42714

3. Prusy pod rządami Fryderyka II

a)    państwo frydrryrjańskie

Państwo Fryderyka II było mouarcliią oświeconego absolutyzmu Oświecony absolutyzm był fazą w rozwoju monardiii absolutnych występującą w XVIII w. głównie w zacofanych społecznie i gospodarczo krajach Europy środkowej i południowej, charakteryzującą się realizacją szerokiego programu reform państwowych przy utrzymaniu podstaw ustroju feudalnego, a z wykorzystaniem w tej polityce reform, ideologii i frazeologii oświeceniowej. Nastąpiła racjonalizacja i laicyzacja teorii państwa - państwo jest odtąd tworem świeckim o wyłącznie doczesnych cechach, celach racjonalnych i utylitarnych; po drugie w konsekwencji władca nie jest już reprezentantem Boga na ziemi, lecz moc swej władzy czerpie z konstrukcji umowy społecznej; władza nie podlegała zwrotowi ani żadnej kontroli, żadnym formalnym ograniczeniom. Fryderyk był zaliczany do oświeceniowych despotów władców, który sam podejmował próby formułowania na piśmie podstawowych założeń teoretycznych, u źródeł których leżałby dorobek siedemnastowiecznej doktryny prawa natury (Hobbes, Spinoza. Locke), kierunek ustrojowej tradycji protestanckiej (Pufendorf, Thomasius) ukoronowany w rzeczywistym teoretyku oświeconego absolutyzmu. Krystianie Wolffie. Koncepcja Fryderyka opierała się na twierdzeniu: „władca pierwszym sługą państwa", uważał że osobiste rządy władcy stanowią jego moralny obowiązek. „Władca jest dla państwa tym. czym głowa dla ciała - to on musi za ogół patrzeć, widzieć, myśleć i działać aby mu dostarczać wszelkich pożądanych korzyści”. Celem państwa było możliwie największe dobro poddanych identyfikowane z dobrem państwa jako całości W wypowiedziach Fryderyka nacisk kładziony był na obowiązki władcy, na ethos obowiązku, posłannictwa. Zgodnie z wypowiedziami uważał on. że władca tak powinien sprawować władzę, by w każdej chwili złożyć poddanym sprawozdame ze swej działalności; o jakiejkolwiek instytucjonalizacji tego obowiązku nie było oczywiście mowy; oświecony absolutyzm to była przede wszystkim monarchia biurokratyczna. Ideałem epoki była dobrze zorganizowana, posiadająca szerokie kompetencje, sprawna, szybka w działaniu, tania i fachowa administracja.

Działalność Fryderyka II można podzielić na okresy: okres bardzo bogaty i ciekawy między wojnami śląskimi a wojną siedmioletnią (1745-1756). okres gorączkowej działalności po zakończeniu wojny siedmioletniej i w pierwszych latach po zagarnięciu przez Prusy bogatych ziem polskich (1763-1777) i schyłkowy okres pokojowy, przerwany przez ostatnią wojnę 1778-1779, a więc schyłek panowaiua (1779-1786).

Fryderyk był despotą w metodach rządzenia, prowadził zasadę osobistych, niczym nie krępowanych formalnie rządów. Przy jego niezwykłej, benedyktyńskiej pracowitości, stał się najwyższym biurokratą w kraju, wnikającym (często ze szkodliwą gorliwością) w najdrobniejsze sprawy, które winien był zostawiać do zarządzania podległym mu organom; nawet najwyższe urzędy w kraju sprowadził do roli ślepych wykonawców. Generalnie Fryderyk szedł w rządach śladami swojego ojca, zmieniał nie tyle formę, co styl rządów: nadal formalnie głównym organem zarządu państwa zostało Generalne Dyrektorium, składające się z pięciu (Fryderyk II utworzył szósty) departamentów, o przekształcanych przez króla w ogólnopruskie kompetencjach. Istniały nadal inne organa centralne (miiusterstwo gabinetowe i ministerstwo sprawiedliwości), lecz pełnia władz osiągana była jedynie w rękach samego króla. Fryderyk II oszczędzał na czasie i wydatkach: likwidacja ceremonii dworskich, osobistych audiencji i obrad kolegialnych. Odrzucał blichtr panowania dla racjonalizmu, rzeczowości, utylitaryzmu. pozostawienia tylko „nagiej władzy” w swych rękach. Zlikwidował pruską koronę, przekazując złoto i drogie kamienie do wyzyskania na różne cele. Służba państwu była leitmotivem realizowanym z żelazną konsekwencją.

Odziedziczona i rozbudowana biurokracja pruska stanowiła ważny czynnik rządów, pod rządami Fryderyka rosła jej świadomość grupowa. Fryderyk traktował urzędników ostro i zdecydowanie, prowadził do absurdalnego krępowania samodzielności wszystkich ogniw administracji. Po ojcu odziedziczył dwie klasyczne formy urzędowania: rozkazy gabinetowe i marginalia. Rozkazy gabinetowe wyrażane językiem koszarowym udzielały zdecydowanych pouczeń. Określenie „być urzędnikiem pruskim", ukształtowane już za panowania ojca Fryderyka, oznaczało dużo pracy a mało pieniędzy; urzędnik cechował się pracowitością i wytrwałością, wiernością, odpowiedzialnością, posłuszeństwem, poczuciem honoru i lojalności, oszczędnością w wydatkach publicznych.

b)    polityka gospodarcza i ustrój społeczny

Prusy Fryderyka Wilhelma I jak i Fryderyka II pozostawały w ramach ustroju feudalnego, a szybki rozwój gospodarczy i przemiany społeczne tue zmieniły zasadniczych ram ustroju społecznego. Prusy pozostały krajem nierówności formalnych i struktura li zacj i społeczeństwa właściwych dla ustroju feudlanego. Grupą panującą była szlachta (junkrzy pruscy), a inne grupy (mieszczanie, chłopi, dyskryminowani Żydzi) ograniczone były prawnie.

Feudalna monarchia Fryderyka Wilhelma I wiele zdziałała dla rozwoju gospodarczego kraju, dla rozwoju rolnictwa, wprowadzenia kraju na drogę industrializacji manufakturowej, ogóbiego rozwoju miast, jednak interes władzy absolutnej prowadził do popierania mieszczaństwa i czerpania części kadr urzędniczych spośród mieszczan. Fryderyk II nie miał dla tej klasy ani sympatii, ani zrozumienia; odczuwał wobec rosnącego w siłę mieszczaństwa obawy; wbrew swoim teoretycznym deklaracjom zostawał w gruncie rzeczy konsekwentnym zwolennikiem istniejącego ustroju stanowego. Uważał że poczucie honoru, wierność i odwaga mogą być właściwe jedynie szlachetnie urodzonym. Granice jego reformizmu oświeconego były stosunkowo wąskie.

Poglądy społeczne Fryderyka II znalazły wyraz w jego polityce personalnej prowadzonej w administracji państwowej, w wymiarze sprawiedliwości iw wojsku. Od początku ograniczał wpływy wyższych urzędników pochodzenia meszlacheckiego i zastępował ich urzędnikami ze szlacłity. Uważał też. że prawdziwym oficerem mógł być tylko szlachcic, co konsekwentnie realizował. Rządził krajem biurokratycznie i po mieszczański!, w zaciszu gabinetu (często