plik


ÿþ1760.1858 - PRAWA DLA {YDÓW Rzeczywistym twórc chasydyzmu na ziemiach polskich byB uczeD Baal Szem Towa, Dow Ber z Midzyrzecza (1704-1772). ByB on wdrownym kaznodziej, zwanym po hebrajsku "magid". ZdobyB uznanie sBuchaczy przez sw wymowno[, barwne i dziaBajce na wyobrazni wykorzystywanie w swych kazaniach przypowie[ci. Po [mierci mistrza (1760 r.) staB si jego nastpc, opu[ciB jednak Midzyborze (w Polsce) - rodzinna miejscowo[ Baal Szem Towa, obierajc za swoj siedzib Midzyrzec. ZostaB powszechnie uznany za przywódc chasydyzmu. WedBug niego zBo istniaBo obok dobra jako wyraz boskiej wielo[ci, która musi prowadzi do harmonii. Dlatego nale|y |y pobo|nie z afirmacj |ycia, a tego dokona mógB jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk. Szeroko rozpowszechniona byBa legenda, |e w ka|dym pokoleniu |yje 36 cadyków, którzy chroni istnienie [wiata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze wzgldu na nich. Czsto ci cadycy pozostaj nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie wBa[ciwym, spo[ród nich objawi si jeden - Mesjasz. Objawi si on jednak za szybko i bdzie musiaB umrze. W 1760 r. we francuskim porcie Bordeaux portugalscy marrani posiadali wielkie domy bankierskie i fabryki broni, ekwipowali okrty i prowadzili handel zamorski z koloniami francuskimi. SBynn byBa rodzina Gradisów. Mieszkajcy w Bordeaux, Rodriques (Jakub) Pereira (1715- 1780) wynalazB mow na migi dla gBuchoniemych. ZaBo|yB specjalnie w tym celu szkoB w Bordeaux. OtrzymaB nagrod od króla i zostaB tBumaczem królewskim. W owym czasie portugalscy marrani z Bordeaux byli bardzo nieprzyjazni wzgldem {ydów niemieckich i polskich, pragncych osiedli si we Francji. {ydzi sefardyjscy (portugalscy) naciskali na otoczenie króla, aby uchwali dekret zakazujcy obcym {ydom osiedla si we Francji. W 1761 r. ksi| Richelieu nakazaB, aby wszyscy obcy {ydzi opu[cili region Bordeaux. W 1763 r. król Polski August III Saski z papie|em Klemensem XIII potpili krwawe oszczerstwa anty|ydowskie i bezpodstawne oskar|enia o mord rytualny. W latach 1764-1795 w Polsce panowaB król StanisBaw August Poniatowski. Elecka odbyBa si przy obecno[ci wojsk rosyjskich. Faktyczny wybór króla dokonaBa caryca Katarzyna. W latach 1764/1765 przeprowadzono na ziemiach polskich spis ludno[ci |ydowskiej. WedBug spisu liczba {ydów wynosiBa wówczas okoBo 600 tys. Historycy s zdania, |e faktycznie byBo ich wówczas co najmniej 750 tys. W 1764 r. zlikwidowano w Polsce autonomi |ydowsk (rozwizano |ydowski Sejm Czterech Ziem) i podniesiono dla {ydów podatek pogBówny. {ydzi niemieccy zakBadali w owym czasie w Prusach fabryki oraz wielkie przedsibiorstwa. Wielkie kapitaBy |ydowskie gromadzone byBy gBównie w Berlinie, gdzie powstawaBy bogate domy |ydowskie. Majc zamknity dostp do krgów niemieckiej arystokracji, bogaci {ydzi zagBbili si w literaturze. ----------------- "Haskala" ----------------- W 1764 r. Moj|esz Mendelssohn (1729-1786) wydaB w Berlinie dialog "Fedon, czyli nie[miertelno[ duszy". StaBa si ona najpoczytniejsz ksi|k owego czasu. Chrze[cijaDscy teologowie, filozofowie, arty[ci, poeci i ksi|ta dzikowali Mendelssohnowi za jej napisanie. W ten sposób |ydowski filozof przyniósB niespodziewan pociech chrze[cijaDstwu. Moj|esz Mendelssohn rozpoczB o[wiecenie w judaizmie. StudiowaB on Talmud i filozofi w Berlinie (w Niemczech). WykorzystaB on nadarzajc si sytuacj, by tak gBboko pogardzanemu judaizmowi przywróci szacunek. W nastpnych swoich dzieBach wykazaB niezgodno[ z rozumem licznych dogmatów katolickich, a zgodno[ z rozumem |ydowskich. W ten sposób, mimowolnie Mendelssohn spowodowaB wyzwolenie duchowe {ydów i zapocztkowaB ich odrodzenie. W[ród {ydów niemieckich powstaB prd my[lowy literacki, znany pod nazw "O[wiecenia" (czyli "Haskali"). W krajach Zrodkowej i Zachodniej Europy, a zwBaszcza w Niemczech, gdzie {ydzi w owym czasie szybko zatracili swoiste cechy i zaczli asymilowa si, ten prd literacki trwaB krótko i byB ruchem czysto umysBowym. Niewielu braBo go na serio, i traktowano go jako duchow rozrywk garstki miejskiej inteligencji. W 1768 r. na Ukrainie wybuchBo hajdamackie powstanie "ochotników". PrawosBawni ukraiDscy chBopi wyBadowywali swoj nienawi[ do katolickiej polskiej szlachty na |ydowskich po[rednikach. ZginBo wówczas wielu {ydów. W 1772 r. nastpiB pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnBy: Warmi, Pomorze, malborskie i cheBmiDskie, ale bez GdaDska i Tczewia. Razem 36 tysicy km2 i 580 tysicy mieszkaDców. Austria zajBa: cz[ krakowskiego i sandomierskiego, oraz ruskie. Razem 83 tysice km2 i 2 miliony 650 tysicy mieszkaDców. Rosja zajBa: ziemie na wschód od Dzwiny i Dniepru i wschodni BiaBoru[. Razem 92 tysice km2 i 1 milion 300 tysicy mieszkaDców. Po pierwszym rozbiorze Polski, {ydzi stali si masowo mieszkaDcami Imperium Rosyjskiego. Caryca Katarzyna II (1729- 1796) chciaBa z nich zrobi normalnych obywateli, posiadajcych te same prawa i obowizki, co wszyscy, jednak za cen unicestwienia |ydowskiej to|samo[ci i kultury. W Rosji przyporzdkowano {ydów do klasy mieszczaDstwa jako kupców i drobnych mieszczan. W rosyjskich dokumentach okre[lano ich jako "Hebrajczyków" ("Jewrei"), jako wspólnot religijn. Natomiast pojcie "{yd" BczyBo si z cechami narodowymi. Podsumowujc, carska Rosja zrównaBa w prawach {ydów z wszystkimi innymi narodowo[ciami. Wraz z rozbiorem Polski, najwicej polskich {ydów znalazBo si na obszarze monarchii Habsburgów, a mianowicie w Galicji. WBadze oczekiwaBy od nich zrezygnowania ze swojej "odrbno[ci", "poprawienia si" i stanie si "u|ytecznym". W 1772 r. w Le|ajsku (w Polsce) osiadB cadyk Elimelech (1717- 1787). W 1787 napisaB dzieBo jego |ycia "Aagodno[ Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w którym podkre[laB spoBeczn i religijn rol cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniBa si w znacznym stopniu do uksztaBtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup wyznawców skupionych wokóB swego przywódcy i nauczyciela. Za przykBadem cadyka Elimelecha powstaBy istne dynastie uczonych przywódców chasydyzmu, np. w takich miejscowo[ciach jak Przysucha, Kock, BeB|, Midzybó|, Góra Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z Sasowa. Po [mierci Elimelecha cadykiem w Le|ajsku zostaB jego najstarszy syn Elazar (?-1806), natomiast mBodsi synowie zaBo|yli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim z le|ajskich cadyków byB syn Elazara, Naftali (?-1844). Przeciwko nowej sekcie chasydów |arliwie wystpili polscy rabini. Szczególnie gorliwym w tej pracy okazaB si rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie byBo okre[lane mianem "litewskiej Jerozolimy". ByB to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon byB niekwestionowanym autorytetem rabinicznym dla caBej Europy [rodkowo-wschodniej. ZnaB Talmud babiloDski, a tak|e jerozolimski, co byBo wówczas rzadko[ci. PozostawiB po sobie 70 dzieB, które w wikszo[ci s komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch, obejmuj tak|e rozwa|ania nad najwikszymi mistykami, prace z dziedziny astronomii, geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. GBoszony przez Gaona judaizm pozostawaB w opozycji zarówno wobec Haskali jak i wobec chasydyzmu. OdrzucaB on wy|szo[ racjonalizmu, oddajc pierwszeDstwo Torze. OdrzucaB te| emocjonalne, intuicyjne, odrzucajce intelekt podej[cie do judaizmu proponowane przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiaB si, |e chasydyzm mo|e przeksztaBci si w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiBo go spustoszenie moralne spowodowane przez KabaB. Dlatego w 1772 r. uroczy[cie potpiB chasydyzm jako wypaczenie judaizmu. Od 1773 r. w zaborze austriackim, {ydzi musieli uzyskiwa zezwolenia namiestnika na zawieranie maB|eDstw. Ponadto w 1785 r. pozwolenie na maB|eDstwo uzale|niano od posiadania niemieckiego wyksztaBcenia. Prze[ladowania |ydowskiej ludno[ci w Galicji powodowaBy masow ucieczk za granic. Od 1773 do 1777 r. z Galicji wyjechaBo za granice okoBo 80 tys. {ydów. W latach 1774-1792 we Francji panowaB król Ludwik XVI. NakazaB on powoBa komisj zBo|on z {ydów dla opracowania wniosków o poprawie poBo|enia {ydów francuskich. W skBad komisji weszli: Herz Medelsheim, Izaak Beer oraz {ydzi portugalscy z Bordeaux i Bayonny. Herz Medelsheim (1730-1793) zajmowaB si dostawami artykuBów dla armii francuskiej. Za jego to spraw, {ydzi otrzymali zgod na osiedlanie w mie[cie Strasbourg. W latach 1775-1799 panowaB papie|a Piusa VI. Specjalnym edyktem przywróciB on [redniowieczne metody poni|ania {ydów i dodaB jeszcze nowe formy ich upokarzania. Zabroniono im posiadania powozów, wznoszenia nagrobków, itd. W 1781 r. cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbyB w Pradze publiczn debat na temat nauki chasydzkiej z zagorzaBym misnagdem A. Katzenellenbogenem rabinem z Brze[cia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogBosili si zwycizcami. Ataki misnagdów zmusiBy go jednak do opuszczenia miasta, a pózniej tak|e Pinska. W 1785 osiadB w Berdyczowie, gdzie BczyB funkcje cadyka i rabina. NauczaB, |e dobro tkwi w czBowieku, a modlitwa powinna by radosnym uniesieniem, najbardziej przybli|ajcym do Boga. Nie zaBo|yB dynastii cadyków, ale miaB wielu uczniów, przez których wywarB znaczny wpByw na rozwój ruchu. Meir uwa|any jest za twórc chasydyzmu w Polsce centralnej. W 1781 r. Gaon z Wilna ponowiB uroczyst kltw na chasydów. W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazaD chasydzkich i inne pisma. W 1781 r. pod wpBywem pracy Moj|esza Mendelssohna, Krystian Wilhelm Dohm (1741-1829) wydaB w Prusach dzieBo "Apologi |ydowstwa", która w walce o emancypacj {ydów odegraBa wa|n rol. DzieBo to mówiBo o poprawie praw cywilnych dla {ydów i daBo pierwsz podniet do uwolnienia |ydostwa z niezno[nego jarzma. Dohm wzywaB do równouprawnienia {ydów jako obywateli paDstwa. W latach 1781-1789 w wyniku oddziaBywania idei gBoszonych przez rewolucyjn Francj, cesarz Józef II zrównaB w prawach {ydów austriackich. {ydzi mieli przybiera niemieckie nazwiska i mówi po niemiecku. Cesarz Józef zezwoliB {ydom w ograniczonym zakresie uczy si rzemiosBa, sztuk i rolnictwa. Otoworzono dla {ydów zamknite do tej pory uniwersytety i akademie w Austrii. Dekret cesarski nakazaB tak|e zakBadanie szkóB |ydowskich elementarnych i wy|szych, w którym obowizkowa byBa nauka jzyku krajowego. Objto równie| {ydów obowizkiem wojskowym. W ten sposób poddano {ydów pod peBn kontrol administracyjn. {ydowskiej ubogiej ludno[ci pozbywano si poprzez odstawianie do granicy rosyjskiego zaboru. Ograniczano równie| przyrost naturalny {ydów, poprzez ustalenie granicy wieku nowo|eDców i naBo|enie wysokiej taksy [lubnej. W zaborze pruskim nadano {ydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla kupców i bankierów, zachcajc ich do przenoszenia si z Belgii i Holandii do Berlina. Bardzo szybko Berlin staB si centrum |ydowskiego o[wiecenia. W zaborze rosyjskim podzielono {ydów na cztery stany pod wzgldem zawodu i posiadanego majtku. Wprowadzono dla nich zakaz opuszczania strefy osadnictwa |ydowskiego. W 1782 r. wBadze carskie w Rosji zarzdziBy, |e "ludno[ miejska" ma mieszka w mie[cie. Wobec tego, liczni {ydzi zostali zmuszeni wyprowadzi si z wiosek do miast. W 1781 r. w Berlinie (Prusy) zaBo|ono pierwsz bezpBatn szkoB |ydowsk i poBczon z ni drukarni. SzkoB kierowali bogaci Dawid Friedlander i Daniel Itzig. W cigu dziesiciu lat wyksztaBcili oni 500 mBodych wychowanków |ydowskich. Ich hasBem byBa: "O[wiata". W 1782 r. Hartwig Wessely (1725-1805) napisaB do gmin |ydowskich w Austrii pismo w jzyku hebrajskim "SBowa pokoju i prawdy", zachcajc prawowiernych {ydów do posyBania swoich dzieci do szkóB |ydowskich, w których uczono midzy innymi jzyka krajowego. Wessely udowadniaB, |e uczenie jest obowizkiem religijnym ka|dego {yda, zalecanym przez Talmud. "Talmudysta, który nie posiada wiedzy (ogólnego wyksztaBcenia), jest wstrtniejszy od [cierwa". W 1782 r. Markus Herz dokonaB tBumaczenia z angielskiego na niemiecki dzieBa Manassego Ben-Israela "Obrona {ydów". Przedmow napisaB Mendellsohn. W 1782 r. Szwecja daBa wolno[ religijn dla {ydów. W 1783 r. w pruskim mie[cie Królewiec powstaBo |ydowskie towarzystwo do krzewienia jzyka hebrajskiego "Zbieracz" (hebr. "Meassef"). ZaBo|ycielami towarzystwa byli bogaci Friedlanderowie. Staraniem towarzystwa drukowano ksi|ki hebrajskie, propagowano w krgach |ydowskich jzyk hebrajski i poezj nowohebrajsk, które stopniowo spoiBy nowym wzBem |ydostwo Europy zachodniej. W 1783 r. Mendellsohn napisaB dzieBo "Jeruzalem, czyli o wBadzy religijnej i judaizmie". WykazaB w nim bBdno[ licznych praktyk ko[cielnych, takich jak ekskomunika, prze[ladowania inkwizycyjne za wiar i zwizane z tym palenia na stosie. W odró|nieniu judaizm uznaje wolno[ wewntrzn przekonania religijnego. Judaizm jest objawionym przez Boga systemem prawnym, do którego nale| te| rytuaBy religijne. Mendellsohn ogBosiB rozumne my[lenie za istot judaizmu. W 1784 roku Moj|esz Mendelssohn ogBosiB przekBad Picioksigu Moj|eszowego na jzyk niemiecki, do u|ytku czytelników |ydowskich. Komentarze do tego dzieBa opracowaB Salomon Dubno, uczony Polak. Wydanie Picioksigu wywoBaBo wielkie poruszenie w krgach judaizmu rabiniczno-talmudycznego. Rabini widzieli w nim upadek swego dawnego autorytetu. Wszystkim prawowiernym wyznawcom judaizmu zakazali pod grozb kltwy u|ywa tego tBumaczenia. W niektórych polskich miastach (np. PoznaD i Leszno) dzieBo to spalono publicznie. Ta ksi|ka uczyniBa pierwszy wyBom w murze, oddzielajcym {ydów od reszty [wiata. PrzeBamaBa istniejce w stosunku do {ydów uprzedzenia - przynajmniej w sferach inteligenckich. W ten sposób rozpoczynaB si daleko idce zmiany w mentalno[ci {ydów. HasBem pi[miennictwa |ydowskiego w Niemczech staBy si teraz: asymilacja i zeuropeizowanie {ydów niemieckich. HasBa te w miejscowych warunkach szybko si wypeBniBy, wyjtek stanowiBy krgi uczonych talmudystów, bdcych pod silnym wpBywem {ydów ze Wschodniej Europy. W Niemczech pewna asymilacja {ydów dokonaBa si bez wielkich walk. W krajach le|cych na zachód, we Francji, Anglii i WBoszech asymilacja {ydów rozpoczBa si wcze[niej, a walki pomidzy postpem a tradycj byBy ograniczone. Napthali Herz Wessely sugerowaB konieczno[ ksztaBcenia |ydowskiej mBodzie|y w duchu propagowanym przez Haskal. Program ten wywoBaB ogromny sprzeciw ortodoksyjnych krgów |ydowskich, które widziaBy w nim bezpo[rednie zagro|enie bytu narodowego. Dawid Friedleander (1750-1834) zaBo|yB szkoB w Berlinie i stanB na czele pruskich {ydów w walce o emancypacj. Herz Homberg (1749-1840) byB pierwszym |ydowskim studentem na uniwersytecie w Wiedniu i pierwszym |ydowskim wykBadowc filozofii. ByB tak|e autorem podrczników do nauki religii |ydowskiej. Tak zwane "Nowinki berliDskie" prowadziBy do odstpstwa od tradycyjnej wiary |ydowskiej. Wielu {ydów patrzyli na nowo[ci z trwog i nienawi[ci. Judaizmowi reformowanemu przeciwstawili si niektórzy rabini. Midzy nimi stanli rabin Akiba Eiger i rabin Mosze Sofer. Rabin Akiba Eiger (1761-1837) urodziB si w Austrii, a od 1814 roku byB rabinem w Poznaniu. Rabin Mosze Sofer (1762-1839) urodziB si w Frankfurcie nad Menem, a od 1806 roku byB rabinem w BratysBawie. Jesziwa w BratysBawie staBa si wówczas najwa|niejszym w [wiecie o[rodkiem studiów rabinackich. W 1785 r. na Wgrzech |yBo okoBo 80 tys. {ydów. W latach 1786-1797 w Prusach panowaB król Fryderyk Wilhelm II. W 1787 r. towarzystwo do krzewienia jzyka hebrajskiego "Zbieracz" (dziaBajce w Prusach) przybraBo now nazw Towarzystwa rzeczy dobrych i szlachetnych. W owym czasie najwikszymi krzewicielami kultury byli trzej |ydowscy my[liciele: Herz, Majmon i Ben Dawid. Markus Herz (1747-1803) byB lekarzem, filozofem i fizykiem, mieszkajcym w Berlinie. Jego dom byB bardzo wa|nym rozsadnikiem o[wiaty dla {ydów niemieckich. Salomon Majmon (1753-1800) z cyniczn bezwzgldno[ci przedstawiaB przywary religijne {ydów. Natomiast Lazarus Ben-Dawid (1762-1832) wykBadaB filozofi w Austrii. W 1787 r. francuski hrabia Mirabeau wydaB pismo "O Mendelssohnie i reformie politycznej {ydów". ZapoznaB on w ten sposób spoBeczeDstwo francuskie z ide wyzwolenia {ydów i staB si pierwszym patronem sprawy |ydowskiej we Francji. W Metz ukazaB si pamflet pod|egawczy "Krzyk obywatela przeciwko {ydom", który rozptaB anty|ydowskie namitno[ci w Alzacji. Nieprzychylne i przychylne {ydom pisma wprowadziBy spraw |ydowsk na porzdek dzienny we Francji. Królewskie Towarzystwo Nauk i Sztuk w Metz wyznaczyBo nagrod za najlepsz prac na temat: "Czy istniej [rodki uczynienia {ydów we Francji szcz[liwymi i po|yteczniejszymi?" Na dziewi nadesBanych prac, siedem byBo przychylnych {ydom. W 1787 r. Stany Zjednoczone Ameryki PóBnocnej równouprawniBy {ydów. Konstytucja explicite zabraniaBa uzale|niania dostpu do stanowisk publicznych od wyznania, za[ Bill of Rights z 1791 r. gwarantowaB peBn swobod wyznania. DaBo to pocztek wielkiemu osadnictwu |ydowskiemu w Ameryce. W 1787 r. wBadze austriackie nakazaBy {ydom mieszkajcym w cesarstwie przybra nowe imiona i nazwiska, na form niemieck. MiaBo to na celu przyspieszenie asymilacji {ydów. W 1788 r. w Polsce obradujcy Sejm Wielki podjB ostatni prób ratowania paDstwa polskiego. PowoBano wtedy ponownie do |ycia |ydowski parlament - Waad. Polacy szukajc dodatkowych dochodów do bud|etu, szukali sposobu [cignicia pienidzy z |ydowskich gmin (kahaB). KahaBy byBy jednak w trudnej ekonomicznej sytuacji i wielu z ich czBonków byBo zadBu|onych. W 1789 r. cesarz Józef II zaostrzyB prawo anty|ydowskie na ziemiach austriackiego zaboru w Polsce. Mocno ograniczono samorzdno[ kahaBu, zaostrzono zakazy gospodarcze, wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu si i ponowiono ograniczenia w zawieraniu maB|eDstw. PBacone przez nich podatki byBy wy|sze od innych grup narodowo[ciowych i religijnych. W 1789 r. we Francji wybuchBa wielka rewolucja francuska, która zniosBa absolutn monarchi we Francji, a ustanowiBa republik. Wrzenie rewolucyjne ogarnBo caBy kraj. Burzone byBy zamki, dwory, plebanie i klasztory. W wielkiej rzezi zginBo 1 milion 22 tysice szlachty i ksi|y. Z kraju uciekBo kilka tysicy szlachty i duchownych. We Francji ogBoszono równo[ wszystkich wobec prawa i zniesiono przywileje stanowe, poddaDstwo oraz paDszczyzn. "Deklaracja Praw CzBowieka i Obywatela" gBosiBa wolno[ osobist, równo[ wszystkich obywateli, wolno[ wyznania, my[li, sBowa i druku. Dobra ko[cielne zostaBy upaDstwowione. W momencie wybuchu rewolucji, we Francji |yBo zaledwie 50 tys. {ydów, gBównie w Alzacji, Metz, Pary|u, Bordeaux oraz na terytorium papieskim (Avignon i Carpentras). {ydzi francuscy byli bardzo rozproszeni i nie BczyBy ich |adne wizy. W 1789 r. doszBo do pogromów {ydów w Alzacji. Mienie |ydowskie rozgrabiono, domy spalono, a ludno[ |ydowsk wygnano. W 1789 r. przed rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym we Francji wystpiB hrabia Clermont-Tonnerre, przekonujc o konieczno[ci nadania peBni praw obywatelskich {ydom: "Mo|na odmówi wszystkiego {ydom jako narodowi, ale trzeba da im wszystko jako jednostkom, musz sta si obywatelami." GBosowanie przeprowadzone pod koniec 1789 r. zakoDczyB dramatyczny wynik w postaci 403 gBosów za i 408 przeciw równouprawnieniu {ydów. W 1791 r. rewolucyjna Francja nadaBa {ydom i protestantom prawa obywatelskie. Zgromadzenie Narodowe wezwaBo {ydów do zBo|enia przysigi obywatelskiej. Nie wypierajc si swojej wiary, {ydzi powinni wyrzec si ducha odrbno[ci i zamknicia, [ci[le zespoli si z paDstwem, przynie[ mu w ofierze swój majtek, a w razie takiej potrzeby ofiarowa nawet |ycie. Taki byB sens skBadanej przysigi obywatelskiej. {ydzi francuscy ofiarnie wspierali wyczerpany skarb rewolucyjnej Francji. Gmina Bordeaux ofiarowaBa 100.000 franków. Liczni {ydzi wstpowali ochotniczo do armii francuskiej. Lata 1791-1792 to w rewolucji francuskiej okres zwany Legislatyw. ByBy to rzdy zwolenników republiki (|yrondystów). W kraju panowaB chaos i gBód w[ród biedoty. W celu rozBadowania napicia wewntrznego wypowiedziano wojn Austrii i wezwano wszystkich obywateli do broni. W Pary|u wybuchBy zamieszki (druga rewolucja), a król zostaB aresztowany. Na przeBomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich zaczBy pojawia si pogldy |ydowskiego nurtu o[wiecenia, tzn. haskali. Haskale zwalczaBy wszystkie religijne grupy. Tak rabini, jak i chasydzi z cadykami, przeciwstawili si haskali, okre[lajc j jako "podmiot piekieB". W ten sposób doszBo w judaizmie do "aktywnego przeBomu". Coraz wicej {ydów chciaBo wBasnymi siBami przybli|y moment zbawienia. W 1791 r. w trosce o interesy rosyjskich kupców, caryca Katarzyna II zamknBa dla {ydów dostp do centralnej Rosji. Osadnictwo |ydowskie ograniczono w ten sposób do dawnych terenów Polski i ziem na póBnoc od Morza Czarnego. W ten sposób wydzielono stref osiedlenia |ydowskiego. W tej strefie |yBo ju| okoBo 750 tysicy {ydów, a dalszych 450 tysicy {ydów |yBo pod zaborem pruskim i austriackim. W wielu polskich miastach mieszkaBo wicej {ydów ni| Polaków. W 1792 r. w Berlinie (Prusy) powstaBo Towarzystwo PrzyjacióB, skBadajce si wyBcznie z wyksztaBconych nie|onatych mBodzieDców |ydowskich. Celem towarzystwa byBa miBo[ braterska i pomoc w potrzebie. Pobocznym celem byBo krzewienie "O[wiaty". W owym czasie bardzo wielu wyksztaBconych i liberalnych {ydów niemieckich dochodziBo do wniosku, |e najlepsz drog jest asymilacja. Wielu spo[ród nich przechodziBo na chrze[cijaDstwo. W cigu trzydziestu lat poBowa gminy w Berlinie przeszBa na chrze[cijaDstwo. Za cud mo|na uwa|a, |e nie wszyscy racjonali[ci |ydowscy w Niemczech zerwali z judaizmem. Od odstpstwa ustrzegBy ich: gBboka niech do istoty chrze[cijaDstwa, przywizanie do rodziny oraz zamiBowanie jzyka hebrajskiego. Kto rozumiaB pikno Pisma Zwitego w oryginalnym jzyku hebrajskim, ten pozostawaB {ydem pomimo nurtujcych go wtpliwo[ci. Lata 1792-1793 to w rewolucji francuskiej okres zwany Konwentem. Zwolennicy republiki (|yrondy[ci) starali si ograniczy rewolucj. NastpiBo zniesienie monarchii i ogBoszenie Francji republik. PogorszyB si stan gospodarki. Po obaleniu monarchii (21 IX 1972 r.) i ustanowieniu republiki, wzmocnione siBy rewolucyjne zmobilizowaBy caBy naród do walki z najazdem wojsk pruskich i austriackich. W 1793 r. dokonano drugiego rozbioru Polski. Prusy zajBy: GdaDsk, ToruD, Wielkopolsk i Mazowsze. Razem 58 tysicy km2 i ponad 1 milion mieszkaDców. Rosja zajBa: wikszo[ BiaBorusi, Ukrain naddnieprzaDsk i Podole. Razem 280 tysicy km2 i 3 miliony mieszkaDców. Okrojone paDstewko polskie znalazBo si pod protektoratem rosyjskim. Lata 1793-1794 to w rewolucji francuskiej okres zwany Dyktatur jakobinów. Klub polityczny jakobinów przejB wBadz i wprowadziB rzdy terroru. Jakobini próbowali przebudowa caBy porzdek spoBeczny we Francji. RozpoczBa si walka z religi, zostaB zniszczony wystrój katedry Notre Dame w Pary|u. Gospodarka zaBamaBa si. Jakobini uchwalili "dekret o powszechnym obowizku sBu|by wojskowej". W ten sposób powstaBa pierwsza armia z powszechnego poboru. W okresie terroru jakobiDskich komisji rewolucyjnych, ofiarami represji padali równie| {ydzi. W Bordeaux skonfiskowano majtek Abrahama Furtado, który popieraB |yrondystów. Aresztowano Charlesa Peixotto i uwolniono go dopiero po zapBaceniu kary w wysoko[ci 1.200.000 franków. Gdy w 1973 r. Konwent zaprowadziB we Francji religi rozumu, wBadze Alzacji wprowadziBy represje {ydów. Ograbiono synagogi, a ksigi |ydowskie spalono. W licznych miastach francuskich zabraniano {ydom obchodzenia szabatu i [wit uroczystych. Lata 1794-1795 to w rewolucji francuskiej okres zwany Koalicj termidoriaDsk. NastpiB przewrót i zaczB si terror antyjakobiDski. Przywrócono swobody gospodarcze i polityczne. W 1794 r. wBadze carskie w Rosji w okre[lonych prowincjach narzuciBy na {ydów dwukrotnie wy|sze podatki ni| na inne grupy religijne. W 1794 r., w Polsce, podczas Insurekcji Ko[ciuszkowskiej, Berek Jeselewicz ({yd) sformowaB regiment kawalerii, który wziB udziaB w walkach narodowowyzwoleDczych. Jeselewicz zginB w 1809 r. w bitwie pod Kockiem. {ydzi pomagali przy obronie Warszawy, gdy| mieli nadzieje, |e Polacy przekonaj si o mo|liwo[ci wspóBistnienia obok siebie obu narodowo[ci na zasadach równouprawnienia. {ydzi w Polsce do 1795 r. pozostawali kategori ludno[ci tolerowanej, korzystajcej jedynie z opieki prawnej. Dopiero w ostatnim dziesicioleciu istnienia paDstwa polskiego, podjto prób generalnego uregulowania statusu prawnego {ydów. Projekty reform powstawaBy w Polsce pod wpBywem postpowych idei nurtujcych my[li w paDstwach zachodnio- europejskich. W 1795 r. dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajBy: resztk Mazowsza i Litw po Niemen. Razem 48 tysicy km2 i 1 milion ludno[ci. Austria zajBa: MaBopolsk midzy Pilic i Bugiem z cz[ci Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysicy km2 i 1 milion 500 tysicy mieszkaDców. Rosja zajBa: pozostaBe tereny, razem 120 tysicy km2 i 1 milion 200 tysicy mieszkaDców. Na terenie wszystkich trzech zaborów na ziemiach polskich, ograniczono jurysdykcj kahaBu, a {ydzi stali si obywatelami kraju, w którym |yli i musieli si dostosowa do tego we wszelkich dziedzinach. Aby mogli sta si podatnikami i poborowymi musieli znalez si w rejestrach, ale przedtem musieli otrzyma nazwiska. W Galicji i Prusach {ydom czsto nadawano nazwiska wedBug nakazu niemieckich urzdników, którzy je wymy[lali stosownie do bogactwa wBasnej wyobrazni. W ten sposób powstaBy nazwiska w rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne. W rosyjskim zaborze {ydzi czsto przybierali jako nazwisko nazw miejscowo[ci, z której pochodzili lub nazwisko wBa[ciciela majtku, w którym mieszkali. Std wziBy si takie nazwiska jak: Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wi[niowiecki. Znacznie wzrosBa ruchliwo[ spoBeczna {ydów, gdy| nie byli ju| przywizani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny |ydowskie mogBy teraz swobodnie przesiedla si na przedmie[cia lub na wie[. Czsto bogate |ydowskie rodziny, na przykBad w Warszawie i Aodzi, opuszczaBy [ródmie[cie. {ydzi z Kazimierza wracali do Krakowa. Wielu {ydów z zaboru rosyjskiego przenosiBa si do Galicji, gdzie wolno im byBo kupowa ziemi. Ogólna jednak liczba rolników |ydowskich na ziemiach caBej Polski nie byBa wówczas zbyt wielka, nie przekraczaBa bowiem 200 rodzin. W 1795 r., po trzecim rozbiorze Polski, znacznie wzrósB handel |ydowski z austriackiej Galicji do Rosji. Prawdziw |ydowsk stolic staBo si graniczne miasteczko Brody pod Lwowem w Galicji. PrzeBadowywano tam liczne towary przewo|one z monarchii Habsburgów do carskiej Rosji. Lata 1795-1799 to w rewolucji francuskiej okres zwany Dyrektoriatem. Zaw|ono prawa wyborcze do najbogatszych i ogBoszono tolerancj religijn. Nowa konstytucja uznaBa {ydów za równouprawnionych. Stopniowo zwyciskie wojska francuskie rozniosBy idee rewolucji francuskiej po caBej Europie. Przy tej okazji rozniesiono po Europie hasBo wyzwolenia {ydów. W 1795 r. w Holandii wraz z ustanowieniem Republiki Batawskiej, wprowadzono równouprawnienie {ydów Bcznie z wolno[ci wyznania. W owym czasie w Holandii |yBo 50 tys. {ydów, z czego 20 tys. w Amsterdamie. Znaczna wikszo[ {ydów holenderskich poparBa ide emancypacji. Bromet i de Lemon zostali wybrani na deputowanych w Amsterdamie. Izaak da Costa Atias zostaB wybrany do Rady Miejskiej, nastpnie do Zgromadzenia Narodowego, a w koDcu zostaB jego prezydentem (1798 r.). W Radzie Miejskiej Amsterdamu zasiadaB Moresco, a Moj|esz Asser w departamencie sprawiedliwo[ci. Holandia daBa pierwszy przykBad mianowania urzdników |ydowskich. W 1797 r. we WBoszech francuscy |oBnierze republiki zwalali mury gett, odrywali z ubraD {ydów |óBte Baty i sadzili wokóB synagog "drzewka wolno[ci". W 1799 r. Napoleon Bonaparte wezwaB {ydów z Afryki i Azji, by podjli przy jego wsparciu dzieBo odbudowy Jerozolimy. Lata 1799-1804 to w rewolucji francuskiej okres zwany Konsulatem. ByB to czas dyktatury wojskowej Napoleona, który staB na stra|y interesów bur|uazji. W latach 1801-1825 w Rosji panowaB car Aleksander I. OgBosiB on szereg ustaw (1804-1812), którymi chciaB dopomóc ludno[ci |ydowskiej, która zamieszkiwaBa ziemie polskie bdce pod zaborem rosyjskim. W 1802 r. w BracBawiu (w Polsce) osiadB cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810). Nachman jest opisywany jako ostatni z piciu wielkich i [witych ludzi, którzy pojawili si w historii Izraela; jego poprzednicy to Moj|esz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawiB przed sob zadanie zbawienia dusz {ydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768r. podczas obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. WierzyB, |e dusze pomordowanych bBdz w miejscu kazni nie mogc wspi si wzwy|, a| przybdzie dusza, która dzwignie ich w gór i wierzyB, |e t osob jest on sam. Nachman uznawaB Sabbataja Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w ka|dym pokoleniu mo|e by tylko jeden prawdziwy cadyk i jest nim wBa[nie on. Takie pogldy musiaBy prowadzi do konfliktu i zerwania stosunków z reszt ruchu chasydzkiego. Reorganizacji ruchu po [mierci Nachmana po[wiciB si jego ju| uczeD Natan (1780 - 1845), który posiadaB wybitne zdolno[ci nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z czasem zarzuciB twórczo[ literack by przewodniczy chasydom bracBawskim, których liczba zaczBa rosn. Po [mierci Natana chasydom bracBawskim przewodziB Nachman z Tulchina. W latach midzywojennych chasydom bracBawskim udaBo si wyrwa z izolacji innych odBamów chasydyzmu i osignli znaczne uznanie spoBeczeDstwa, zwBaszcza w Polsce. {yli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach re|imu sowieckiego. W 1803 r. na obszarze caBej monarchii Habsburgów |yBo okoBo 1 miliona {ydów. Lata 1804-1814 to w rewolucji francuskiej okres zwany Cesarstwem. Francja walczyBa o hegemoni w Europie. Napoleon ogBosiB powoBanie Sanhedrynu, który miaB stworzy now organizacj wszystkich synagog w Europie. W zamiarach Napoleona miaBo to dopomóc w podbiciu i zjednoczeniu pod francusk hegemoni caBego kontynentu. Do uprawnieD Sanhedrynu miaBa nale|e interpretacja ustaw judaizmu zgodnie z wymogami czasu. Sanhedryn liczyB 71 czBonków z przewodniczcym (nasi), pierwszym asesorem (ab-bet-din) i drugim asesorem (chacham) na czele. Siedzib zostaB wybrany Pary|. W 1807 r. francuski minister spraw wewntrznych wyznaczyB Sinzheima przewodniczcym Sanhedrynu, Segre'a pierwszym asesorem, Abrahama di Cologna drugim asesorem. W rzeczywisto[ci Sanhedryn nie mgóB podejmowa |adnych wi|cych decyzji, dlatego zebrania byBy wypeBnione dBugimi mowami. Spodziewano si, |e Napoleon bdzie wspóBpracowa z "Wielkim Sanhedrynem", jednak w 1808 r. zawiesiB on na 10 lat proces emancypacji we Francji, a na wniosek komisarzy Sanhedryn si rozwizaB. W 1804 r. w Rosji ustanowiono "Statut dla {ydów" (ros. "Polozenije dla Jewriejew"). UBatwiono {ydom dostp do edukacji, rzemiosBa i zakBadania fabryk. Otworzono im dostp do uniwersytetów i innych zakBadów naukowych. Pozwolono {ydom na prowadzenie handlu i rzemiosBa, rozliczenia ksigowe musieli jednak prowadzi w jzyku rosyjskim, a {ydzi pracujcy na stanowiskach publicznych musieli zrezygnowa z tradycyjnego ubioru. Zamiarem tego statutu byBo zasymilowanie {ydów. Z pocztkiem XIX wieku w Rosji rozpowszechniB si stereotyp {yda zachBannego, oszukaDczego, mieszkajcego na wsi i prowadzcego karczm. Powszechnie uchodzili za zacofanych, a ich religia uznawana byBa za niebezpieczn. W 1806 r. w Niemczech |oBnierze republiki znie[li getta. A w 1812 r. konstytucja przyznaBa {ydom prawa obywatelskie. Nieuchronnie nadchodziBy czasy wielkich zmian. Idee wolno[ci i reform zostaBy rozniesione po caBej Europie przez |oBnierzy Napoleona. {ydzi francuscy otrzymali równouprawnienie, w zwizku z czym wBczyli si oni do pracy na rzecz liberalizmu gospodarczego i duchowego. W konsekwencji tego, w nastpnych latach w judaizmie pojawiBa si próba dokonania reformy religijnej. {ydzi budzili si do postpu i cywilizacji, do |ycia europejskiego. Stopniowo wielu zapominaBo o Talmudzie i obrzdach religijnych. W 1807 r. w rkach |ydowskich w Czechach i na Morawach znajdowaBo si 15 z 58 tekstylnych fabryk. W 1808 r. Westfalia uznaBa {ydów za równoprawnych obywateli, zniosBa caBkowicie danin |ydowsk i pozwoliBa obcym {ydów na osiedlanie si w kraju. Wówczas to, bogaty Izrael Jacobson zaBo|yB w Seesen bezpBatn szkoB dla dzieci |ydowskich, do której przyjmowano tak|e dzieci chrze[cijaDskie. W 1808 r. ksi| Badenii, Karol Fryderyk, ogBosiB {ydów za równoprawnych obywateli. Opracowano jednak dla nich odrbny statut, który byB peBen [rodków poBowicznych. Na pocztku XIX wieku ziemie polskie dotknB [rodkowoeuropejski kryzys w rolnictwie, wynikajcy z wojen doby napoleoDskiej i blokady kontynentalnej, któr pogBbiBo wprowadzenie w 1819 r. ceB ochronnych przez Angli. W 1823 r. Prusy tak|e podniosBy cBa ochronne na produkty rolnicze. Polski eksport rolniczy spadB o poBow. Spadek obrotów dotknB {ydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udziaB na rynku zbytu gorzaBki. W 1823 r. zakazano dziaBalno[ci w miastach karczm i gorzelni nie bdcych wBasno[ci szlachty. W ten sposób szlachta przejBa |ydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliBa si z paDstwem. Dramatycznie zmniejszyBa si liczba |ydowskiej ludno[ci czynnej zawodowo. W 1830 r., w porównaniu do 1813 r., przy wyszynku pracowaBo ju| tylko 12 % {ydów. Tym samym zostaBa zerwana dawna wiz Bczca szlacht polsk z {ydami. W 1809 r. ustanowiono w Warszawie rewir |ydowski. Z czasem w wikszo[ci mniejszych miast, równie| powstaBy osobne dzielnice |ydowskie. Pobierano od {ydów ró|norodne opBaty, np. od uboju koszernego, [lubów, itp. W Warszawie pobierano opBaty równie| od przyje|d|ajcych {ydów. W 1811 r. Ksisto Frankfurckie nadaBo {ydom prawa obywatelskie. Getto we Frankfurcie zostaBo zburzone. Musimy jednak pamita, |e ksi| Dalberg uczyniB to za kwot 440.000 guldenów (dwudziestokrotna kwota podatku rocznego, wynoszcego 22.000 guldenów). Ksi| byB w kBopotach finansowych i za t sum pienidzy nadaB {ydom wolno[ i równo[. W 1811 r. Hamburg i inne póBnocne miasta Hanzy nadaBy {ydom równouprawnienie obywatelskie. W 1812 r. wydano w Prusach akt zrównujcy w prawach {ydów z chrze[cijanami. Mogli nabywa dobra ziemskie, swobodnie si osiedla i wykonywa wszystkie zawody. {ydów dopuszczono do profesury akademickiej, urzdów szkolnych i gminnych. Wraz z prawami obywatelskimi wzili na siebie obowizek sBu|by wojskowej. Jednak|e {ydzi mieszkajc w Wielkopolsce (pruski zabór), musieli czeka na te prawa jeszcze do 1833 r. W 1813 r. Bawaria nadaBa {ydom równo[, ale to prawo podlegaBo rozlicznym restrykcjom. W 1813 r. prawie 61 % czynnych zawodowo {ydów na ziemiach polskich trudniBo si produkcj i sprzeda| alkoholu. W 1814 r. po wypdzeniu Francuzów, niemieckie miasto Frankfurt uchyliBo prawa równo[ci obywatelskiej dla {ydów i przywróciBo dawne ustawy anty|ydowskie. Za przykBadem Frankfurtu podobnie postpiBa Lubeka i Brema, gdzie wystpiono nawet z wnioskiem wypdzenia {ydów z miast. Praw obywatelskich pozbawiono {ydów tak|e w Hamburgu, Brun[wiku i Hesji. W 1814 r. po upadku Napoleona, we Francji pozostawiono {ydom zdobycze równouprawnienia i wolno[ci. Pomimo, |e religi panujc uznano Ko[cióB Rzymsko-Katolicki, to judaizmu nikt nie prze[ladowaB. Kongres WiedeDski w 1815 r. zagwarantowaB równouprawnienie {ydom, ale doprowadzenie do ich asymilacji staBo si gBównym celem. Projekt konstytucji dla Niemiec mówiB: "Trzy chrze[cijaDskie spoBeczeDstwa religijne korzystaj we wszystkich paDstwach niemieckich z równych praw, a wyznawcom wiary |ydowskiej, o ile si podejm peBnienia obowizków obywatelskich, nadane bd odpowiadajce im prawa obywatelskie." W 1815 r. Izrael Jacobson zaBo|yB w Berlinie sal do nabo|eDstw w swoim domu. WprowadziB on zreformowan liturgi z niemieckimi modlitwami i [piewami. Pózniej bogaty bankier Jakub Beer ofiarowaB w tym celu wielk sal, w której umieszczono organy. Punktem [rodkowym nabo|eDstw byBy kazania w jzyku niemieckim. Ta synagoga Beera staBa si rozsadnikiem kaznodziejów |ydowskich. Wyszli std Jakub Auerbach (Berlin), Edward Kley (Hamburg) i G.L. Gunsburg (WrocBaw). Wskutek skarg rabinów, Fryderyk Wilhelm III nakazaB zamkn synagog Beera, jako niebezpieczn nowink. W 1815 r. papie| Pius VII powróciB z wygnania do Rzymu obejmujc ponownie rzdy w PaDstwie Ko[cielnym. PrzywróciB on Inkwizycj i odebraB {ydom wolno[, uzyskan podczas wojen francuskich. {ydów rzymskich wyrzucono z ich domów i przesiedlono do getta. Pod grozb kary zmuszono {ydów do regularnego uczszczania na kazania misyjne. W PaDstwie Ko[cielnym zapanowaBo Zredniowiecze. W 1815 r. niemieckie miasto Lubeka wygnaBo {ydów (ponad 40 rodzin). To samo uczyniBa Brema ze swoimi {ydami. W Austrii wyznaczono {ydom getta do zamieszkiwania. Klasztorna górska kraina Tyrol zostaBa caBkowicie zamknita dla {ydów. W Czechach {ydzi nie mieli wstpu do miast górskich i wsi. Na Morawach zamknito dla nich Brno i OBomuniec. Jednak|e najci|szy ucisk panowaB w Galicji. W 1815 r. utworzono na polskich ziemiach Królestwo Kongresowe, pozostajce pod panowaniem Rosji. W nowej konstytucji postanowiono, |e wyznanie moj|eszowe nie stoi na równi z chrze[cijaDskimi. Po polskiej stronie pojawiBy si wówczas znaczne ró|nice w sposobie uregulowania "kwestii |ydowskiej". Ksi|e Adam Czartoryski (1770-1861) byB zwolennikiem asymilacji {ydów z wyBczeniem sfery religii jako warunku równouprawnienia. ChciaB przy tym zabroni {ydom prowadzenia karczm. Katolicki duchowny, StanisBaw Staszic (1755-1826) okre[laB {ydów jako "plag szaraDczy" i "kup paso|ytów", wymy[laB im od "wBóczgów i pró|niaków". Szczególnie daleko posunB si w 1817 r. Kajetan Kozmian, który o[wiadczyB, |e "{ydzi z baBamutów talmudow s zabobonnemi, ciemnemi pró|niakami". TwierdziB, |e {ydzi nie s Polakami i "nie maj w sobie Polskiej krwi". Te pogldy staBy si zal|kiem rasistowskiego wykluczenia {ydów ze spoBeczeDstwa polskiego. Na pocztku XIX wieku wikszo[ ludno[ci |ydowskiej na ziemiach polskich |yBo w ndzy, mieszkajc i pracujc w zBych warunkach. Zubo|aBe |ydowskie mieszczaDstwo walczyBo o nieliczne dostpne dla nich posady. Nadmierna ilo[ rzemie[lników powodowaBa spadek zamówieD i brak pracy. Tylko nielicznym {ydom udaBo si zosta bogatymi przedsibiorcami i bankowcami. OkoBo czterdziestu rodzin milionerów mieszkaBo w okolicach Warszawy. Na Litwie monopol paDstwowy na alkohol dzier|awiB {yd, Newachowicz, a monopol paDstwowy na sól dzier|awiB Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali du|e zyski z dostaw broni dla wojsk Ksistwa Warszawskiego, armii rosyjskiej i Królestwa Kongresowego. W 1818 r. |ydowski adwokat i polityk z USA, Mordechaj Emanuel Noach (1785-1851) wydaB odezw nawoBujc do stworzenia |ydowskiego o[rodka w Grand Island, w pobli|u Bufallo. MiaBo to by przygotowaniem do stworzenia w przyszBo[ci paDstwa Syjonu w Palestynie. Ten pierwszy eksperyment jednak nie powiódB si. W 1818 r. prezydent Stanów Zjednoczonych, John Adams, napisaB: "Ja naprawd |ycz {ydom ponownie niezale|nego narodu w Judei, gdy|, jak wierz, jego najbardziej o[wieceni m|owie uczestniczyli w ulepszaniu filozofii tego wieku". W 1818 r. Edward Kley zaBo|yB w Hamburgu Zwizek Zwityni Reformowanej. Do reformowanej synagogi przychodziBo okoBo pidziesiciu rodzin. Liturgia odprawiana byBa w jzyku niemieckim przy [piewach mBodzie|y. Na czele gminy stanB kaznodzieja Gothold Salomon. NadaB on nowej synagodze cechy protestanckie. Pojawienie si [wityni hamburskiej spowodowaBo rozBam w |ydostwie niemieckim. "Staromodni" nie posiadali przekonujcych przywódców, a autorytet rabinów zanikB. Wiele gmin nie obsadzaBo opuszczonych krzeseB rabinicznych. W Berlinie aktywno[ wykazywaBo chrystianizujce bogate stronnictwo Friedlanderów. Wskutek upadku autorytetów rabinów, zamknito uczelnie talmudyczne w Pradze, Frankfurcie, Altona-Hamburgu, Furcie, Metzu i Halberstacie. Powag cieszyli si jeszcze czterej rabini: Mardochaj Benet z Nikolsburga (zmarB w 1829 r.), Jakub Lissa z Leszna (zmarB w 1832 r.), Akiba Eger z Poznania (zmarB w 1838 r.) i Moj|esz Sofer z Presburgu (zmarB w 1840 r.). "Nowomodni" posiadali odwa|nego przywódc w osobie Izraela Jacobsona, którego cechowaBa pewno[ siebie. MiaB on dobre stosunki z bogatymi |ydowskimi przedsibiorcami. Jacobson nawizaB kontakty z kaznodziej Eliezerem Libermanem z Austrii. Dla idei reformy pozyskali rabina Arona Chorinera z Arady. Rabin Moj|esz Kunitz z Ofen równie| poparB reform, jakkolwiek byB zwolennikiem KabaBy. W 1819 r. anty|ydowska nagonka ogarnBa uniwersyteckie miasta Niemiec, a tak|e Prag, Kraków, GdaDsk i Ryg. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach i pogromach, |dali odebrania {ydom praw obywatelskich, które im nadaB Napoleon. Rozruchy rozpoczBy si od niemieckiego miasta Wurzburg, gdzie po strasznym pogromie wyrzucono ocalaBych {ydów (400 osób) z miasta. Rozruchy natychmiast opanowaBy miasta caBej Frankonii. Nastpnie prze[ladowania dotknBy {ydów mieszkajcych we Frankfurcie. Ze wzgldu na |yjcego tam bogatego Rotschilda, wezwano na pomoc wojska zwizkowe z Moguncji, które przywróciBy porzdek w mie[cie. Pogromy powtórzyBy si w Darmstacie i Bayreucie, skd wygnano {ydów. Prze[ladowania objBy gmin w Karlsruche. W Hamburgu zamknito dla nich kawiarnie i poczty, wybijano szyby w domach |ydowskich. Z powodu rozruchów anty|ydowskich w Danii, rzd musiaB ogBosi stan wyjtkowy. W 1820 r. w niemieckim mie[cie Lipsk zbudowano zreformowan synagog, nale|c do Zwizku Zwityni Reformowanej. Stopniowo idee reformy rozszerzaBy si na inne miasta i paDstwa. TowarzyszyBy temu liczne kontrowersje w krgach judaizmu rabinicznego. Pod koniec XIX wieku |ydowscy intelektuali[ci, zwBaszcza na terenie Rosji, zaczli intensywnie interesowa si ide powrotu, a w roku 1822 rozpoczli oni pierwsz fal |ydowskiej imigracji do Palestyny. W 1821 r. w rosyjskim zaborze ziem polskich zniesiono kahaB jako form organizacji gminy. Na miejsce kahaBu wprowadzono dozory bo|nicze. W tym samym roku wBadze carskie zakazaBy dziaBalno[ci |ydowskich stowarzyszeD. Od 1822 r. w Królestwie Polskim, {ydzi opuszczajcy rewir |ydowski musieli wnosi specjaln opBat. W ten sposób postpowaBo zamykanie ludno[ci |ydowskiej w gettach. W latach 1830-1831 wielu {ydów wziBo udziaB w Listopadowym Powstaniu Polaków. W Warszawie oddzielne |ydowskie oddziaBy Gwardii Miejskiej Starozakonnych wyró|niaBy si zachowaniem tradycyjnych bród. WsBawiBy si obron rogatek czerniakowskich i mokotowskich. W 1831 r. Francja równouprawniBa wiar |ydowsk. W gBosowaniu izba parów o[wiadczyBa si 57 gBosami na 89 za zupeBnym równouprawnieniem judaizmu. Jednocze[nie powoBano do |ycia Akademi Rabinów (franc. College Rabbinique) w Metzu. ZostaBa ona uznana za instytut paDstwowy i otrzymaBa staBy zasiBek z bud|etu paDstwa. Rabini francuscy otrzymywali pensje z dochodów paDstwowych, na równi z duchownymi chrze[cijaDskimi. W 1833 r. Disraeli Benjamin wydaB swoj pierwsz powie[ syjonistyczn pt. "Dawn Glory". My[l przewodni tej powie[ci byBa mo|liwo[ pokoju i wspóBistnienia obok siebie judaizmu i Islamu. W 1834 r. zniesiono w Europie niesBawn Inkwizycj. - pocztki powrotu do Ziemi Obiecanej - W 1834 r. rabin serbski, Jehuda Alkalai (1798-1878), zaproponowaB stworzenie osad |ydowskich w Palestynie, by uBatwi nadej[cie Mesjasza. UzyskaB on poparcie dla tej idei |ydowskiego finansisty i brytyjskiego polityka, Sir Mosesa Montefioriego, który podjB si rozmów z wBadzami tureckimi, by uzyska tereny pod |ydowskie osadnictwo. Od 1835 r. {ydzi musieli w Rosji sBu|y jako rekruci i nie mieli ju| mo|liwo[ci wykupienia si od sBu|by. Poniewa| odbywanie sBu|by wojskowej kBóciBo si z zasadami wiary, wielu z {ydów samo okaleczaBo si, ukrywaBo lub uciekaBo za granic. Na pocztku XIX wieku daBy si zauwa|y na ziemiach polskich znaczne tendencje asymilacyjne w[ród cz[ci {ydów. W niektórych [rodowiskach mówiono o zastpieniu jzyka jidysz jzykiem polskim, co stanowiBoby pierwszy krok do [ci[lejszej integracji {ydów z Polakami. Wielu {ydów oddawaBo |ycie w powstaniach polskich, walczc o spraw polskiej niepodlegBo[ci narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli zasymilowanej |ydowskiej bur|uazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman Epstein, podejmowaBo zjednoczone dziaBania zmierzajce do pogodzenia interesów |ydowskich i polskich w sprawach dotyczcych religii, kultury, czy gospodarki. Te próby zakoDczyBy si jednak fiaskiem i jakby obumarBy wraz z upadkiem powstania styczniowego w 1863 r. Na Wgrzech nauczali wówczas ultraortodoksyjni rabini Moses Schreiber (1763-1839) i Akiva Josef Schlesinger (1837-1922). Odrzucali oni wszystkie nowoczesne innowacje i nawoBywali {ydów by jako naród wybrany przygotowali si do powrotu do Erec Israel. Uwa|ali oni, |e jest to jedyny sposób na uniknicie asymilacji. W latach 1813-1892 |yB i nauczaB rabin Józef Natonek, który opracowaB plan narodowego wyzwolenia {ydów poprzez stworzenie niepodlegBego paDstwa |ydowskiego w Palestynie. Rabin Jehuda Alkalaj (1798-1878) i Cwi Hirsz Kaliszer nie posunli si w swoich naukach tak daleko. Oni wzywali do |ydowskiej kolonizacji Palestyny, ale nie my[leli o niepodlegBym paDstwie |ydowskim. W 1838 r. otwarto pierwszy konsulat brytyjski w Jerozolimie, którego zadaniem byBa ochrona interesów {ydów i Druzów w Syrii i Palestynie. Aktywno[ ewangelizacyjna, objawiajca si nadmiern trosk o bezpieczeDstwo [witych miejsc sprawiaBa wra|enie dziaBaD politycznych. W 1839 r. w Londynie |ydowski filantrop Moses Montefiore zaproponowaB utworzenie paDstwa |ydowskiego i uzyskaB poparcie dla swojego projektu wielu wpBywowych chrze[cijan w Europie. W 1840 r. liczba |ydowskich osadników w Palestynie wynosiBa 10 tys. osób. W 1840 r. oskar|ono {ydów w Damaszku (Turcja) o rytualne morderstwo. Zagro|ono im masowymi egzekucjami. SpowodowaBo to protest {ydów w wielu miejscach [wiata, a w konsekwencji skupienie si rozproszonych {ydów w [wiecie. W 1840 r. lord Shaftesbury przedstawiB "Projekt kolonizacji Palestyny" przez {ydów. Natomiast Moj|esz Montefier zorganizowaB w Londynie zjazd |ydowskich notabli, aby ich przekona do idei kolonizacji Palestyny. ProwadziB on tak|e liczne rozmowy z przedstawicielami rzdów nad prawnymi podstawami |ydowskiej kolonizacji, jednak bez |adnych wyników. W 1841 r. {ydzi zakupili w Palestynie pierwszy gaj pomaraDczowy. Uczyniono to za pienidze brytyjskiego finansisty Sir Mosesa Montefiore, a za namow rabina Zeviego Hirsha Kalischera (1795-1874). Namiestnik Królestwa Polskiego powoBaB w styczniu 1843 r. komitet dla przygotowania ustawy o osadnictwie {ydów na roli. ByBo to wynikiem silnych nacisków ró|nych indywidualnych osób na wBadze Królestwa, by uruchomi program zakBadania nowych osad rolniczych. W 1844 r. Marks, który byB z pochodzenia {ydem (chocia| ochrzczony w wieku 6 lat, to miaB przodków rabinów), wydaB swoje dzieBo pt. "O kwestii |ydowskiej", w której przystpiB do antysemickiego [rodowiska skupionego wokóB Feuerbacha. Marks dowodziB, |e judaizm nie jest religi, lecz pragnieniem osignicia celu. W 1844 r. car Rosji MikoBaj, rozcignB obowizywanie anty|ydowskiego ustawodawstwa na terytorium caBego imperium. W 1847 r. Disraeli Benjamin wydaB swoj drug powie[ syjonistyczn pt. "Tancered". ByBa ona drukowana na Bamach czasopisma "Times". PropagowaB w niej |ydowsk kolonizacj Palestyny oraz porozumienie {ydów z chrze[cijanami. W poBowie XIX wieku zaBo|ono w Królestwie Polskim kilkadziesit |ydowskich kolonii rolniczych o ró|nym charakterze wBasno[ci ziemi. WedBug urzdowych danych, w 1848 r. w Królestwie Polskim liczba ludno[ci |ydowskiej zajmujcej si upraw roli wynosiBa 30,795 osób. W latach 1844- 50 istniaBo ponad 56 kolonii |ydowskich, o ogólnej liczbie okoBo 570 gospodarstw rolnych. W nastpnych latach liczba kolonii gwaBtownie rosBa, i wikszo[ z nich przetrwaBa do czasów II wojny [wiatowej. W 1848 r. na Wgrzech doszBo do zderzenia si |ydowskich interesów z wgierskim nacjonalizmem. W wielu miejscowo[ciach pldrowano |ydowskie domy i niszczono synagogi. Pomimo tego, wielu {ydów wziBo udziaB w narodowowyzwoleDczych walkach Wgrów. PrzyszBo im za to potem zapBaci niesBychanie wysok karn kontrybucj. W 1848 r. w Wilnie rozpoczB by wydawany periodyk literacki w jzyku hebrajskim "Pirkej Cafon". PropagowaB on idee Haskali w [rodowisku |ydowskim. Podczas rewolucji 1848 r. we Francji karier zrobiB |ydowski adwokat Adolf Cremieux (1796-1880), pózniejszy poseB i minister francuskiego rzdu. ByB najwybitniejszym {ydem we Francji. Midzy innymi wywalczyB równouprawnienie dla {ydów algierskich. W 1848 r. Niemcy przyznaBy prawa obywatelskie {ydom. W 1849 r. Dania przyznaBa prawa obywatelskie {ydom. W 1849 r. wgierski parlament przyznaB {ydom równe prawa. Jednak|e wojska austriackie pokonaBy siBy wgierskie, a sam parlament zostaB rozwizany. W 1849 r. monarchia habsburska ostatecznie zezwoliBa {ydom na swobod przemieszczania si i zniosBa ustawy ograniczajce zawieranie maB|eDstw. W 1852 r. zburzono mury getta |ydowskiego w Pradze. W 1852 r. pochodzcy z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807- 1867) opublikowaB po hebrajsku powie[ "MiBo[ Syjonu" (hebr. "Ahavat Zion"). StworzyB on wyidealizowany obraz Erec Israel, który miaB by utopijn krain pokoju i sprawiedliwo[ci spoBecznej. Powie[ byBa bardzo popularna w [rodowiskach |ydowskich i tworzyBa dobre podstawy pod syjonizm. Prywatnym sekretarzem cesarza Francji, Ludwika Napoleona III (panowaB w latach 1852-1870), byB Ernest Loharanne. WydaB on dwie ksi|ki, w których propagowaB stworzenie |ydowskiego paDstwa w Palestynie. NawoBywaB: "Naprzód {ydzi wszystkich krajów, wasza stara ojczyzna czeka na was". W latach 50-tych w Galicji rozpoczB by wydawany periodyk literacki "Hechulec". PropagowaB on idee Haskali w [rodowisku |ydowskim. Podobny periodyk wydawano w Rosji - "Hakamel". W 1854 r. w Jerozolimie powstaB szpital |ydowski. Wprowadzenie w 1856 r. w Rosji bloku reform przez cara Aleksandra II, daBo {ydom nadziej na polepszenie ich sytuacji. {ydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopniów naukowych, rzemie[lnicy cechowi) mogli uzyskiwa specjalne pozwolenia na opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten obowizywaB w latach 1859-1879. Zniesiono tak|e liczne ograniczenia w systemie sprawiedliwo[ci i systemie powszechnego obowizku sBu|by wojskowej. W odpowiedzi, {ydzi zaczli si w wikszym stopniu asymilowa. W poBowie XIX wieku w Serbii |yBo okoBo 5 tys. {ydów. W 1858 r. wybuchBa tzw. Sprawa Mortara - potajemnego ochrzczenia |ydowskiego dziecka przez chrze[cijaDsk sBu|c i uprowadzenia go do klasztoru. ZrodziBo si poczucie |ydowskiej solidarno[ci, wymuszonej konieczno[ci obrony praw {ydów. -------------------------------------------------- MateriaBy opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Art Putin Zrobię wszystko dla żydów
Streszczenie Podstawy Prawa dla ekonomistów B Gnela
08 wykład dla prawa rachunek kwantyfikatorów
Przewodnik po funduszach strukturalnych dla MSP na lata 07 2013
Najważniejsze fakty z prawa i instytucje Unii Europejskiej dla studentów kierunku administracja
Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń 1 2015 Ściąga dla kadrowego
Matuszewski W Wybrane zagadnienia ekonomii dla studentów prawa i administracji Skrypt
04 wykład dla prawa nazwa c d

więcej podobnych podstron