367

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Geneza i natura problematyki moralnej

Filozofia powstała jako próba racjonalnego wytłumaczenia kosmosu, próba znalezienia .zasady". Trzymała się tego spojrzenia do połowy V wieku przed Chrystusem i w ten sposób pomijała byt ludzki oraz próby racjonalnego wyjaśnienia specyficznej natury człowieka. W następstwie tego nie mogła w naukowy sposób pojmować arere (cnoty), ani uzasadnić praw, reguł i przepisów, z którymi człowiek usiłuje uzgodnić swoje działanie. Filozofia physis tłumaczyła człowieka tylko jako przedmiot, nie jako podmiot.

Żeby u starożytnych Greków coś mogło się stać przedmiotem systematycznej refleksji, musiało się to jawić jako organiczna jedność. Wszelkie zaś ludzkie zdarzenia zdają się wielością, w której nie widać powiązań, widać natomiast rozłamy i podziały - w przeciwieństwie do świata zmysłowego, którym zajmowali się fizycy. Dlatego właśnie musiało minąć półtora wieku od powstania filozofii w ogóle, by filozofowie dostrzegli problematykę moralną.

Kosmogonię filozoficzną poprzedziły teogonie, które byty dziełami poetów. Podobnie: była przez nich wyrażana także przedfilozoficzna refleksja etyczna. Żeby jednak rozpatrzyć jej cechy, należy dokonać następujących rozróżnień:

-    moralność (lub postępowanie moralne) właściwe jest wszystkim ludziom - posiadają ją także ludzie pierwotni i prymitywni; nie można, bowiem, żyć, nie zachowując się w określony sposób (choćby nawet .nieokrzesany’);

-    przekonania moralne również są dziedzictwem wspólnym wszystkim ludziom, przejmowane są one przez jednostkę od społeczności, w której ona żyje; w miarę jak cywilizuje się własna kultura człowieka, coraz bardziej determinuje on swoje przekonania - do takiej refleksji moralnej konieczny jest już rozum; z uwagi jednak na to, że ten tok rozumowania zwraca się tylko ku temu, co jednostkowe, a nie ku temu, co uniwersalne, pozostaje on refleksjąjeszcze przedfilozoficzną

-    na poziomie filozofii moralnej rozum wychodzi poza to, co szczegółowe, próbuje ustalić reguły ogólnie ważne, usiłuje ustalić związki i zależności powszechne, konieczne; punktem, z którego wyrusza filozofia moralna, są panujące przekonania moralne, które z miejsca są poddawane przez nią krytycznemu namysłowi;

Jak filozofia kosmosu powstaje, gdy różne zjawiska zostają odniesione do pierwszej zasady, tak filozofia moralna - gdy normy życia człowieka zostają odniesione do tej jednej zasady -natuiy, istoty człowieka.

Bardzo ważną rolę w kształtowaniu przekonań moralnych i w pobudzaniu refleksji etycznej zajmowały poematy Homera i Hezjoda. Dalsze udoskonalenia wnieśli poeci wieku VII p.n.e., a zwłaszcza poeci gnomiczni VI wieku p.n.e. - Solon, Fokilides, Teognis. Z ich sentencji dość wyraźnie wylania się norma sprawiedliwej miary, stanu średniego jako podstawa mądrego żyda i szczęśda. Będzie ona dominowała w etyce Platona, Arystotelesa, a także w etykach filozofii poarystotelesowskich. Wreszde, wspomnieć należy siedmiu mędrców (ich wykaz różne źródła podają w różny sposób - wśród nich bywa wymieniany Tales), którzy wskazują moment, kiedy to przed powstaniem filozofii moralnej na plan pieiwszy wysunęły się zainteresowania moralne. Ich sentencje są owocem doświadczenia i refleksji, ale nie mają uzasadnienia - są więc poza filozofią.