plik


ÿþWICZENIE 31. BIOPALIWA OSOBY PROWADZCE: mgr in|. Katarzyna Jodko (pok.134, konsultacje: [rody 1030 - 1130, czwartki 13oo -14oo) dr hab. Grzegorz Litwinienko (pok. 132, konsultacje: [rody 1030 - 1130, czwartki 13oo -14oo) LITERATURA: 1. R. T. Morrison, R. N. Boyd: Chemia organiczna, tom 2 (rozdz. 33: TBuszcze) PWN, Warszawa 1985. 2. S. Bredsznajder, W. Kawecki, J. Leyko, R. Marcinkowski: Podstawy ogólne technologii chemicznej, PWN Warszawa 1973. 3. S. E. Manahan: Environmental Chemistry, Brooks/ Cole Publishing Company, 1984. 4. H. Koneczny: Podstawy technologii chemicznej, (rozdz. V: Paliwa i ich przerób), PWN, Warszawa 1973. 5. R. Bogoczek, E. KocioBek-Balawejder: Technologia chemiczna organiczna, rozdz. 2, WAE, WrocBaw 1992. 6. Spalanie i paliwa praca zbiorowa pod red. J. Kordylewskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki WrocBawskiej, WrocBaw 2005. 7. J. Ciborowski: In|ynieria chemiczna. In|ynieria procesowa, WNT, 1973. Wymagania do wiczenia Definicje: energia i sposoby konwersji energii, paliwa ciekBe (podziaB), biopaliwa (bioetanol, biodiesel), pojemno[ cieplna, dyfuzja, lipidy proste i zBo|one (podziaB, klasyfikacja), tBuszcze i oleje ro[linne, kwasy karboksylowe, kwasy tBuszczowe i ich estry, triglicerydy (triacyloglicerole), woski, FAME (estry metylowe kwasów tBuszczowych), lepko[, liczby charakterystyczne tBuszczów. 1. Substancje palne. Paliwa  podziaB. Procesy spalania, reakcje BaDcuchowe, ciepBo spalania, warto[ opaBowa, wybuchy, granica wybuchowo[ci, silniki z zapBonem iskrowymi silniki wysokopr|ne. 2. Analiza techniczna parametrów fizykochemicznych paliw i biopaliw: gsto[, lepko[ dynamiczna i kinematyczna, lepko[ wzgldna, temperatura zapBonu i temperatura palenia, temperatura krzepnicia, temperatury destylacji, dylatacja objto[ciowa (temperaturowa), liczba oktanowa, liczba cetanowa. 3. Ro[liny oleiste i ich wykorzystanie. PrzykBady i skBad olejów ro[linnych, metody otrzymywania, parametry charakteryzujce tBuszcze (liczba jodowa, kwasowa, nadtlenkowa), powizanie temperatur krzepnicia ze skBadem i struktur tBuszczu. 4. Transestryfikacja: mechanizm procesu, kinetyka reakcji przeestryfikowania. 5. Znajomo[ opisanych w niniejszej instrukcji procedur syntezy, oczyszczania i analizy biopaliw. 1 WSTP TEORETYCZNY Definicja paliw jest szeroka - obejmuje wszelkie substancje, które w wyniku przemian fizykochemicznych dostarczaj znacznych ilo[ci ciepBa, wykorzystywanego do celów technicznych i bytowych. Takie ujcie jest o wiele szersze od dawnej definicji, wedBug której paliwami nazywano staBe / ciekBe / gazowe substancje organiczne, które w reakcji z tlenem tworzyBy dwutlenek wgla i par wodn wydzielajc du|e ilo[ci ciepBa. Paliwa s zródBem energii w tym sensie, |e w wyniku procesów chemicznych energia chemiczna zostaje zamieniona na energi ciepln. Opierajc si na kryterium pochodzenia paliw, mo|emy je podzieli na dwie zasadnicze grupy a) paliwa naturalne (wgiel kamienny, brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, torf, biomasa, drewno), b) paliwa sztuczne, bdce efektem mniej lub bardziej skomplikowanego przetworzenia paliw naturalnych (np. koks, benzyna) lub syntezy chemicznej substancji wysokoenergetycznych (m. in. paliwa rakietowe  nitrometan, mieszanina nadtlenku wodoru i metanolu) a tak|e paliwo jdrowe. Inne kryteria podziaBu to m. in. podziaB na paliwa staBe i paliwa pBynne (ciekBe i gazowe), podziaB na paliwa kopalne oraz biopaliwa. Ze wzgldu na zastosowanie mo|emy wyró|ni paliwa opaBowe oraz napdowe, natomiast ze wzgldu na warto[ opaBow wprowadzony jest podziaB na paliwa nisko-i wysokokaloryczne. W ogromnej wikszo[ci paliwa s substancjami palnymi, czyli substancjami zdolnymi do reakcji egzotermicznej z powietrzem po zainicjowaniu (zapaleniu). Dla powszechnie u|ywanych paliw stosowane s parametry umo|liwiajce porównanie ilo[ci energii, jaka mo|e by uwolniona w wyniku tej reakcji. Warto[ opaBowa jest miar ilo[ci ciepBa uzyskanego w wyniku spalenia jednostki masy (lub objto[ci) paliwa. Warto[ opaBowa substancji organicznych zawierajcych wgiel, wodór, siark i tlen jest opisana nastpujcym równaniem empirycznym: O2 9 îø ùø kJ öø Wu = 33900C +121000ëø H2 - ÷ø ìø ÷ø +10500S - 2500ëø w + O2 öø ïøkg úø ìø 8 8 íø øø íø øø ðø ûø gdzie parametry C, H2, O2, S, to odpowiednio udziaBy masowe tych pierwiastków a w to udziaB masowy wilgoci. Gdy spalanie nastpuje w sposób caBkowity, a produkty reakcji zostan doprowadzone do stanu standardowego (przy staBej objto[ci), to ciepBo (energia) uzyskana w ten sposób nazywana jest ciepBem spalania. Proces taki musi by caBkowity (stechiometryczny, bez strat substancji, bez parowania) i zupeBny (do najtrwalszego termodynamicznie produktu). Pomiary ciepBa spalania prowadzone s w bombie kalorymetrycznej, jednostk ciepBa spalania w termochemii jest kJ / mol a w energetyce kJ / kg. CiepBo spalania nazywane jest górn warto[ci opaBow, poniewa| odpowiada ono caBkowitemu wykorzystaniu ciepBa powstaBego z paliwa. W procesach spalania zachodzcych w piecach i silnikach powstaje para wodna, która nie jest skraplana. Przewa|nie jest ona  porywana wraz z innymi gazami spalinowymi, co uniemo|liwia wykorzystanie energii wydzielanej podczas jej skraplania. Dlatego do oceny ilo[ci powstajcego ciepBa wBa[ciwszy jest inny parametr ni| ciepBo spalania - tzw. dolna warto[ opaBowa. Jest to ilo[ ciepBa (wyra|ona w kJ/kg) wydzielona podczas caBkowitego spalenia jednostki masy paliwa w bombie kalorymetrycznej, gdy produkty spalania ozibiaj si do temperatury pocztkowej paliwa (w staBej objto[ci), ale przy zaBo|eniu, |e woda nie jest skroplona. 2 PrzykBadem paliwa staBego jest drewno. W suchej masie drewna jest ok. 50% wgla, 6.3% wodoru i 44.2% tlenu. Podczas spalania drewna powstaje wzgldnie niedu|a (0.3-1%) ilo[ popioBu. Drewno zaliczane jest do biomasy i jest odtwarzalnym surowcem energetycznym, w odró|nieniu od paliw kopalnych, które s wprawdzie pochodzenia ro[linnego, ale proces ich powstawania jest na tyle dBugi, |e nie mo|na mówi o odtwarzalno[ci paliw kopalnych w sensie biologicznym. StaBe paliwa kopalne to torf, wgiel brunatny, wgiel kamienny i antracyt. Warto[ opaBowa torfu mie[ci si w granicach od 18 000 do 25 500 kJ / kg. Warto[ opaBowa wgla brunatnego wynosi [rednio 28 000 kJ / kg, natomiast wgla kamiennego okoBo 35 000 kJ / kg. Najwiksz warto[ energetyczn (37 000 kJ / kg) ma wgiel kamienny nazywany antracytem  zawierajcy w swoim skBadzie najmniej substancji lotnych i najwicej wgla pierwiastkowego. W wyniku spalania paliw kopalnych powstaje popióB (szlaka), w skBad którego wchodz Al2O3, SiO2, Fe2O3, CaO, MgO. Paliwa kopalne pBynne to gBównie ropa naftowa (warto[ opaBowa to [rednio 44 000 kJ / kg) oraz gaz ziemny, którego warto[ opaBowa jest najbardziej zró|nicowana  zale|y od tego, czy pochodzi on ze zBó| towarzyszcych ropie naftowej (tzw. gaz ziemny mokry i suchy), od zawarto[ci poszczególnych wglowodorów (frakcje od CH4 do C5H12), oraz od ilo[ci azotu i siarkowodoru. Spalanie w obecno[ci tlenu z powietrza (79 % N2 + 21% O2, pomijajc zawarto[ wody i CO2) mo|e przebiega przy nadmiarze lub niedomiarze tlenu. Nale|y równie| pamita o mo|liwo[ci reakcji paliwa z substancjami zawierajcymi tlen (np. H2O, CO2), które s doprowadzane z zewntrz lub powstaj w trakcie spalania. Spalanie przy niedomiarze tlenu opisane jest równaniami: 2C+O2 ’! 2CO  219 kJ 2H2+O2 ’! 2 H2O  476 kJ z kolei, przy wystarczajcej ilo[ci tlenu: C+O2 ’! CO2  395 kJ 2H2+O2 ’! 2 H2O  476 kJ 2CO+O2 ’! 2 CO2  614 kJ Substancje tlenono[ne równie| mog uczestniczy w reakcji spalania: C + H2O CO + H2  133 kJ CO + H2O CO2 + H2  42 kJ C + CO2 2CO + 176 kJ Spalanie w celu uzyskania energii powinno by prowadzone przy wystarczajcej ilo[ci powietrza, ale wprowadzanie zbyt du|ego nadmiaru powietrza nie jest korzystne, poniewa| nastpuje obni|enie temperatury gazów spalinowych. Redukcj ilo[ci gazów spalinowych mo|na uzyska stosujc powietrze wzbogacone w tlen. Procesy spalania paliwa gazowego, ciekBego i staBego maj inn specyfik przebiegu. Zmieszanie paliwa gazowego z powietrzem i spalenie u wylotu palnika jest procesem zachodzcym w strefie kinetycznej a zatem zale|y jedynie od szybko[ci przebiegu reakcji chemicznej. Inaczej jest w przypadku, gdy palny gaz mieszany jest z powietrzem dopiero w strefie reakcyjnej (palenisku)  wtedy czynnikiem limitujcym szybko[ reakcji bdzie proces mieszania  spalanie bdzie procesem zachodzcym w strefie dyfuzyjnej. Zalety paliw gazowych to: Batwo[ transportu (rurocigi), Batwo[ doprowadzenia gazu do paleniska (komory spalania), powstawanie gazowych produktów spalania bez pozostaBo[ci staBych lub ciekBych, mo|liwo[ wstpnego podgrzania paliwa, co powoduje uzyskanie wy|szej temperatury spalin (czyli powstawanie wikszego gradientu temperatur podczas wymiany ciepBa). Spalanie paliw ciekBych powizane jest z prowadzeniem procesu w ukBadzie dwufazowym paliwo/powietrze. Odpowiednie zmieszanie reagentów polega na rozpyleniu 3 paliwa w komorze spalaD (czstki cieczy powstaBego aerozolu szybko przechodz w stan pary). Proces ten zale|y od temperatury, rozdrobnienia czstek, rodzaju paliwa. Podczas spalania nie powstaj pozostaBo[ci staBe ani ciekBe. Paliwa staBe spalaj si w ukBadzie wielofazowym - oprócz granicy fazowej gaz-ciaBo staBe w wysokiej temperaturze mo|liwe jest wydzielanie palnych frakcji gazowych. Proces spalania zachodzi na granicy faz, dlatego du|e znaczenie ma rozwinicie powierzchni oraz sposób mieszania paliwa z powietrzem. W odró|nieniu od spalania cieczy i gazów, produktami spalania paliw staBych s nie tylko spaliny, ale równie| pozostaBo[ci w postaci popioBu i |u|lu. Istnieje kilka sposobów spalania paliw staBych. Pierwszy to spalanie na ruchomym lub nieruchomym ruszcie paleniska i doprowadzanie powietrza od doBu. Powietrze wdruje przez warstw paliwa a spalanie nastpuje w sposób zale|ny od wymiaru ziaren paliwa, sposobu ich uBo|enia, prdko[ci przepBywu powietrza, zdolno[ci paliwa do spiekania si, ilo[ci i sposobu usuwania powstajcych popioBów. Równomierne spalanie paliwa jest utrudnione. Drugi sposób spalania paliw staBych polega na wykorzystaniu pyBu wglowego w specjalnie skonstruowanych piecach cyklonowych, gdzie nastpuje efektywne wymieszanie pyBu z powietrzem. Du|e rozwinicie powierzchni sprawia, |e ten sposób spalania jest szybki, zupeBny i wydajny. PyB powstajcy w wyniku spalania jest wydmuchiwany z komory spalaD i oddzielany od spalin w cyklonach, filtrach i elektrofiltrach. Rysunek 1. Schemat palnika cyklonowego do spalania paliw staBych wg. S. Bredsznajder, W. Kawecki, J. Leyko, R. Marcinkowski: Podstawy ogólne technologii chemicznej, PWN Warszawa 1973). PopióB po spaleniu paliw staBych pochodzi ze zwizków nieorganicznych zawartych w paliwie i jest pozostaBo[ci po skBadnikach ro[lin z których powstaB wgiel (ok. 1% masy paliwa) lub jest wprowadzony do wgla jako zanieczyszczenie geologiczne (mo|e wtedy stanowi do 30% masy). PopióB zawiera Al2O3, SiO2, Fe2O3, CaO, MgO i niewielkie ilo[ci innych substancji nieorganicznych. Bardzo niekorzystnym zjawiskiem, które mo|e towarzyszy spalaniu, jest topienie lub spiekanie popioBu prowadzce do powstawania szlaki lub |u|lu zalewajcego i blokujcego ruszt paleniska. Spalanie Spalanie jest dynamicznym (nierównowagowym, zale|nym od czasu) procesem utleniania w którym uczestnicz atomy, czsteczki, rodniki znajdujce si w jednej fazie lub na granicy faz. Szybko zachodzce egzotermiczne reakcje powoduj wydzielanie si energii w postaci [wiatBa (powstawanie pBomieni, [wiecenie) oraz powstawanie gradientów bdcych przyczyn przepBywu ciepBa i masy (przepBywu indywiduów chemicznych), czym tBumaczy si ruchliwo[ pBomieni. 4 Je[li ilo[ palnego gazu w mieszaninie z powietrzem (tlenem) stopniowo bdzie wzrastaBa, to po osigniciu pewnego minimalnej warto[ci mieszanina taka stanie si palna. Ta minimalna zawarto[ paliwa nazywana jest doln granic palno[ci. Je[li zawarto[ paliwa gazowego bdzie dalej zwikszana, to po przekroczeniu pewnej warto[ci mieszanina stanie si niepalna. Jest to górna granica palno[ci. Parametry te s silnie zale|ne od temperatury  im wy|sza jest temperatura mieszaniny, tym górna i dolna granica s coraz bardziej od siebie odlegBe. Dla pewnych mieszanin, wewntrz dolnej i górnej granicy palno[ci mo|na wyró|ni obszary wybuchowo[ci - gdy szybko[ rozprzestrzeniania si pBomienia osiga szybko[ detonacji (eksplozji). Zagadnienie to zostanie omówione w dalszej cz[ci. PBomieD powstajcy podczas spalania stechiometrycznych mieszanin powietrza z ogólnie stosowanymi paliwami osiga temperatur do 2000 K. Gdy skBad mieszaniny si zmienia dochodzc do granic palno[ci, temperatura pBomienia spada do 1400 K. Tabela 1. Temperatury spalania przykBadowych gazów. Gaz (paliwo) Utleniacz UdziaB paliwa / % obj. Temperatura / °C H2 powietrze 31.6 2045 H2 O2 78 2660 CO powietrze 20 1650 metan powietrze 10 1875 etan powietrze 58 1895 propan powietrze 4,15 1925 butan powietrze 3,2 1895 acetylen powietrze 9 2325 acetylen O2 33 3007 amoniak powietrze 21 1700 CO+ N2 powietrze 47,3 1675 CH4+N2 powietrze 17,5 1725 9CH4 + H2 powietrze 10,5 1880 Spalanie musi by zapocztkowane (zainicjowane) zapBonem. Zjawisko zapBonu mo|e by samorzutne, gdy ilo[ ciepBa doprowadzonego lub wydzielanego wewntrz ukBadu jest wiksza ni| mo|liwo[ odprowadzenia tego ciepBa (mówimy wtedy o samozapBonie). Drugim rodzajem zapBonu jest zapBon punktowy, gdy pBomieD zostaje zainicjowany w jednym miejscu (np. przez iskr) i z tego miejsca rozprzestrzenia si na reszt ukBadu. Ogrzewanie cieczy palnych, w tym paliw ciekBych (nawet w temperaturze ni|szej od temperatury wrzenia) prowadzi do zwikszonego parowania tych cieczy, a gdy s one trudnolotne, mo|e prowadzi do wydzielania lotnych, Batwopalnych substancji powstaBych z ich rozkBadu. Temperatura zapBonu jest to najni|sza temperatura, w której badana substancja (ogrzewana w [ci[le okre[lony sposób) wydziela ilo[ produktów gazowych wystarczajc do wytworzenia z powietrzem mieszaniny zapalajcej si przy zbli|eniu pBomienia (czyli w wyniku zapBonu punktowego). Je[li w tych samych warunkach zapalone pary pal si samoistnie (po oddaleniu palnika) przez co najmniej 3 sekundy, to tak temperatur nazywamy temperatur palenia. Temperatura palenia jest zazwyczaj o 20-60°C wy|sza od temperatury zapBonu. Wybuchy Gdy szybka reakcja egzotermiczna zachodzi w ograniczonej przestrzeni i w wyniku tej reakcji powstaj produkty gazowe, to w ukBadzie nastpi nagBy (niekontrolowany) skok ci[nienia nazywany wybuchem. Ilo[ odprowadzonego ciepBa jest mniejsza od ilo[ci wydzielonego ciepBa, co powoduje wzrost temperatury i, zgodnie z równaniem kinetycznym 5 Arrheniusa, przyspieszenie reakcji. Samonapdzajca si reakcja bdzie nastpowaBa coraz szybciej a| do momentu wyczerpania si jednego w reagentów. W przypadku mieszanin powietrza (lub tlenu) z wodorem, wglowodorami, parami siarki, fosforu, dwusiarczku wgla i innych rozpuszczalników organicznych proces taki ma przebieg BaDcuchowy i rodnikowy. To, czy mieszanina jest wybuchowa, zale|y od rodzaju substancji, skBadu mieszaniny, temperatury i ci[nienia. Granice wybuchowo[ci (palno[ci, zapBonu) s charakterystycznymi cechami mieszanin palnych: - dolna granica wybuchowo[ci (DGW) to najni|sze st|enie paliwa w mieszaninie z powietrzem / tlenem / czynnikiem utleniajcym, poni|ej którego nie jest mo|liwy zapBon pod wpBywem czynnika inicjujcego oraz dalsze samoczynne rozprzestrzenianie si pBomienia. - górna granica wybuchowo[ci (GGW) jest to najwy|sze st|enie paliwa w mieszaninie z powietrzem / tlenem / czynnikiem utleniajcym, powy|ej którego nie jest mo|liwy zapBon mieszaniny pod wpBywem czynnika inicjujcego ani dalsze samoczynne rozprzestrzenianie pBomienia w okre[lonych warunkach badania. Poza tymi granicznymi st|eniami skBadników palnych w mieszaninie z utleniaczem zapBon mieszaniny nie nastpi nawet, je[li zródBo zapBonu bdzie miaBo nieskoDczenie wielk energi. St|eniowe granice wybuchowo[ci s to|same ze st|eniowymi granicami zapBonu. Granice wybuchowo[ci s zale|ne od ci[nienia i temperatury, mo|na zatem mówi o temperaturowych i ci[nieniowych granicach wybuchowo[ci. Wykres obszaru wybuchowo[ci mieszanin wodoru i powietrza przedstawiony jest na Rysunku 2. Parametry wybuchowo[ci charakteryzujce wybrane gazy palne oraz rozpuszczalniki organiczne przedstawiono w Tabelach 2 i 3. energia iskry elektrycznej OBSZAR WYBUCHOWOSCI minimalna energia zaplonu Z1 Z1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % obj. H2 w powietrzu pelny zakres wybuchowosci Vd Vg Rysunek 2. Zale|no[ energii zapBonowej od skBadu mieszaniny na przykBadzie mieszanin wodoru z powietrzem: Z1  minimalna energia zapBonu, Emin = 0,019 mJ, Vd  dolna granica wybuchowo[ci, Vg  górna granica wybuchowo[ci. 6 Tabela 2. Warto[ci dolnej (DGW) i górnej (GGW) granicy wybuchowo[ci mieszanin gazów palnych z powietrzem i z tlenem. Gaz % gazu w powietrzu % gazu w tlenie DGW GGW DGW GGW Wodór 4,1 74,2 4,0 94,0 Tlenek wgla 12,5 74,2 15,5 94,0 Metan 5,3 14,0 5,1 61,0 Etan 3,2 12,5 3,0 66,0 Propan 2,4 9,5 2,3 55,0 Butan 1,9 8,4 1,8 48,0 Acetylen 2,5 80,0 2,5 98,0 Gaz koksowniczy 5,6 31,0 --- --- Gaz wodny 6,2 72,0 --- --- Gaz ziemny 4,5 17,0 --- --- Gaz miejski 35,0 74,0 --- --- Tabela 3. Parametry charakteryzujce wybrane rozpuszczalniki organiczne. temp. DGW* GGW* minimalna maksymalne Grupa zapBonu temp. ci[nienie Wybuchowo[ci samozapBonu wybuchu kPa °C °C etanol 11 3,1 20 425 634 IIA metanol 11 5,5 36,5 470 625 IIA aceton -19 2,1 13 540 772 IIA izopropanol 12 2,0 12 400 IIA dichlorometan 13 18 660 IIA metyloamina -17,8 4,9 20,7 430 IIA toluen 4 1,3 7 570 566 IIA eter etylowy -40 1,6 48 160 801 IIB octan etylu -4 2,2 11,5 460 752 IIA dioksan 12 2 22 180 IIB * Warto[ci dolnej (DGW) i górnej (GGW) granicy wybuchowo[ci. Gdy celem spalania jest uzyskanie ciepBa  proces odbywa si w piecach lub kotBach. Energia cieplna mo|e by nastpnie zamieniona w prac mechaniczn np. w turbinach parowych. Bardziej bezpo[rednim, efektywniejszym sposobem zamiany energii chemicznej na prac mechaniczn jest zastosowanie silników spalinowych (dokBadniej: silników cieplnych o spalaniu wewntrznym). W silnikach tBokowych energia wydzielona podczas spalania zamieniana jest w prac tBoka lub tBoków poruszajcych si w cylindrze (cylindrach). Ruch ten zamieniany jest na moment obrotowy waBu korbowego. W silnikach o zapBonie iskrowym (Rysunek 3) spalanie zainicjowane jest iskr [wiecy zapBonowej. Paliwami stosowanymi w tego typu silnikach mog by gaz ziemny, lekkie frakcje ropy naftowej (gaz pBynny, benzyna, etylina) a tak|e Batwopalne i lotne 7 substancje organiczne (np. metanol, etanol). Silniki iskrowe maj lekk i nieskomplikowan konstrukcj, Batwo uzyskuj wysokie obroty, uzyskuj wysok moc, s Batwe w rozruchu. swieca wlot wylot komora spalania tlok wal korbowy pierwszy suw drugi suw trzeci suw czwarty suw (ssanie) (sprezanie) (praca - suw roboczy) (wydech) Rysunek 3. Schemat dziaBania czterosuwowego silnika z zapBonem iskrowym 3 3,0 2,5 Qd 2,0 2 1,5 1,0 0,5 4 1 0,0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 stosunek objetosci V/V2 Rysunek 4. Obieg porównawczy silnika z zapBonem iskrowym (wg Spalanie i paliwa praca zbiorowa pod red. J. Kordylewskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki WrocBawskiej, WrocBaw 2005.) Sprawno[ silnika, ·, odnosi si do ilo[ci pracy u|ytecznej dW jak mo|emy uzyska z okre[lonej ilo[ci dostarczonego ciepBa dQh. Poniewa| praca u|yteczna (dW= - pdv) jest ró|nic midzy ciepBem pobranym (dQh <0) a ciepBem oddanym (dQc >0), to: - dW - dQh - dQc dQc dQc · = = =1- =1+ - dQh - dQh - dQh dQh Sprawno[ tBokowego silnika spalinowego o zapBonie iskrowym wyra|a si wzorem: · = 1-µ1-º gdzie µ to stopieD spr|ania (stosunek objto[ci cylindra do objto[ci szkodliwej V1/V2, zob. Rysunek 4, pozycja 1 i 2, ) a º = Cp / Cv. StopieD spr|ania w silnikach spalinowych wynosi od 8:1 do 11:1, ale powy|ej 8.5:1 mo|e wystpowa spalanie stukowe (o przebiegu 8 wybuchowym) prowadzce do niszczenia tBoka, pier[cienia i Bo|ysk. Spalanie stukowe jest spowodowane samozapBonem mieszanki i efekt ten jest najsilniejszy dla stechiometrycznego skBadu mieszanki paliwa z powietrzem. Miar odporno[ci na spalanie detonacyjne paliwa silnikowego dla silników z zapBonem iskrowym jest Liczba Oktanowa (LO). Jest to parametr równy procentowej zawarto[ci izooktanu (czyli 2,2,4-trimetylopentanu) w mieszaninie n-heptan / izooktan, która wywoBuje identyczn liczb stuków w silniku testowym jak analizowane paliwo. Dla paliw silnikowych LO mie[ci si w granicach 80-98 i taka warto[ LO jest uzyskiwana dziki dodawaniu skBadników antystukowych, jakimi byBy kiedy[ zwizki oBowioorganiczne (tetraelylooBów). Dzi[ w tzw. benzynach bezoBowiowych s stosowane alkohole (metanol, etanol, tert-butanol) i etery (eter metylowo-tert-butylowy lub eter tert-amylowo-metylowy), których ilo[, regulowana normami, mo|e dochodzi do 10 %. DziaBanie [rodków antystukowych polega na tBumieniu niekontrolowanego spalania poprzez wprowadzenie do ukBadu rodników, które w sposób niedetonacyjny inicjuj proces spalania w ni|szej temperaturze, a jednocze[nie rekombinuj z nadmiarem rodników generowanych spontanicznie w czasie samozapBonu. Wadami silników iskrowych jest mniejsza sprawno[ i mniejsza trwaBo[ od silników samoczynnych, zwanych silnikami wysokopr|nymi lub silnikami Diesla. Silniki wysokopr|ne równie| s silnikami tBokowymi o spalaniu wewntrznym, ale zapBon mieszanki paliwo-powietrze nastpuje w wyniku przekroczenia temperatury zapBonu. Schemat silnika wysokopr|nego przedstawiony jest na Rysunku 5A. olej Qd swieca zarowa 2 3 wylot 4 wstepna komora 3 spalania tlok komora 2 spalania 1 4 1 0 wal korbowy 1 5 10 15 stosunek objetosci V/V2 A) B) Rysunek 5. A) Schemat silnika z samoczynnym zapBonem oraz B) Obieg silnika Diesla (wg Spalanie i paliwa praca zbiorowa pod red. J. Kordylewskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki WrocBawskiej, WrocBaw 2005). W tym silniku, po zassaniu powietrza nastpuje jego spr|anie. W czasie tego procesu silnie wzrasta temperatura. StopieD spr|ania µ w silnikach wysokopr|nych wynosi od 14:1 do 23:1. W momencie osignicia przez tBok górnego poBo|enia, nastpuje wtrysk, rozpylenie i natychmiastowe odparowanie paliwa, które w kontakcie z gorcym powietrzem ulega zapBonowi. TBok przesuwa si w dóB i gdy osignie punkt dolnego martwego poBo|enia, otwiera si zawór wylotowy i spaliny wylatuj z cylindra. Sprawno[ silnika wysokopr|nego opisana jest wzorem: µ1-º Õº -1 · =1- º Õ -1 9 gdzie Õ to stopieD obci|enia silnika (stosunek objto[ci V3/V2, zob. Rysunek 5B, objto[ci odpowiadajce pozycjom 3 i 2). Silnik wysokopr|ny pracuje z wikszym stopniem spr|ania (µ) ni| silnik iskrowy, dlatego jego sprawno[ jest wy|sza ni| sprawno[ silnika iskrowego. Innymi zaletami silników wysokopr|nych s mniejsza awaryjno[ i wiksza trwaBo[ silnika, osiganie wikszej mocy i wikszej warto[ci momentu obrotowego. Wadami silników wysokopr|nych w porównaniu z iskrowymi s wiksze koszty produkcji, wiksza masa silników wysokopr|nych, wiksza emisja tlenków azotu i czstek staBych, trudniejszy rozruch w ni|szych temperaturach. Poniewa| inny jest mechanizm dziaBania oraz warunki panujce w silnikach iskrowych i wysokopr|nych, inne s równie| stosowane paliwa. Zamiast benzyn stosowane s wy|sze frakcje destylacji ropy naftowej - olej napdowy i mazut. Podstawowym parametrem charakteryzujcym paliwa do silników wysokopr|nych jest parametr okre[lajcy zdolno[ do samozapBonu - liczba cetanowa, LC. Najlepiej pracuj silniki z zapBonem samoczynnym. LC jest wyznaczana przez porównanie czasu zapBonu paliwa wzorcowego i analizowanego oleju napdowego. Paliwem wzorcowym jest mieszanka cetanu (heksadekanu, C16H34, dla którego LC = 100) - posiadajcego bardzo krótki czas zapBonu i ±-metylonaftalenu. Czysty cetan ma LC = 100, natomiast mieszanka cetanu z ±-metylonaftalenem (1:1) ma LC = 50. NierozgaBzione wglowodory nasycone (parafinowe) charakteryzuj si liczb cetanow od 70 do 110, gorsze wBa[ciwo[ci maj wglowodory parafinowe rozgaBzione (20 < LC < 70), a liczba cetanowa wglowodorów aromatycznych wynosi od 0 do 60. Ogólnie, l|ejsze frakcje ropy naftowej maj ni|sz liczb cetanow od frakcji wy|szych (ale ich niewielka zawarto[ jest korzystna podczas rozruchu silnika wysokopr|nego). Minimalna warto[ LC okre[lona polskimi normami jest równa 51. Oprócz liczby cetanowej istotne s te| wBa[ciwo[ci smarne paliwa (oleju) do silników wysokopr|nych. 10 BIOPALIWA Od czasu kryzysu energetycznego w latach siedemdziesitych XX wieku poszukiwane s nowe zródBa energii bdce alternatyw w stosunku do dominujcych obecnie paliw kopalnych (ropy naftowej, gazu ziemnego i wgla kamiennego). Ilo[ paliw kopalnych oszacowana na podstawie wszelkich znanych dotd zBó| zawarta jest w Tabeli 1. Tabela 4. Zwiatowe zapasy paliw kopalnych (na podst. S. E. Manahan: Environmental Chemistry, Broks/ Cole Publishing Company, 1984). Nazwa paliwa Szacowana ilo[ Warto[ energii Bupki bitumiczne (shale oil) 30 ×1012 litrów 0,32×1015 kWh ropono[ny piasek bitumiczny (tar-sand oil) 48 ×1012 litrów 0,51×1015 kWh ropa naftowa (liquid petroleum) 32 ×1014 litrów 3,25×1015 kWh gaz ziemny (natural gas) 2,8 ×1014 m3 2,9 ×1015 kWh wgiel kamienny i brunatny (coal and lignite) 7,6 ×1012 ton 55,9 ×1015 kWh Paliwa kopalne nale| do tzw. nieodnawialnych zródeB energii, co oznacza, |e w przyszBo[ci bdzie ich coraz mniej, a| co caBkowitego wyczerpania si zBó|. Rosnce ceny paliw oraz zmiany klimatyczne zwizane z ich intensywn eksploatacj s przyczyn poszukiwaD alternatywnych zródeB energii oraz badaD nad mo|liwo[ciami zwikszenia wykorzystania energii odnawialnej, do której zaliczane s: " elektrownie wodne " elektrownie wiatrowe " elektrownie geotermalne " elektrownie pBywowe " elektrownie sBoneczne " urzdzenia fotowoltaiczne " biogaz w procesach kogeneracji1 " biomasa w procesach kogeneracji " wykorzystanie ciepBa w urzdzeniach solarnych " silniki na olej ro[linny " urzdzenia na biodiesel " paliwo biogazowe z fermentacji caBych ro[lin " nowe biopaliwa " pasywne wykorzystanie energii sBonecznej " nowe technologie solarne Energia wystpuje pod wieloma postaciami, które mog przechodzi jedna w drug. Konwersja energii elektrycznej w energi [wietln dokonywana w lampach |arowych zachodzi z wydajno[ci 5% natomiast pozostaBe 95% to straty cieplne. Sprawno[ elektrowni wglowych (wgiel’!para’!elektryczno[) wynosi okoBo 40%. Sprawno[ konwersji energii cieplnej w mechaniczn, która zachodzi w turbinach parowych, opisana jest zgodnie z Cyklem Carnota i drug zasad termodynamiki jako nierówno[: 1 Kogeneracja czyli skojarzona gospodarka energetyczna (CHP - Combined Heat and Power) polega na takim zaprojektowaniu procesu technologicznego, aby nastpowaBo jednoczesne wytwarzanie kilku rodzajów energii, np. energii elektrycznej oraz cieplnej (w elektrociepBowniach). Proces taki jest bardziej oszczdny w porównaniu z osobno prowadzonym wytwarzaniem ciepBa (ciepBownia) i elektryczno[ci (elektrownia). 11 W T -T ' T ' · = d" =1- Q T T skd wynika, |e sprawno[ jest zale|na od temperatury pocztkowej (T) i koDcowej (T ). Typowy parowy silnik turbinowy dziaBa dla zakresu temperatur T=810 Ki T =330 K, czyli jego maksymalna teoretyczna sprawno[ wyniesie 59%. Na pocztku XX wieku temperatura wytwarzanej pary wynosiBa 550K, czyli maksymalna sprawno[ byBa równa 40% (sprawno[ caBkowita wynosiBa kilka procent!). We wspóBczesnych elektrowniach, stosujcych nowe, trwalsze materiaBy konstrukcyjne, temperatura pary dochodzi do ok. 830K. Straty cieplne i wahania temperatury powoduj dalszy spadek sprawno[ci przeksztaBcania energii cieplnej w mechaniczn do 47% a po uwzgldnieniu etapu wytwarzania gorcej, spr|onej pary (energia chemiczna’!para) caBkowita sprawno[ spada do 40%. Sprawno[ elektrowni jdrowych jest ograniczona maksymaln osigaln temperatur (rdzeD reaktora nie mo|e przekroczy pewnej temperatury, zazwyczaj 620K) i dlatego sprawno[ konwersji energii jdrowej w elektryczn wynosi okoBo 30%. Straty energii (60% w elektrowni konwencjonalnej i 70% w elektrowni jdrowej) s rozpraszane, przyczyniajc si do ogrzewania atmosfery (jest to tzw. zanieczyszczenie cieplne  thermal pollution). W XX wieku sprawno[ elektrowni wglowych wzrosBa od 4 do 40%, z kolei zamiana lokomotyw parowych na spalinowe (silniki Diesla) przyczyniBa si do czterokrotnego wzrostu sprawno[ci zamiany energii chemicznej na mechaniczn. Wydajno[ konwersji kilku rodzajów energii przedstawiona jest w Tabeli 5. CigBe straty energii s bardzo du|e w porównaniu z ilo[ci wytwarzanej energii. Problem ten dotyczy zarówno sposobów wytwarzania energii i sposobów jej konwersji w urzdzeniach stosowanych przez czBowieka, jak i dostpu do ró|nych zródeB energii a tak|e minimalizowania zanieczyszczeD powstajcych podczas procesu konwersji. Tabela 5. PrzykBady konwersji energii. ENERGIA [wietlna chemiczna cieplna mechaniczna elektryczna kinetyczna [wietlna - µ!ogniwo fotosynteza, sBoneczne W<0,6% W=10% µ!|arówka, W=4% chemiczna - chemilumi Domowy akumulator nescencja piec gazowy, W=85% cieplna - Turbina termopara, parowa W=7% µ!GrzaBka elektryczna W=100% mechaniczna - Generator prdu, W=98% Silnik odrzutowy elektryczna Bojler Silnik - parowy, elektryczny, generator W=88% W=60-90% prdu w kole zamachowym kinetyczna - 12 Zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej (dyrektywa nr 30/2003/EC) udziaB paliw alternatywnych powinien systematycznie wzrasta od 2% w 2005 roku do 5.75% w 2010 i 10% w 2020 roku. Wykorzystanie elektrowni wodnych, sBonecznych, pBywowych, wiatrowych i geotermalnych zale|ne jest od uwarunkowaD geograficzno-geologicznych i nie zawsze jest opBacalne. Podobnie, stosowanie zaawansowanych technologii w celu wykorzystania efektu fotowoltaicznego nie osignBo jeszcze progu opBacalno[ci pozwalajcego na wykorzystanie tych zródeB energii na du| skal. W krajach le|cych w umiarkowanej strefie klimatycznej powszechnie dostpnym surowcem energetycznym jest biomasa. Pojcie biomasy definiowane jest w ró|ny sposób. WedBug definicji 1 s to biodegradowalne frakcje produktów, odpadów i pozostaBo[ci z przemysBu rolno-spo|ywczego (w tym substancje pochodzenia ro[linnego i zwierzcego), z le[nictwa i przemysBu pochodnego, a tak|e biodegradowalne frakcje odpadów komunalnych i przemysBowych. WedBug definicji 2 s to wszelkiego typu substancje bdce efektem naturalnych procesów biologicznych i biochemicznych zachodzcych w przyrodzie, stanowice potencjalne zródBa energii o [ci[le okre[lonych aplikacjach. Wydajno[ konwersji energii sBonecznej przez ro[liny nie jest du|a i zazwyczaj wynosi kilkana[cie setnych procenta (w trzcinie cukrowej sprawno[ konwersji osiga maksymaln warto[ 0.6%), jednak w naturze skala produkcji biomasy jest tak wielka, |e potencjalnie jest ona najwikszym zródBem energii. Podstawowym odnawialnym surowcem jest drewno  jest to surowiec, który w 75% skBada si z polisacharydów, w tym celulozy, i mo|na z niego wyekstrahowa m. in. taniny, pigmenty, terpeny, cukry, skrobi, pektyny, |ywice, substancje klejce, wglowodory, kwasy karboksylowe, steroidy, etery, tBuszcze i woski. Drewno jest wykorzystywane na wielk skal do produkcji caBego szeregu innych u|ytecznych produktów - desek, sklejek, pByt wiórowych, papieru, metanolu, celofanu, tworzyw sztucznych, sztucznego jedwabiu, olejków terpenowych. Metanol zwany jest alkoholem drzewnym, poniewa| w przeszBo[ci wikszo[ tego zwizku otrzymywana byBa w wyniku pirolizy (suchej destylacji) drewna. W spoBeczeDstwach o mniejszym stopniu uprzemysBowienia spalanie drewna nadal jest podstawowym zródBem energii cieplnej. Paliwa wytworzone z biomasy nazywane s biopaliwami. Podobnie jak biomasa, biopaliwa zaliczane s do odnawialnych zródeB energii. Stosowanie biopaliw jako domieszek do paliw kopalnych powoduje zmniejszenie zu|ycia ropy oraz przyczynia si do bardziej korzystnego zbilansowania dwutlenku wgla w skali globalnej, poniewa| dwutlenek wgla uwalniany w czasie spalania pochodzi z biomasy, która wcze[niej t sam ilo[ CO2 zwizaBa w procesie fotosyntezy. Ponadto, w porównaniu z eksploatacj paliw kopalnych, u|ycie biopaliw zmniejsza ilo[ wydzielonych do atmosfery tlenków siarki i azotu. Chocia| do grupy biopaliw staBych zaliczamy takie rodzaje biomasy jak np. zbrykietowan lub granulowan sBom, trociny i inne przetworzone odpady ro[linne, to w dalszej cz[ci zajmiemy si tylko biopaliwami ciekBymi i gazowymi. Powszechnie stosowane biopaliwa ciekBe to bioetanol w mieszankach z benzyn silnikow, biodiesel zawierajcy estry metylowe w mieszankach z olejem napdowym, biometanol (jako komponent bdz paliwo otrzymane z biomasy), bio  ETBE otrzymany z bioetanolu (ETBE: Ethyl tert-Butyl Ether), bio  MTBE otrzymany z biometanolu (MTBE: Methyl tert-Butyl Ether) oraz czyste oleje ro[linne speBniajce wymagania umo|liwiajce ich stosowanie w silnikach. Przedrostek bio- wprowadzany jest w celu podkre[lenia, |e substancja pochodzi z biomasy. Nie ma natomiast |adnej chemicznej ró|nicy midzy etanolem czy metanolem syntetycznym a uzyskanym w drodze przetwarzania biomasy. 13 PrzykBadami biopaliw gazowych s bio-gaz, Bio-DME (DME: Dimethyl Ether) oraz bio- wodór  wszystkie otrzymywane z biomasy. Uprawa ro[lin, z których wytwarzane s biopaliwa (szczególnie biodiesel i bioetanol) zajmuje coraz wiksze powierzchnie rolne i mo|e by przyczyn zmniejszania produkcji |ywno[ci, prowadzc do wzrostu cen podstawowych produktów spo|ywczych. Biopaliwa daj dzi[ ekwiwalent 1.5 miliona baryBki ropy naftowej dziennie, dlatego coraz bardziej niepokojce jest to, |e ich produkcja staje si konkurencyjna w stosunku do produkcji |ywno[ci (wg Banku Zwiatowego produkcja biopaliw odpowiada w 75% za dramatyczny wzrost cen |ywno[ci (o kilkadziesit procent!), który nastpiB w latach 2007-2008). Dalsze zwikszanie powierzchni upraw ro[lin jadalnych wykorzystywanych jedynie do otrzymywania biopaliw mo|e spowodowa katastrof |ywno[ciow. Wykorzystanie ro[lin jadalnych (czynnik niekorzystny) lub odpadów (czynnik korzystny) jest podstaw podziaBu na biopaliwa I, II i III generacji. PodziaB ten, uwzgldniajcy wpByw produkcji biopaliw na gospodark materiaBow, zamieszczono poni|ej. BIOPALIWA PIERWSZEJ GENERACJI to wymienione wcze[niej: " bioetanol powstaBy w procesie fermentacji, " oleje ro[linne otrzymane konwencjonalnymi metodami speBniajce wymagania umo|liwiajce stosowanie w silnikach, " biodiesel otrzymany z olejów metod transestryfikacji, " biodiesel otrzymany przez transestryfikacj tBuszczów odpadowych, " bio-gaz otrzymywany z odpadów rolniczych, " Bio  ETBE otrzymany z bioetanolu oraz " bio-MTBE otrzymany z biometanolu. BIOPALIWA DRUGIEJ GENERACJI to biopaliwa powstaBe na bazie biomasy i surowców odpadowych nieprzydatnych w przemy[le spo|ywczym, le[nym itd. Zaliczane do nich s: " bioetanol powstaBy z lignocelulozy (zaawansowana hydroliza i fermentacja), " biopaliwa syntetyczne powstaBe w wyniku zgazowania / upBynnienia biomasy, " biodiesel otrzymany przez rafinacj odpadowych olejów ro[linnych, " bio-gaz otrzymywany przez zgazowanie lignocelulozy, " wodór powstaBy w wyniku zgazowania lub procesów biologicznych. BIOPALIWA TRZECIEJ GENERACJI " metanol otrzymywany przez zgazowanie lignocelulozy, " wodór powstaBy w wyniku zgazowania lignocelulozy. W Polsce istniej regulacje prawne dotyczce dodawania biokomponentów do benzyn. Nie mo|na dodawa metanolu, etanol mo|e by obecny w paliwie w ilo[ci nie wikszej ni| 10% objto[ciowych a alkohole wy|sze w ilo[ci nie wikszej ni| 0,1% v/v. Benzyna zawierajca 10% etanolu spala si emitujc o 2% mniej substancji toksycznych i o 10% mniej CO ni| benzyna zawierajca 10% eteru metylowo-tert-butylowego, ale gorsze s wskazniki wydzielania tlenków azotu: w wyniku spalania benzyny zawierajcej 10% etanolu zawarto[ NOx w spalinach wzrasta o 14%. Oleje silnikowe mog zawiera estry kwasów tBuszczowych w ilo[ci nie wikszej ni| 5% objto[ciowych. 14 TAUSZCZE (zalecana literatura: Morrison, Boyd: Chemia organiczna, rozdz. 33) Definicja lipidów jest bardzo ogólna: wedBug najstarszej definicji s to substancje naturalne (bioczsteczki) rozpuszczalne w rozpuszczalnikach niepolarnych (tBuszczowych), takich jak aceton, chloroform, eter i benzen, natomiast nierozpuszczalne w wodzie. Takie ogólne sformuBowanie obejmuje zatem nie tylko kwasy karboksylowe (nazywane kwasami tBuszczowymi) i ich estry, ale równie| steroidy, terpeny czy karotenoidy. Jako skBadniki komórek, lipidy peBni istotne funkcje: s materiaBem strukturalnym (w bBonach i organellach komórkowych), materiaBem zapasowym (odpowiadaj równie| za izolacj termiczn), czynnikiem transportujcym inne skBadniki po|ywienia w organizmie, oraz materiaBem sBu|cym do syntezy innych bioczsteczek. Niektóre substancje zaliczane do grupy lipidów s wa|nym elementem ukBadu nerwowego, gdzie peBni funkcj przekazników sygnaBów nerwowych. Oprócz funkcji skBadnika komórek, lipidy (zwane tBuszczami) peBni inn wa|n funkcj: s najbardziej wydajnym zródBem energii w po|ywieniu. Jeden gram tBuszczu to okoBo 38 kJ podczas gdy 1g biaBka lub 1 g cukrów to okoBo 17 kJ. Istnieje wiele klasyfikacji lipidów, np. podziaB na lipidy ro[linne i zwierzce, podziaB na lipidy nasycone i nienasycone, ciekBe (potocznie: oleje ro[linne) i staBe (potocznie: tBuszcze zwierzce). Ze wzgldu na budow chemiczn wyró|nione s nastpujce grupy lipidów: I. Lipidy proste, do których nale|: a) lipidy wBa[ciwe (s to estry kwasów tBuszczowych i alkoholi w tym tak|e triacyloglicerole czyli estry kwasów tBuszczowych i gliceryny, b) woski (estry kwasów tBuszczowych i dBugoBaDcuchowych alkoholi tBuszczowych). II. Lipidy zBo|one: a) fosfolipidy (estry kwasów tBuszczowych i glicerolu zawierajce reszty kwasu fosforowego), b) glikolipidy (estry kwasów tBuszczowych i glicerolu zawierajce reszt cukrow). III. Lipidy izoprenowe: a) steroidowe, b) karotenoidy. IV. Pochodne lipidów (w tym skBadniki tBuszczowe tworzce lipidy, czyli kwasy tBuszczowe, alkohole tBuszczowe). Podstawowymi skBadnikami wikszo[ci tBuszczów s triglicerydy, czyli estry kwasów tBuszczowych i gliceryny. SkBad kwasów tBuszczowych jest charakterystyczny dla danego tBuszczu i decyduje o jego parametrach fizykochemicznych. Kwasy tBuszczowe s zazwyczaj prostoBaDcuchowe i, z wyjtkiem kwasu propanowego i pentanowego, posiadaj parzyst liczb atomów wgla. PrzyjBo si u|ywa nazw zwyczajowych: kwas laurynowy, mirystynowy, palmitynowy, stearynowy, behenowy, natomiast nazwy systematyczne zawieraj w sobie sBowo kwas + dBugo[ BaDcucha + koDcówk -owy, np. kwas oktadekanowy, kwas dodekanowy. Nazwy nasyconych kwasów tBuszczowych podane s w Tabeli 6. Nienasycone kwasy tBuszczowe zawieraj jedno lub wicej wizaD podwójnych i w olbrzymiej wikszo[ci s to wizania w konfiguracji E (cis). W u|yciu s nazwy zwyczajowe tych kwasów, natomiast w nazwach systematycznych podane s numery atomów wgla (liczc od grypy karboksylowej) przy których wystpuje wizanie podwójne. PrzykBady nazw nienasyconych kwasów tBuszczowych podane s w Tabeli 7. 15 Tabela 6. Nazwy i symbole nasyconych kwasów tBuszczowych. Liczba atomów Nazwa systematyczna Nazwa zwyczajowa Symbol wgla 4 butanowy masBowy 4:0 6 heksanowy kapronowy 6:0 8 oktanowy kaprylowy 8:0 10 dekanowy kaprynowy 10:0 12 dodekanowy laurynowy 12:0 14 tetradekanowy mirystynowy 14:0 16 heksadekanowy palmitynowy 16:0 18 oktadekanowy stearynowy 18:0 20 ikozanowy arachidowy 20:0 22 dokozanowy behenowy 22:0 Tabela 7. Nazwy i symbole nienasyconych kwasów tBuszczowych. Liczba Nazwa systematyczna Nazwa Symbol atomów zwyczajowa wgla jednonienasycone 14 cis-9-tetradecenowy oleomirystynowy 14:1 16 cis-9-heksadecenowy oleopalmitynowy 16:1 18 cis-9-oktadecenowy oleinowy 18:1(9) 18 trans-9-oktadecenowy elaidynowy 18 trans-11-tetraadecenowy wakcenowy 18:1(11) 20 cis-9-ikozenowy gadoleinowy 20:1(9) 22 cis-13-dokozenowy erukowy 22:1(13) 22 trans-9-dokozenowy brasydynowy wielonienasycone 18 cis,cis-9,12-oktadekadienowy linolowy 18:2(9,12) 18 all cis-9,12,15-oktadekatrienowy linolenowy 18:3(9,12,15) 20 all cis-5,8,11,14- arachidonowy 20:4(5,8,11,14) eikozatetraenowy 20 all cis-5,8,11,14,17- timnodonowy eikozapentaenowy 22 all cis-4,7,10,13,16,19- klupanodowy 22:6(4,7,10,13,16,19) dokozapentaenowy Obecno[ i konfiguracja wizaD podwójnych ma silny wpByw na temperatur topnienia kwasu tBuszczowego (oraz na temperatury przej[ fazowych tBuszczów zawierajcych kwasy tBuszczowe). PrzykBadowo, dla osiemnastowglowych kwasów tBuszczowych temperatury topnienia zmieniaj si od -13 do +70°C: COOH kwas stearynowy, tt = 70,1°C 16 COOH kwas oleinowy, tt = 16,3°C COOH kwas elaidynowy, tt = 46,5 °C COOH kwas linolowy, tt = -6,2°C COOH kwas linolenowy, tt = -12,6°C Kwasy tBuszczowe tworz z gliceryn estry zwane triglicerydami: O O CH2 C O CH2 O COC15H31 R C O CH O R HC O COC17H35 CH2 O C CH2 O COC15H31 R triacyloglicerol dipalmitoilo-stearoilo-glicerol (1,3-dipalmitoilo-2-stearoilo-sn-glicerol) Wiksza zawarto[ nienasyconych kwasów tBuszczowych w tBuszczach ro[linnych sprawia, |e maj one ni|sz temperatur topnienia, w temperaturze 15°C s ciekBe i zwyczajowo nazywane s olejami. TBuszcze zwierzce maj wikszy udziaB nasyconych kwasów tBuszczowych i s w temperaturze pokojowej staBe. 17 yródBem olejów ro[linnych s nasiona i owoce ro[lin oleistych takich jak np. rzepak, sBonecznik, soja, kukurydza, oliwki, mak, len, baweBna. Triglicerydy wyizolowane z ro[lin zawieraj kilka procent kwasów nasyconych, pozostaBe reszty kwasowe pochodz od kwasów tBuszczowych jedno i wielonienasyconych. Du|a zawarto[ kwasów wielonienasyconych (w tym posiadajcych sprz|one wizania (C=C-C=C) w olejach tungowym, konopnym, lnianym, powoduje, |e oleje te posiadaj wBa[ciwo[ci powBokotwórcze - s to tzw. oleje schnce wykorzystywane do produkcji klejów, lakierów i powBok. Nazwa  linoleum pochodzi od oleju lnianego, który jest sieciowany w procesie oksydatywnej polimeryzacji. Oleje ro[linne s otrzymywane w wyniku wytBaczania lub ekstrakcji. Metody te mog by Bczone, np. pozostaBo[ po wytBoczeniu poddawana jest ekstrakcji. Nasiona lub owoce s pozbawiane twardych Busek, suszone, rozdrabniane lub mielone (przed tBoczeniem) lub pBatkowane (w przypadku ekstrakcji). TBoczenie oleju odbywa si w prasach - za pierwszym razem wyciskane jest okoBo 50% oleju (olej pierwszego tBoczenia - najwy|szej jako[ci) a wytBoki s ponownie rozdrabniane, podgrzewane i tBoczone, co prowadzi do otrzymania oleju koDcowego tBoczenia. WytBoki zawierajce jeszcze ok. 5% tBuszczu oraz biaBko i wglowodany przeznaczone s na pasz. W metodzie ekstrakcyjnej stosowane s niskowrzce rozpuszczalniki wglowodorowe, które nastpnie s odparowywane. Ekstrakcja jest metod bardziej wydajn (pozostaje tylko 1% tBuszczu). nasiona 1 7 6 2 benzyna para 5 woda 8 chlodzaca 3 wytloki olej woda 4 4 4 olej srut 9 para benzyna wysuszony srut Rysunek 6. Schemat otrzymywania oleju metod ekstrakcyjn z wstpnym tBoczeniem. 1-Bamacze i walce sBu|ce do rozdrabniania, 2-podgrzewacz, 3- prasa [limakowa, 4- ekstraktory, 5- filtr, 6-urzdzenie do destylacji rozpuszczalnika, 7-skraplacz / wymiennik ciepBa, 8- rozdzielacz, 9 - suszarka bbnowa (za: R. Bogoczek, E. KocioBek-Balawejder: Technologia chemiczna organiczna, rozdz. 2, WAE, WrocBaw 1992). Oleje otrzymane obydwiema metodami (przez tBoczenie i ekstrakcj) zawieraj wiele substancji niepo|danych, takich jak substancje [luzowate, substancje barwice, biaBka, lecytyn, wolne kwasy tBuszczowe i dlatego musz by oczyszczane (rafinowane). Kolejno przeprowadzane s odszlamowanie i od[luzowanie (majce na celu usunicie lecytyny i 18 innych substancji [luzowatych). Lecytyna jest fosfolipidem, diacyloglicerydem zawierajcym reszt kwasu fosforowego i cholin: CH2 O COR1 R2OC O CH O CH2 O P O CH2-CH2-N(CH2)3 O Lecytyna wykorzystywana jest jako emulgator w przemy[le farmaceutycznym i spo|ywczym (np. jako skBadnik czekolady). Po odszlamowaniu prowadzone jest odkwaszanie, polegajce na chemicznym (zobojtnienie lub estryfikacja) lub fizykochemicznym (oddestylowanie) usuniciu wolnych kwasów tBuszczowych. KoDcowymi etapami s odbarwianie (dekoloryzacja) polegajce na adsorpcji substancji barwicych oraz odwanianie (dezodoryzacja) olejów poprzez oddestylowanie substancji zapachowych w destylacji z par wodn. Rafinacja olejów technicznych nie musi speBnia tak zaostrzonych norm jak olejów przeznaczonych do celów spo|ywczych. Do rafinacji oleju technicznego jest u|ywany st|ony kwas siarkowy, który usuwa substancje biaBkowe, fosforoorganiczne, [luzowate i |ywiczne. ANALIZA TECHNICZNA PALIW i TAUSZCZÓW W poprzedniej cz[ci opisano ju| pewne parametry stosowane do opisu wBa[ciwo[ci fizykochemicznych paliw: ciepBo spalania, warto[ opaBow, temperatur zapBonu, temperatur palenia, doln i górn granic wybuchowo[ci, liczb oktanowa i liczb cetanow. Parametrami fizycznymi charakteryzujcymi zarówno tBuszcze jak i paliwa s temperatura topnienia i krzepnicia. Poniewa| paliwa oraz tBuszcze nie s substancjami jednorodnymi, przej[cia fazowe ciecz ciaBo staBe mog nastpowa w przedziale temperatur znacznie szerszym ni| dla substancji jednorodnych. TBuszcze i woski poddane powolnemu ogrzewaniu najpierw mikn, potem staj si mtn ciecz a na koDcu ciecz klarown. Powolne ozibianie takiej cieczy powoduje bardzo powolne krzepnicie, którego temperatura nie jest to|sama z temperatur topnienia. W zwizku z tymi zjawiskami wyznaczany jest caBy szereg temperatur: temperatura miknienia, temperatura kropli, temperatura topnienia w kapilarze, temperatura mtnienia i krzepnicia oraz temperatura twardnienia. Parametry te s pomocne przy identyfikacji tBuszczów, kontroli procesu ich utwardzania, oraz przy badaniu wBa[ciwo[ci wosków. Temperatura krzepnicia jest istotnym parametrem opisujcym termiczne zachowanie paliw i biopaliw podczas ich przechowywania, transportu (przesyBanie rurocigiem, przewo|enie w cysternach) i eksploatacji w niskich temperaturach. Kolejnym parametrem jest gsto[ niekiedy bBdnie uto|samiana z ci|arem wBa[ciwym (stosunkiem ci|aru do objto[ci, wyra|onym w N / m3). Gsto[ (oznaczona symbolem Á lub d) wyznaczana jest w [ci[le okre[lonej temperaturze przy pomocy areometru, wagi hydrostatycznej lub piknometru, a otrzymana warto[ gsto[ci musi by zawsze uzupeBniona o informacj na temat temperatury, w jakiej dokonano pomiaru. Objto[ jest silnie zale|na od temperatury, proces zmiany objto[ci wystpuje w zakresie temperatur, w których nie zachodz przemiany fazowe jak i podczas tych przemian. Dylatacja objto[ciowa to jednostkowa zmiana objto[ci zachodzca pod 19 wpBywem ogrzewania badanej substancji. Dla tBuszczów dylatacj wyznacza si w granicach temperatury topnienia, gdy zachodzi przemiana z fazy staBej w ciekB. Lepko[ jest parametrem wyra|ajcym siB wewntrznego tarcia czsteczek pBynu2 bdcego w ruchu. Charakteryzuje opór wewntrzny pBynu przeciwko pByniciu. Dla danego pBynu w okre[lonej temperaturze lepko[ jest wielko[ci staB. Wyznaczamy j w oparciu o równanie Newtona (zwane tez równaniem lepko[ci), zgodnie z którym napr|enia styczne powstajce podczas ruchu pBynu s wprost proporcjonalne do wytworzonego gradientu prdko[ci (powstaBe napr|enia maj przeciwny zwrot do kierunku ruchu pBynu): du Ä = -· dx SiBa potrzebna do zrównowa|enia powstajcych w ukBadzie napr|eD stycznych wynosi: F = -ÄA du F = ·A dx gdzie A jest polem powierzchni przesuwajcych si warstw pBynu a · jest wspóBczynnikiem lepko[ci dynamicznej (lepko[ci bezwzgldnej). Jednostk lepko[ci bezwzgldnej jest puaz: 1 puaz (P) =1g×cm-1×s-1 = 0,1 N×m-2×s-1 = 0,1 Pa × s (Pa × s jest jednostk w ukBadzie SI). Lepko[ wody w temp. 20°C pod ci[nieniem 1 atm. wynosi 0,01 puaza. Odwrotno[ci lepko[ci dynamicznej jest pBynno[ (Õ = 1/·). Stosunek lepko[ci bezwzgldnej do gsto[ci to lepko[ kinematyczna (oznaczona symbolem ½), której jednostk w ukBadzie SI jest: m2×s-1 a w ukBadzie CGS 1 stokes (1St = 10-4 m2×s-1 = cm2×s-1). WspóBczynnik lepko[ci jest parametrem o du|ym znaczeniu praktycznym podczas rozpatrywania wielu zagadnieD fizykochemicznych, hydrotechnicznych, technologicznych (np. problemy transportu pBynów, mieszania cieczy w reaktorach). Wzrost ci[nienia powoduje zmniejszenie odlegBo[ci midzy czsteczkami a zatem zwikszenie lepko[ci  dla ci[nieD do 2000 atm. wzrost lepko[ci cieczy jest liniowy wraz ze wzrostem ci[nienia. Inaczej jest z lepko[ci roztworów, w których wystpuj silne oddziaBywania midzy rozpuszczalnikiem a rozpuszczon substancj. Gdy rozpuszczona substancja  porzdkuje struktur rozpuszczalnika (np. polimery, biaBka i liofilowe koloidy wi| du|o czsteczek rozpuszczalnika), to wytworzone struktury wewntrzne powoduj dodatkowy wzrost lepko[ci. Jest to lepko[ strukturalna, ·strukt, która razem z lepko[ci normaln, newtonowsk (·N) skBada si na lepko[ roztworu: · = (·N +·strukt). Równanie Newtona stosowane jest tylko dla tzw. pBynów newtonowskich, czyli pBynów, których lepko[ nie zale|y od prdko[ci ruchu. Chemiczna analiza tBuszczów WspóBczesne metody analizy chemicznej pozwalaj na szybkie i dokBadne okre[lenie skBadu kwasów tBuszczowych. Mo|na zastosowa chromatografi gazow po uprzedniej derywatyzacji trudnolotnych triglicerydów do estrów metylowych kwasów tBuszczowych. Inn metod analityczn jest wysokosprawna chromatografia cieczowa (HPLC). Pomimo szerokiego stosowania tych instrumentalnych metod cigle jeszcze s wykonywane proste analizy miareczkowe pozwalajce szybko oznaczy caBkowit ilo[ kwasów tBuszczowych, zawarto[ nienasycowych kwasów tBuszczowych, jako[ tBuszczu, stopieD utlenienia 2 PBynem nazywana jest ka|da substancja przyjmujca ksztaBt naczynia, w którym si znajduje. PBynami s gazy, ciecze oraz ukBady heterofazowe  piany, emulsje, zawiesiny i pasty. 20 mieszaniny, zawarto[ glicerolu oraz zawarto[ substancji niezmydlajcych si. W skrócie omówione zostan te parametry, które cigle s stosowane do charakteryzacji tBuszczów. W tBuszczu zawsze wystpuje pewna zawarto[ wolnych kwasów tBuszczowych. Jest to efekt enzymatycznego lub nieenzymatycznego rozpadu triglicerydów i im dBu|szy jest okres przechowywania tBuszczu, tym wiksze jest st|enie wolnych kwasów tBuszczowych. Zawarto[ wolnych kwasów tBuszczowych okre[la liczba kwasowa (LK)  ilo[ miligramów wodorotlenku potasowego potrzebna do zobojtnienia wolnych kwasów tBuszczowych znajdujcych si w 1 g badanej substancji tBuszczowej. Wyznaczenie LK polega na alkalimetrycznym miareczkowaniu roztworu tBuszczu w mieszaninie etanol-eter etylowy. Jest to jedno z najcz[ciej przeprowadzanych oznaczeD. Substancje niezmydlajce si to takie skBadniki tBuszczu, które s nierozpuszczalne w wodzie nawet pod wpBywem alkaliów (nie tworz mydeB). Zawarto[ takich substancji w tBuszczach naturalnych nie powinna przekracza 1.5%, w woskach jest ich znacznie wicej. Oznaczanie substancji niezmydlajcych si polega na ogrzewaniu pod chBodnic zwrotn okre[lonej ilo[ci tBuszczu z alkoholowym roztworem KOH a| do caBkowitego rozpuszczenia, a nastpnie dodaniu wody do osignicia st|enia 50% i ekstrakcji frakcji nierozpuszczalnej w wodzie za pomoc eteru naftowego. Po odparowaniu eteru wa|ona jest pozostaBa cz[ stanowica frakcj niezmydlajca si. Liczba zmydlania (LZ) to ilo[ miligramów KOH potrzebna do caBkowitego zmydlenia wolnych i zwizanych kwasów tBuszczowych zawartych w jednym gramie substancji tBuszczowej. Wyznaczana jest poprzez dziaBanie nadmiarem Bugu potasowego na tBuszcz w wy|szej temperaturze: trigliceryd + znana ilo[ KOH’! gliceryna + 3 Rx-COOK + nadmiar KOH i odmiareczkowanie nieprzereagowanego KOH. LZ zawiera w sobie warto[ zu|yt na zmiareczkowanie wolnych kwasów tBuszczowych (czyli liczb kwasowa, LK), natomiast liczba miligramów KOH potrzebna do reakcji z kwasami tBuszczowymi zwizanymi w formie triglicerydów nazywana jest Liczb Estrow, LE: LZ = LE + LK. Zawarto[ nienasyconych kwasów tBuszczowych jest wyznaczana na podstawie liczb charakterystycznych takich jak liczba jodowa, rodanowa, sze[ciobromowa i dienowa. Liczba jodowa (LJ) to liczba gramów jodu, jak przyBcza 100 g badanego tBuszczu. Parametr ten informuje o caBkowitej ilo[ci wizaD podwójnych (zarówno w kwasach jedno- jak i wielonienasyconych). Liczba rodanowa, sze[ciobromowa i dienowa pozwalaj na okre[lenie zawarto[ci wielonienasyconych kwasów tBuszczowych PRODUKCJA ESTRÓW METYLOWYCH KWASÓW TAUSZCZOWYCH Roczne zapotrzebowanie na olej napdowy w Polsce wynosi 7290 tys. m3 i, zgodnie ze wspomnian wcze[niej dyrektyw 30/2003/EC, udziaB biopaliw w oleju powinien w 2010 roku osign 5.75%, co oznacza zapotrzebowanie na 445 tys. m3 biokomponentów rocznie. Pomimo wysokiej warto[ci opaBowej tBuszcze ro[linne nie mog by bezpo[rednio stosowane jako paliwa silnikowe poniewa| triglicerydy maj zbyt wysok temperatur zapBonu i zbyt du| lepko[ a ich domieszkowanie do paliw spowodowaBoby zablokowanie filtrów, zatarcie i zniszczenie silnika. Równie| oleje ro[linne nie mog by stosowane w silnikach o samoczynnym zapBonie poniewa| s mniej lotne od oleju napdowego (w temperaturze 350°C zaczynaj si rozkBada zamiast odparowywa), ich lepko[ kinematyczna jest okoBo 21 dziesiciokrotnie wiksza od lepko[ci olejów napdowych a liczba cetanowa wynosi 32-36 (olej rzepakowy) (zgodnie z polskimi normami LC>50). . W celu otrzymania biokomponentu do olejów napdowych konieczna jest modyfikacja triglicerydów do estrów metylowych kwasów tBuszczowych nazywanych akronimicznie FAME (Fatty Acids Methyl Esters). Estry metylowe kwasów tBuszczowych, stosowane samodzielnie jako paliwo, nazywane s biodieslem. Okre[lenie biodiesel odnosi si równie| do oleju napdowego, którego jednym z komponentów s FAME. Surowcem do produkcji FAME s tanie i Batwo dostpne w danym regionie geograficznym oleje ro[linne: olej rzepakowy (w Polsce), sojowy (w USA), sBonecznikowy, baweBniany, kukurydziany, palmowy oraz oleje odpadowe. W Polsce najcz[ciej uprawian ro[lin oleist jest rzepak. Olej rzepakowy stosowano w krajach azjatyckich i [ródziemnomorskich ju| w zamierzchBych czasach jako [rodek do lamp oliwnych. Uprawy rzepaku w Europie prowadzi si od XIII wieku, lecz popularno[ oleju rzepakowego wzrosBa dopiero wraz z rozwojem maszyn parowych, do których potrzebny byB jako smar. Bardzo rzadko stosowano olej rzepakowy jako produkt spo|ywczy. Zwikszenie plenno[ci rzepaku, polepszenie wBa[ciwo[ci sensorycznych oraz redukcja zawarto[ci szkodliwego dla zdrowia kwasu erukowego spowodowaBa intensyfikacj upraw tej ro[liny i wzrost [wiatowej produkcji oleju. Obecnie rzepak jest zaliczany do piciu surowców olejarskich o najwikszej produkcji (wyra|onej mas komponentu). W Polsce do celów spo|ywczych produkowany jest olej rzepakowy niskoerukowy (podwójnie ulepszony - oznaczony symbolem 00, co oznacza zawarto[ kwasu erukowego poni|ej 2%). Z technicznego punktu widzenia jest on cennym tBuszczem ro[linnym o wysokiej zawarto[ci kwasu oleinowego (18:1) i ma zastosowanie jako tBuszcz spo|ywczy i olej techniczny, u|ywany w przemy[le chemicznymi jako surowiec do produkcji biopaliw. SkBad tBuszczowy oleju rzepakowego przedstawiono w Tabeli 8. Estry metylowe kwasów tBuszczowych (FAME) oleju rzepakowego speBniaj wymagania normy europejskiej, która precyzuje, |e: - zawarto[ siarki powinna wynosi nie wicej ni| 10 mg/kg nasion, - liczba jodowa FAME powinna by nie wy|sza ni| 120, - maksymalna zawarto[ kwasu linolenowego to 12 %, - kwasów o liczbie wizaD podwójnych >4 powinno by mniej ni| 1% wagowy. Tabela 8. SkBad tBuszczowy oleju rzepakowego.3 Kwas tBuszczowy Zawarto[ procentowa kwasów tBuszczowych Rzepak ozimy Rzepak jary Palmitynowy i stearynowy 4-6 5-6 Ole i nowy 56-68 58-67 Linolowy 18-22 18-22 Linolenowy 10-12 8-11 Eikozenowy 1-2 1-2 Erukowy 0-2 0-0.5 Warto[ opaBowa estrów oleju rzepakowego (37.5 MJ/kg) jest znacznie wy|sza od warto[ci opaBowej etanolu i metanolu (odpowiednio 25.0 i 19.5 MJ/kg) i porównywalna do warto[ci opaBowej oleju napdowego (42.4 MJ/kg). Zastosowanie FAME jako biokomponentów prowadzi do otrzymania olejów napdowych o wysokiej liczbie cetanowej i lepszych wBa[ciwo[ciach smarnych ni| tradycyjne 3 WaBkowski T.: Uprawa rzepaku zródBem energii odnawialnej, Rzepak - Biopaliwa, wydanie 2, str. 24-30, Warszawa, 2006. 22 oleje mineralne. Biodiesel spala si wydzielajc mniej tlenku wgla i ditlenku siarki. Wadami s gorsze wBa[ciwo[ci niskotemperaturowe biopaliwa, oddziaBywanie z elementami gumowymi i z tworzywami sztucznymi, mo|liwo[ korodowania powBok malarskich, podatno[ na ska|enia mikrobiologiczne, higroskopijno[, mo|liwo[ obecno[ci metanolu i glicerolu. FAME otrzymywane s w procesie transestryfikacji oleju rzepakowego metanolem. Reakcja transestryfikacji (alkoholizy) polega na równowagowym wypieraniu z grupy estrowej reszty jednego alkoholu przez inny alkohol: CH2 O COR1 CH2 OH R1COOR4 nadmiar R4OH R2COOR4 HC O COR2 + HC OH R3COOR4 CH2 O COR3 CH2 OH Proces ten mo|e by równie| katalizowany enzymatycznie za pomoc lipaz. Lipazy syntezowane s przez ró|ne szczepy dro|d|y, ple[ni czy bakterii (Candida antarctica, Candida rugosa, Candida cylindracea, Rhizomucor miehei, Aspergillus niger, Pseudomonas pseudomalle, Bacillus fluorescens, Bacillus piocyaneum)4 a optymalne warunki transestryfikacji to temperatura 30-37°Ci pH 7-8. Transestryfikacja nieenzymatyczna mo|e by katalizowana kwasem lub zasad. Alkoholiza w [rodowisku zasadowym przebiega szybko w temperaturze otoczenia, natomiast alkoholiza w [rodowisku kwa[nym wymaga ogrzewania do 100°C lub do temp. wrzenia metanolu lub etanolu (w zale|no[ci od tego czy prowadzona jest metanoliza czy etanoliza). W temperaturze powy|ej 250°C nie jest konieczne stosowanie katalizatora gdy| szybko[ procesu jest znaczna. Transestryfikacja katalizowana kwasem przebiega przez etapy protonowania estru i przyBczania alkoholu do kationu. Ka|dy z tych etapów jest odwracalny, dlatego kierunek reakcji zale|y od stosunków molowych substratówi produktów: O OH OH + H+ + R2OH R OR1 R OR1 - H+ R OR1 - R2OH R2OH substrat (ester alkoholu R1OH) O OH OH - H+ - R1OH R OR1 H + H+ R OR2 R OR2 + R1OH R2O substrat (ester alkoholu R2OH) 4 Lipazy s stosowane w przemy[le spo|ywczym do wytwarzania estrów wpBywajcych na sensoryczne wBa[ciwo[ci produktów. Octan izoamylu (smak bananowy), ma[lan metylu (smak ananasowy), propionian metylu (smak owocowy), estry tolilu (aromat miodowy), octan cytronellylu (aromat ró|any), octan terpinylu (aromat owocowy) s wytwarzane za pomoc lipaz. Estry te nadaj odpowiedni aromat i smak napojom, sokom, nektarom, d|emom i ciastkom. Lipazy s stosowane szeroko w przemy[le mleczarskim  smak i zapach serów twardych pochodzi od kwasów krótkoBaDcuchowych uwolnionych przez lipazy. 23 W [rodowisku zasadowym ester jest atakowany przez alkoholan: O O O - R1O + R2O R OR1 + R1O R OR2 R OR1 - R2O R2O (ester alkoholu R2OH) (ester alkoholu R1OH) Równie| w tym przypadku ka|dy etap jest odwracalny a wydajno[ procesu zale|y od stosowania nadmiaru alkoholu. W przemysBowej metodzie transestryfikacji oleju rzepakowego metanolem stosowana jest temperatura wy|sza od temperatury otoczenia, co powoduje lepsz wzajemn rozpuszczalno[ oleju (i estrów metylowych) oraz metanolu. Pocztkowo proces przebiega w dwóch fazach, lecz po wytworzeniu pewnej ilo[ci estrów ukBad staje si homogeniczny. Katalizatorem jest zazwyczaj wodorotlenek potasu a szybko[ alkoholizy ro[nie wraz ze wzrostem st|enia KOH. Produkcja FAME metod transestryfikacji (alkoholizy) wobec katalizatorów alkalicznych skBada si z szeregu etapów: rafinacji surowego oleju, dwuetapowej transestryfikacji wBa[ciwej, przemywania roztworem kwasu siarkowego, przemywania wod oraz suszenia. Poniewa| metanoliza jest procesem równowagowym, wydajno[ zale|y od stosunku stechiometrycznego metanol  triglicerydy oraz od zawarto[ci wody w reaktorze. W praktyce nie warto stosowa zbyt du|ego nadmiaru metanolu  lepiej jest prowadzi proces dwustopniowo, za ka|dym razem usuwajc frakcj zawierajc glicerol i dodajc niewielki nadmiar stechiometryczny metanolu. Produktami reakcji s estry metylowe, glicerol i mydBa. Rysunek 7 przedstawia schematycznie proces wytwarzania FAME z oleju rzepakowego w ukBadzie dwóch reaktorów pracujcych naprzemiennie. 24 3 2 1 produkt (EMKT) 4 4 7 8 filtracja suszenie odzysk alkoholu woda 5 6 6 warstwa warstwa glicerynowa wodna Rysunek 7. Schemat wytwarzania FAME (pol. EMKT) w sposób cigBy: 1-zbiornik oleju, 2-zbiornik alkoholu, 3-zbiornik z metanolowym roztworem katalizatora (KOH lub NaOH), 4-reaktory pracujce naprzemiennie, 5- oddestylowanie metanolu, 6-rozdzielacze fazowe, w pierwszym rozdzielaczu nastpuje odseparowanie warstwy wodno-glicerynowej od warstwy olejowej a w drugim przemywanie wod, neutralizacja alkaliów i odseparowanie warstw, 7, 8 -blok osuszania (siarczanem sodu, |elem krzemionkowym) i filtrowania. 25 BIOPALIWA - INSTRUKCJA WYKONANIA WICZENIA Cz[ 1. Przeprowadzenie transestryfikacji oleju ro[linnego. Sprzt Odczynniki PodBu|ny, pionowy reaktor z odpBywem dolnym i olej rzepakowy mieszadBem metanol pompa perystaltyczna wodorotlenek potasu cylinder miarowy 250 mL [rodek suszcy (|el cylinder miarowy 500 mL krzemionkowy lub Na2SO4) zestaw zlewek: 100mL, 250 mL, 500mL papierki wskaznikowe wyparka pró|niowa + kolba okrgBodenna bibuBa filtracyjna zestaw do filtrowania pod zmniejszonym ci[nieniem: kolba ssawkowa lejek Buchnera kolba sto|kowa no|yczki Zrodki bezpieczeDstwa: Rkawice lateksowe i okulary ochronne UWAGA: studenci s zobowizani do przyniesienia wBasnych okularów ochronnych (posiadanie okularów jest jednym z warunków dopuszczenia do wykonywania wiczenia) Kolejno[ wykonywanych czynno[ci 1. WBczy wod chBodzc w chBodnicy zwrotnej reaktora, wBczy mieszadBo, sprawdzi czy kran w reaktorze jest zamknity. 2. Przygotowa 100 cm3 metanolowego roztworu KOH o st|eniu 1 M. 3. Do cylindra miarowego wla 250 cm3 oleju rzepakowego i za pomoc pompy perystaltycznej przepompowa go do reaktora. 4. Do tego samego cylindra wla 50 cm3 metanolowego roztworu KOH i przepompowa go do reaktora. 5. Prowadzi reakcj transestryfikacji przez 30 minut. W tym samym czasie za pomoc piknometru zmierzy gsto[ oleju rzepakowego u|ytego do reakcji. Sposób pomiaru i czyszczenia piknometru podany jest w nastpnej cz[ci, dotyczcej badania wBa[ciwo[ci fizykochemicznych paliw. 6. WyBczy mieszadBo, po rozseparowaniu warstw zla doln warstw metanolowo- glicerynow do uprzednio zwa|onej kolby 250 mL ze szlifem ¦ 29. 7. WBczy mieszadBo i przepompowa pozostaB ilo[ metanolowego roztworu KOH do reaktora. Prowadzi drugi etap transestryfikacji przez kolejne 20 minut. 8. WyBczy mieszadBo, po rozseparowaniu warstw zebra doln warstw metanolowo - glicerynow do kolbki Bczc j z poprzedni frakcj. Zwa|y kolbk z zawarto[ci, zamontowa na wyparce pró|niowej i odparowa metanol (temperatura Bazni wodnej 50°C, czas ok. 15 minut). Ponownie zwa|y kolb z zawarto[ci i obliczy mas otrzymanej pozostaBo[ci. 9. Przemy warstw olejow w reaktorze porcj 50 cm3 wody zawierajcej 5 mL 10% H2SO4. Po rozseparowaniu warstw zla doln, wodn warstw. Nastpnie przemywa 26 estry porcjami wody (po 50 cm3) do otrzymania pH neutralnego: za ka|dym razem intensywnie miesza przez kilka minut, po czym wyBcza mieszadBo i zlewa doln warstw (wodn), sprawdzajc papierkiem wskaznikowym odczyn odcieku. Warstwy wodne poBczy w butli, a po zakoDczeniu przepBukiwania zmierzy ich sumaryczn objto[. 10. Przygotowa zestaw do sczenia pod zmniejszonym ci[nieniem. W lejku uBo|y wycit, dopasowan bibuB filtracyjn i nasypa równomiern warstw [rodka suszcego (ok. 1 cm grubo[ci). Przez tak przygotowany zestaw filtracyjny przesczy powstaBe estry metylowe kwasów tBuszczowych. Przemy osad acetonem z tryskawki. 11. Reaktor umy wod z dodatkiem detergentu (posBugujc si t sam pomp perystaltyczn co do dozowania substratów). 12. Przescz otrzymany w punkcie 10 przela do zwa|onej kolby okrgBodennej. Zwa|y ponownie, zamontowa na wyparce pró|niowej i odparowa resztki metanolu i acetonu (temperatura Bazni wodnej 50°C, czas ok. 15 minut). Ponownie zwa|y kolb z zawarto[ci i obliczy mas otrzymanej mieszaniny. 13. Obliczy: mas produktu wydajno[ transestryfikacji zasadowej objto[ / mas produktów ubocznych (przyjmujc d =1kg dm-3) 27 Cz[ 2. Analiza fizykochemiczna otrzymanego biopaliwa. Sprzt Odczynniki Piknometr w termometrem Estry metylowe kwasów tBuszczowych Olej rzepakowy Termostat (nastawiony na 20°C) Olej napdowy Lepko[ciomierz Höpplera Stoper Aparat do pomiaru temperatury zapBonu Opcjonalnie: Chromatograf gazowy z detektorem MS Zrodki bezpieczeDstwa: Rkawice lateksowe i okulary ochronne UWAGA: studenci s zobowizani do przyniesienia wBasnych okularów ochronnych (posiadanie okularów jest jednym z warunków dopuszczenia do wykonywania wiczenia) A. Pomiar gsto[ci za pomoc piknometru. Pomiar gsto[ci dokonywany jest w temperaturze 20oC przy u|yciu piknometru (Rysunek 8) Rysunek 8. Piknometry ([rodkowy piknometr z boczn rurk, pBaszczem pró|niowymi termometrem). Na podst. Grynberg, Augowska, Zarzycki  Analiza techniczna w przemy[le tBuszczowym PaDstwowe Wydawnictwa techniczne, Warszawa 1954. Czysty, wysuszony piknometr zwa|y na wadze analitycznej. Zanotowa wynik (mp1 ± 0,001g). NapeBni piknometr wod destylowan o temp. 20°C, wysuszy i zwa|y, notujc wynik (mw ± 0,001g). Obliczy objto[ piknometru (Vpiknometru, [cm3]) posBugujc si warto[ci gsto[ci wody w temperaturze 20°C (0.99823 g/cm3). Piknometr wysuszy, ponownie zwa|y (mp2), napeBni biopaliwem o temperaturze 20°Ci zwa|y notujc mas (mb ± 0,001 g). Obliczy gsto[ biopaliwa Áb20 = (mb  mp2) / Vpiknometru [g/cm3]. Wyniki zestawi w tabeli: pomiar 1 pomiar 2 mp1 mp2 mw Vpiknometru mb Áb20 28 Wyznaczy [redni arytmetyczn z przeprowadzonych oznaczeD. Je[li wyniki dwóch oznaczeD ró|ni si o warto[ wiksz ni| 0,005 g/cm3 - pomiar powtórzy. B. Oznaczanie lepko[ci dynamicznej za pomoc lepko[ciomierza Höplera Lepko[ciomierz Hoeplera (Höplera) to urzdzenie skBadajce si z termostatowanej rury szklanej, do której wlewa si badan ciecz. Pomiar polega na zmierzeniu czasu Ä, który zajmuje kuli o [rednicy d i znanej gsto[ci ÁK, opadajcej w cieczy o gsto[ci ÁC, przebycie okre[lonego odcinka o dBugo[ci l (oznakowanego kreskami na szkle). ZakBadamy, |e kula opada w rurze ruchem jednostajnym  siBa ci|ko[ci W jest równowa|ona siBami oporu o[rodka R: 3 Àd W = (ÁK - ÁC)g 6 2 u2 Àd R = » ÁC 2 4 W = R W powy|szych równaniach u jest prdko[ci opadania kuli a » - wspóBczynnikiem oporu. ZakBadamy, |e opadanie kuli ma charakter laminarny, co oznacza |e kula  przesuwa si bez wirów midzy rozchylajcymi si warstwami pBynu . Dla tego typu ruchu wspóBczynnik oporu wynosi: 24· » = udÁC gdzie ·  lepko[ dynamiczna cieczy. l Po przeksztaBceniu powy|szych równaD i uwzgldnieniu u = otrzymujemy: Ä 2 d g · = (ÁK - ÁC )Ä = K(ÁK - ÁC )Ä 18l Parametr K nazywamy staB kuli mimo, |e zale|y te| od dBugo[ci przebywanego odcinka rury l. Schemat wiskozymetru przedstawiony jest na Rysunku 9. 29 Rysunek 9. Wiskozymetr Höpplera: B  pBaszcz termostatujcy, O  obrotowa o[, na której aparat jest umocowany pod ktem 80°, Z- blokada obrotu, L - poziomica, T  termometr, A  rurka szklana pomiarowa, z zaznaczonymi poziomami A1 i A2, D  rurka wlotu cieczy termostatujcej, w - rurka wylotu cieczy termostatujcej (na podst. Grynberg, Augowska, Zarzycki  Analiza techniczna w przemy[le tBuszczowym PaDstwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1954). Przeprowadzenie pomiaru Starannie umyt, such rur pomiarow umocowa w aparacie i zamkn zakrtk od doBu, po czym napeBni badan ciecz do poziomu ok. 25 mm poni|ej górnej krawdzi. Za pomoc szczypiec wprowadzi do wntrza napeBnionej rury kul dobran tak, aby czas jej opadania wynosiB wicej ni| 10 i mniej ni| 180 sekund. Parametry charakterystyczne kul podane s w Tabeli 9. Kule 1 i 2 wykonane s ze szkBa. W celu ich rozró|nienia doBczony jest miernik, przez który kula 2 przechodzi, a kula 1 nie przechodzi. PozostaBe kule wykonane s ze stali niklowej. Tabela 9. Parametry charakterystyczne kul wiskozymetrycznych. staBa kuli K [rednica kuli masa kuli gsto[ kuli staBa kuli K nr kuli [cP·cm3/g·s] w 20°C [mm] [g] w 20°C [g/cm3] [cP·cm3/g·s] 0,0097101 1 15,8 4,59950 2,225 0,0098430 0,074398 2 15,6 4,45620 2,227 0,074828 0,13111 3 15,5 16,05290 8,146 0,13136 1,2003 4 15,0 14,40450 8,146 1,2026 10,522 5 13,5 9,91410 7,699 10,529 40,01 6 10,0 4,01810 7,674 40,01 ([rednica kr|ka doBczonego do zestawu 15,63 mm) 30 Wypoziomowa wiskozymetr, ustawi temperatur i wBczy obieg cieczy termostatujcej. Po ustaleniu si temperatury (ok. 20 minut) obróci aparat dookoBa osi  O (zob. Rys. 9) do 180°i zmierzy stoperem czas opadania kuli od kreski A1 do A2. W ten sam sposób (dokonujc obrotu o 180°) i w tej samej temperaturze powtórzy pomiar kilkakrotnie, Z otrzymanych wyników obliczy [redni czas opadania kuli (w sekundach). Uwaga: nawet niewielkie zmiany temperatury powoduj du|e ró|nice w czasach opadania kuli. Zla biopaliwo do butelki i wytrze kule do sucha. Lepko[ dynamiczna (· wyra|ona w cP) badanej cieczy wyznaczana jest za pomoc równania: · = K (Ák  Ác) Ä gdzie · - lepko[ dynamiczna [cP] Ä - czas opadania kuli od kreski A1 do A2 [s] Ák - gsto[ materiaBu kuli [g cm-3] Ác - gsto[ biopaliwa w temperaturze pomiaru [g cm-3] K - staBa kuli [cP·cm3/g·s] Parametry kul w temperaturze 20°C podane s w Tabeli 9. Za wynik koDcowy przyj [redni arytmetyczn z co najmniej trzech pomiarów. Czyszczenie przyrzdu. Wszelkie zanieczyszczenia powoduj wyrazne zmniejszenie dokBadno[ci pomiaru, dlatego przyrzd nale|y starannie oczy[ci. Po dokonaniu pomiaru wyla badan ciecz i usun jej resztki specjalnym tBoczkiem gumowym. PozostaBo[ wypBuka acetonem z tryskawki. Zcianki nie powinny mie [ladów tBuszczu. C. Pomiar temperatury zapBonu w tyglu zamknitym Podczas ogrzewania paliwa nawet poni|ej temp. wrzenia wydzielaj si substancje lotne i Batwopalne. Temperatura zapBonu jest to najni|sza temperatura, przy której badany produkt ogrzewany w [ci[le okre[lony sposób wydziela opary wystarczajce do wytworzenia z powietrzem mieszaniny zapalajcej si przy zbli|eniu pBomienia. Temperatur, w której pary pal si przez 3 sekundy po oddaleniu pBomienia nazywamy temperatur palenia. Pomiar temperatury zapBonu mo|e by wykonywany metod Marcussona  w tyglu otwartym. Schemat aparatu Marcussona przedstawiono na Rysunku 10. Zestaw skBada si z tygla osadzonego na Bazni piaskowej. W tyglu znajduje si koDcówka termometru (oddalona o 5 mm od [ciany i 2 mm od dna tygla). Pomiar polega na sprawdzaniu zapBonu za pomoc ruchomego zapalnika zaopatrzonego w pBomyczek gazowy. 31 2 1 3 Rysunek 10. Rysunek 11. Aparat Martensa-Pensky ego: 1  mosi|ny tygiel Aparat Setaflash do oznaczania temperatury zapBonu umieszczony w stalowym naczyniu, 2-termometr, 3- w tyglu zamknitym: 1  mosi|ny tygiel mieszadeBko, 4- zapalnik automatyczny. Na podst. umieszczony w stalowym naczyniu, 2-termometr, 3- Grynberg, Augowska, Zarzycki  Analiza techniczna mieszadeBko. w przemy[le tBuszczowym PaDstwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1954. U|ywany w wiczeniu aparat Setaflash 30000-03 (Rysunek 11) jest przeno[nym urzdzeniem do oznaczania temperatury zapBonu paliw, w tym Biodiesla, do temperatury 300°C. Tygiel wykonany jest z glinu i osadzony w bloku grzejnym, którego temperatura jest regulowana przy u|yciu cyfrowego regulatora grzaBki. Temperatura tygla mierzona jest platynowym termometrem rezystancyjnym. Zapalona dioda wskaznikowa informuje o tym, |e temperatura jest wy|sza od 55°C. Urzdzenie jest wyposa|one w zbiorniczek z gazem pBynnym zasilajcym dysz palnika wykorzystywanego do inicjowania zapBonu. Detekcja zapBonu jest automatyczna (napis FLASH pojawia si na wy[wietlaczu). W opcji AUTO ustawiana jest temperatura w zakresie od 0 do 300 °C. Po osigniciu zadanej temperatury zegar odmierza 1 minut, gdy temperatura jest ni|sza od 100°C, lub 2 minuty - dla temperatur wy|szych od 100°C (czas ten jest konieczny do ustalenia si równowagi próbka-para). Po upBywie tego czasu mo|na dokona próby zapBonu zbli|ajc pBomieD palnika. DokBadny algorytm postpowania podczas pomiaru podany jest w instrukcji doBczonej do aparatu. UWAGA: Uruchomienie aparatu mo|liwe jest tylko w obecno[ci osoby prowadzcej wiczenie. 32

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wszystkie Saaby napędzane biopaliwem
Wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw
Dossier Tomasz Kijewski Perspektywy wykorzystania biopaliw w kontekscie?zpieczenstwa energetycznego
Biopaliwa
Zajęcianr 1 EKS1A400034 BIOPALIWA Cwiczenie 1 2
Biopaliwa Transestryfikacja oleju rzepakowego
3 1 Biopaliwa (1)
Biopaliwa płynne
Uwarunkowania surowcowe produkcji biopaliw
BIOPALIWA1
Kontrola paliw i biopaliw
Przegląd technologii zgazowania biopaliw stałych
4 1 Biopaliwa
biopaliwa szansa dla producentow rolnych w UE
Biopaliwa w polityce ekologicznej Unii Europejskiej
NOWE TECHNOLOGIE WYTWARZANIA BIOKOMPONENTÓW I BIOPALIW
biopaliwa drugiej generacji
Biopaliwa unijne i polskie uwarunkowania prawne

więcej podobnych podstron