24520

III.    W kleszczach cenzury

Przystępując do pracy nad „Popiołami” Żeromski musiał liczyć się z warunkami cenzury. Ta wielka powieść traktująca o najważniejszym rozdziale dziewiętnastowiecznych polskich walk narodowo - wyzwoleńczych nie używa, bo używać nie mogła, słów takich jak Polska, ojczyzna, walka o wolność i niepodległość. Nawet przymiotnik „polski” musiał być zastępowany określeniem „sarmacki”. Nie ma w niej także słowa o rozbiorach, choć dobitnie nakreślona w osobacli Piotra Wolbromskiego, księcia Gintułta i Trepki tradycja wprowadza polskie boje narodowowyzwoleńcze z tradycji działalności Oświeconych i Insurekcji Kościuszkowskiej. Nie ma w niej także przywołanego nazwania Rosji i rosyjskich wojsk, z którymi przecież walczą zarówno żołnierze Kościuszki, jak i Napoleona. Niemożność wprowadzenia do utworu Rosjan sprawia, że w całym utworze udział wojsk rosyjskich, jest zatajony. W powieści w ogóle nie Marsjan, nie ma zaboru rosyjskiego. Jest enigmatyczny i nieokreślony „nieprzyjaciel”.

IV.    „Popioły” jako panorama Polski na przełomie XVIII i XIX wieka

„Popioły” opatrzył Żeromski podtytułem „Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku”. Jest on bardzo istotną wskazówką do lektury tekstu. Zwraca wyraźnie uwagę na fakt, że „Popioły” tylko częściowo poświęcone są wojnom napoleońskimi udziałowi w nich Polaków. W kompozycji powieści dopiero w drugiej połowie drugiego tomu rozpoczyna się udział obydwu młodych bohaterów - Rafała i Krzysztofa - w walce o wolność kraju. Część pierwsza jest swego rodzaju „przygotowaniem” bohaterów do udziału w niej. Dwa pierwsze rozdziały „Popiołów” to polowanie i kulig- one wprowadzają czytelnika w świat utworu, w świat szlachecki, który - jak w „Panu Tadeuszu” - przedstawiony zostaje w istocie swego sarmackiego bytowania, w którym wysoko ceniono odświętną, zabawową stronę życia i w której na szczycie liierarchii owych zabaw stawiano polowanie. Ten świat sarmacko - szlachecki to pierwsza clironologicznie warstwa powieści. Postaci w „Popiołach”, ich sposoby życia na różnych piętrach struktury społecznej szlacheckiej Polski tworzą panoramę społeczno - historyczną, z której wywodzi następnie pisarz młodycli bohaterów na szlaki walk napoleońskich. Panorama ta pomyślana jest w powieści szeroko i obejmuje całokształt szlacheckiej Polski z przełomu wieków. Żeromski zaczyna od samego dołu tej struktury: od pokazania życia i mentalności jednowioskowych obywateli szlacheckich: Nardzewski w Wyrwach i ojciec Rafała - reprezentują oni typ przeciętnego szlachcica wiernego tradycji ojców. Jest to przedstawienie stylu bycia, codziennego obyczaju i sposobu myślenia sarmackiej „braci szlachty”.

Objętościowo rzecz traktując, sprawy chłopskie nie zajmują w powieści zbyt wiele miejsca, ale za to potraktowane są z wyjątkowym dramatyzmem. Dziewiętnastowieczna tradycja wiąże zrywy niepodległościowe przede wszystkim z dworem szlacheckim -Żeromski dąż>4 do przezwyciężenia tego typu myślenia. W „Popiołach” uświadamia to przede wszystkim poprzez ostre obrazy chłopów walczących o Polskę z jednej strony, przez obrazy cliłopskiej krzywdy z drugiej. Ma to ukazać, że walka o wolność jest sprawą całego narodu. Akcentowanie udziału wszystkich klas społecznych w walkach o niepodległość wiązało się wyraźnie z programem niepodległościowym Żeromskiego oraz działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej, której ideom sprzyjał pisarz.

Pisarz wprowadza do powieści Żydów - i to nie jako karczmarzy, bowiem jednego z nich przedstawia jako zindywidualizowana i bardzo pozytywną postać, jest to U ryś -Uriasz, pracowity i mądry Żyd, który karczuje nieużytki w Wygnance i jest partnerem egzystencjalno-metafizycznych dociekań Piotra Olbromskiego.

Warszawa - z jednej strony ukazana jest poprzez hulaszczy, beztroski tryb życia młodzieży magnackiej i szlacheckiej, skupionej wokół księcia Józefa i jego towarzystwa „spod Blachy”. Jednak z drugiej strony przedstawia pisarz środowisko ludzi myślących,

2