szlachecka przeżywała szereg zagrożeń i wy chodziła z nich zwy cięsko.

Sienkiewiczowska Rzeczpospolita nic była pozbawiona wad: egoizmu, prywaty, warcholstwa i zdrad. Ale w obliczu zagrożenia rycerstwo i szlachta okazywali się zdolni do olbrzymich poświęceń dla jej ratowania. W "Ogniem i mieczem" dają odpór zbuntowanym Kozakom pod wodzą Chmielnickiego, w "Potopie” - najazdowi szwedzkiemu, w "Panu Wołodyjowskim" - hordom tatarskim.

Sienkiewicz łączy konwencję powieści przygodowej z romansem historycznym. Akcja dzieje się na ogromnym obszarze od Śląska po krańce Ukrainy, głównie w obozach wojskowych, ale także na dworze królewskim, na dworach szlacheckich, na sejmikach... Jest niezwykle dynamiczna: przygoda goni przygodę, potyczki, pogonie, ucieczki, porwania. I przynajmniej po jednej spektakularnej bitwie w oblężonej twierdzy: w Zbarażu ("Ogniem i mieczem").

Częstochowie ("Potop"). Kamieńcu Podolskim ("Pan Wołodyjowski"). Niezwykle plastyczne opisy bitew, potyczek i egzekucji nic stronią od okrucieństwa, WTęcz sadyzmu.

Strony powieści zaludnił autor kalejdoskopem postaci - tych historycznych (Jeremi Wiśniowiccki. Stefan Czarniecki. Paweł Sapieha, królowie Jan Kazimierz i Jan Sobieski. Karol Gustaw i Chmielnicki) i fikcyjnych, wśród których dominują bohaterowie powieści, kolejno Skrzetuski. Kmicic i Wołodyjowski. Jak na powieści przygodowe przystało, postaci sa zazwyczaj czarne lub białe, racje moralne jasno określone. Zazwyczaj - bo Kmicic wprawdzie popełnia grzechy młodości, ale odkupuje je bohaterskimi czynami, a barwny Sarmata pan Zagłoba, łgarz. opój i tchórz, w momentach krytycznych dokonuje czynów wielkich dzięki "konceptowi".

W wydarzenia historyczne nieodmiennie wpisany jest romans z przeszkodami: Skrzctuskicgo z Helena Kurccwiczówna. Kmicica z Oleńka Billcwiczówną i Wołodyjowskiego z Basią Jeziorkowską. Każdą z panien kocha też czarny charakter i zdrajca ojczyzny (Bohun. Bogusław Radziwiłł. Azja Tuhajbcjowicz). porywa i więzi, ale oczywiście rzecz kończy się zwycięstwem bohatera pozytywnego i weselem. W życiu publicznym zwycięża waleczność i patriotyzm, w życiu prywatnym - miłość i rodzina.

W "Trylogii" ujawnił Sienkiewicz ogromny talent epicki: umiejętność budowania fabuły, wielość postaci i epizodów, plastyczność opisów, trafnie oddany szczegół oby czajowy i zręczną archaizację języ ka. Sam zbyt skromny mc był, cenił własny talent pisarski, ale ogromna popularność tych powieści przerosła nawet jego oczekiwania. Zaczął jako autor książek przygodowo-historycznych z przesłaniem patriotycznym, piszący tyleż dla idei. co i dla pieniędzy, a skończy ł jako wieszcz narodowy tworzący "dla pokrzepienia serc", która to rolę przyjął z powagą i godnością. Atrakcyjność czytelnicza została potwierdzona także poza krajem, dzięki tłumaczeniu na dwadzieścia kilka języków. Wszystkie trzy części Trylogii zostały sfilmowane, a Ogniem . mieczem w przeróbce teatralnej wysławiono w teatrze Sary Bernhard w 1904.

lyjw

iwii

tt 9

W pustyni i w puszczy

Duża popularnością cieszyła się też drukowana w "Kurierze Warszawskim" 1910-11 powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy. Sienkiewicz wykorzystał w niej m.in. własne doświadczenia z podróży afrykańskiej. Rzecz dzieje się w Sudanie podczas powstania mahometan przeciw Anglikom. Zwolennicy Mahdicgo. przywódcy powstania, porywają dzieci Polaka i Anglika, pracujących w kompanii Kanału Sueskicgo. Stasia Tarkowskiego i Nel Rawlison. Dzieci uciekają z niewoli i przebywają kawał kontynentu przeżywając liczne przygody: Staś walczy z dzikimi zwierzętami, zdobywa pożywienie, ratuje słonia uwięzionego w wąwozie, leczy Nel z ciężkiej febry. Towarzyszy im pies Saba. później uratowany słoń i para młodych Murzynów - Kali i Mca. D/.icci wracają w końcu do szukających ich ojców, a dzielny Staś - polski patriota - wykuwa na Kilimandżaro napis "Jeszcze Polska nie zginęła".

Krzyżacy

Podobne połączenie przygody rycerskiej i romansu znajdujemy w kolejnej powieści pt. "Krzyżacy", publikowanej w "Tygodniku Ilustrowanym" 1S97-1900. Rzecz także dzieje się na dworze królewskim i dworach szlacheckich, w klasztorach i na szlakach podróżnych, w puszczy’ i zamku krzyżackim w Szczytnie. Wśród postaci historycznych znajdują się m.in. król Jagiełło i królowa Jadwiga, bohaterem jest młody, porywczy rycerz Zbyszko z Bogdańca. Plan historyczny - to narastający konflikt z Zakonem Krzyżackim, butnym, chciwym i zdolnym do usprawiedliwienia każdej zbrodni rzekomo w imię Chrystusa. Watek romansowy - to miłość Zbyszka do Danusi, córki Juranda zc Spychowa, dworki księżnej Anny Mazowieckiej. Po zatargu z Jurandem Krzyżacy porywają Danusię, a jego samego, podążającego za córką, dotkliwie okaleczają. Danusia traci zdrowie i zmysły w niewoli i umiera - ale już na wolności, na rękach Zbyszka. On sam po okresie rozpaczy znajduje szczęście w miłości Jagny, przyjaciółki z dzicciństw-a. A konflikt historyczny kończy ogromny epicki opis bitwy pod Grunwaldem, sukcesu militarnego polskiego i litewskiego rycerstwa.

Ciemne barwy, jakimi Sienkiewicz odmalował Zakon, miały przesłanie aktualne: były nim wielokrotnie podnoszone sprzeciwy wobec polityki Prus. które uważał za spadkobiercę imperialnej ekspansji Krzyżaków.

Quo vadis?

Powieścią historyczną, która przyniosła pisarzowi największy sukces, czyli nagrodę Nobla [1905]. było "Quo vadis" publikowane w "Gazecie Polskiej" 1895-96. Przedstawił w niej Rzym za czasów panowania Nerona z całym jego przepychem, sybarytyzmcm i wysoka kulturą intelektualną. W tym pogańskim święcie po cichu i w ukryciu rodzi się nowy świat chrześcijański. Bohaterka powieści jest Ligia, piękna branka chrześcijańska pochodzenia słowiańskiego. Kocha ją młody patrycjusz Winicjusz. Zdobywa jej miłość dopiero wtedy, kiedy przekonuje się o moralnej wartości rdigii i j_cj prześladowanych przez Rzymian wyznawców.

Sienkiewicz, znając dobrze Rzym i związane z nim piśmiennictwo, zarówno starożytne, jak i mu współczesne, przedstawił barwny i plastyczny obraz dworu cezara. nakreślił świetne postaci Nerona, poety Pctroniusza, filozofa Seneki... Pierwsi chrześcijanie natomiast są tyleż wzniośli moralnie, co artystycznie słabi. Jednak to wartości chrześcijańskie zdobyły Nobla, książkę przetłumaczono na ponad 40 języków, przerobiono na operę (Jean Nougcs 1909). Feliks Nowowiejski napisał na jej podstawie oratorium. Jan Styka namalował panoramę. PowMalo W kilka woji lilnumąch.

Bez dogmatu Rodzina Połanieckich

Po ukończeniu Trylogii Sienkiewicz opublikował dwie powieści współczesne: Bez dogmatu ("Słowo" 1889-90) i Rodzina Połanieckich Obie powieści miały ciekawą recepcję: zostały odebrane niezupełnie zgodnie z intencjami autora.

Powieść pierwsza ma formę pamiętnika. Jego autorem jest 35-lctni Leon Płoszowski, zamożny polski hrabia mieszkający z ojcem w Rzymie, bywalec salonów europejskich. Wszechstronnie wykształcony, wrażliwy na piękno, ulubieniec kobiet, cierpi na chorobę woli i uczuć. Nic widzi w życiu celu ani sensu, nic znajduje podstaw dla wiary religijnej ani trwałego systemu wartości. Współczesna nauka i filozofia, a także własna przerafinowana wrażliwość i skłonność do introspckcji uczyniły z niego totalnego sceptyka. Nic jest z tego powodu szczęśliwy, ale nic znajduje na to żadnego lekarstwa, tym bardziej, że wygodne okoliczności życiowe nic zmuszają go do wysiłku. Zachęcany przez ciotkę osiadłą w Płoszowic do małżeństwa z panną Anielą zakochuje się. ale nic może podjąć decyzji o ożenku. Zwleka, wycofuje się. wikła w inne romanse. Wreszcie Aniela wychodzi zc względów praktycznych za Kronickiego. spekulanta prowadzącego ryzykowne interesy. Wtedy miłość bohatera przemienia się w obsesję. W pamiętniku notuje gwałtowne uczucia: miłość, nienawiść, pogarda, znowu miłość... Stara się odzyskać Anielę, ale ta reaguje "katechizmowa prostotą". Rzecz kończy się tragicznie dla obojga: po samobójczej śmierci męża Aniela, która spodziewa się dziecka, umiera, a w ostatnim zapisku bohater zapowiada własne samobójstwo.

W ten psychologiczny dramat Sienkiewicz wpisał diagnozę: społeczeństwo jest chore. Z jednej strony znajduje się uprzywilejowana elita, z drugiej - zupełnie niecywilizowany tłum. W środku jest pustka, której zapełnienie dopiero zapowiadają takie postaci, jak bracia Chroslowscy. synowie rządcy w Płoszowic. zdrowi na ciele i duszy, energiczni i przedsiębiorczy.

Swojego bohatera oceniał surowo: "Powieść ma być i będzie bardzo wyraźnym ostrzeżeniem, do czego prowadzi życic bez dogmatu - umysł sceptyczny, przerafinowany. pozbawiony prostoty i nic wspierający się na niczym". Tymczasem dla pokolenia modernistów był on bohaterem pozytywnym: cierpiącym na "chorobę wieku" dekadentem. skazanym na zagładę nadwrażliwccm. który jednak jest forpocztą ewolucji duchowej. Powieść była modna i popularna, przełożona na 18 języków wzbudziła duże zainteresowanie, m.in. Lwa Tołstoja.

Bohaterem Rodziny Połanieckich jest zubożały szlachcic prowadzący interesy handlowe w Warszawie. Żeni się z wyzutą z majątku szlachcianką Marynią, która wychodzi za niego z konieczności, ale zgodnie z własnym kodeksem moralnym jest dobrą i wierną żoną. Kodeks moralny Połanieckiego natomiast pozwala mu być twardym i bezwzględnym w interesach oraz zdradzać żonę. Rzecz kończy się dość nieoczekiwanie i bajkowo: Połaniecki odkupuje majątek żony. wraca do korzeni, do ziemi i do wartości rodzinnych. Toteż krytyka powszechnie uznała, że dla Sienkiewicza jest on bohaterem pozytywnym, wyrazicielem jego poglądów.

Wykaz lektur szkolnych autorstwa Henryka Sienkiewicza

Szkota podstawowa
lektury obowiązkowe:	lektury uzupełniające:
W pustyni i w puszczy	Janko Muzykant
	Sachem
Gimnazjurn__
lektury obowiązkowe:	lektury uzupełniające.
Krzyżacy	Latarnik _______
	Wybrane wiersze
Szkota ponadgimnazjalna
lektury obowiązkowe:	lektury uzupełniające.
Potop Poezja młodopolska	Quo yadis? (fragmenty)