116830

nacisków, lecz będą naprawdę jego ideałami, wyrażającymi dążenie zrodzone ze specyfiki j ego "ja". Położyłem nacisk na psychologiczną stronę wolności, ale starałem się także wykazać, że zagadnień psychologicznych nie da się oddzielić od materialnej bazy ludzkiej egzystencji, od ekonomicznej, społecznej i politycznej struktury społeczeństwa. Z przesłanki tej wynika, że urzeczywistnienie wolności pozytywnej i indywidualizmu wiąże się także ze zmianami ekonomicznymi i społecznymi, które pozwalają jednostce stać się wolną, w sensie realizacji Masnego "ja". Nie jest zadaniem tej książki roztrząsanie ekonomicznych problemów wynikających z tej przesłanki ani kreślenie planów ekonomicznych, wybiegających w przyszłość. Nie chciałbym jednak zostawć najmniejszych wątpliwości co do kierunku, w którym - jak mniemam - leży rozwiązanie. Przede wszystkim należy stwierdzić, iż nie możemy sobie pozwolić na to, byśmy mieli utracić fundamentalne osiągnięcia nowoczesnej demokracji - zarówno zasadnicze, tak reprezentatywny rząd obrany przez naród i przed narodem odpowiedzialny, jak i którekolwiek z praw zagwarantowanych każdemu obywatelowi.

Nie wołno nam też narazić na szwank nowszej zasady demokratycznej, głoszącej, iż nie można dopuścić, by ktokolwiek głodował, że społeczeństwo odpowiada za wszystkich swoich członków, że nikogo nie wolno zmuszać do uległości ani utraty ludzkiej godnośd obawą przed bezrobociem i głodem. (...) Realizacja tych demokratycznych postulatów - co prawda daleka dotąd od doskonałości -to jednak nie wszystko. Postępy demokracji zależą od poszerzenia obecnej wolności, inicjatywy i spontaniczności człowieka, i to nie tylko w kręgu jego spraw osobistych i duchowych, ale nade wszystko w sferze aktywności będącej podstawą egzystencji każdego człowieka - w jego pracy. Jakich wymaga to głównie warunków? Irracjonalny i bez planowy charakter społeczeństwa należy zastąpić gospodarką planową, reprezentującą planowy i zgodny wysiłek całego społeczeństwa. Społeczeństwo musi owładnąć problematyką społeczną równie racjonalnie, jak ovtfadnęło przyrodą. Jednym z warunków po temu jest wyeliminowanie utajonych rządów nielicznych przecież osób, które władają wielką ekonomiczną potęgą, nie ponosząc żadnej odpowiedzialności wobec ludzi, których los zależy od ich decyzji. Nowy ten porządek możemy nazwać socjalizmem demokratycznym, ale sama nazwa nie ma znaczenia; ważne jest żeby ustanowić racjonalny system ekonomiczny, mający służyć ludowi. Ogromna większość ludzi nie tylko nie sprawuje dziś kontroli nad całością ekonomicznej machiny, lecz nawet w swej pracy ma niewielkie szanse rozwijania prawdziwej inicjatywy i spontaniczności. Są "zatrudnieni" i nie oczekuje się od nich niczego więcej ponad to, co się każe im robić. Jedynie w gospodarce planowej, w której cały naród racjonalnie kieruje ekonomiką i siłami społecznymi, jednostka może ponosić część odpowiedzialności i twórczo wykorzystywać w pracy swoją inteligencję.

Na pytanie, czy dany system ekonomiczny i polityczny sprzyja sprawie wolności ludzkiej, nie da się odpowiedzieć w samych kategoriach politycznych i ekonomicznych. Jedynym kryterium urzeczywistnienia wolności jest to, czy człowiek uczestniczy czynnie w determinowaniu swojego życia i żyda społeczeństwa; i nie chodzi tu tylko o formalny akt głosowania, lecz o codzienną aktywność w pracy i w stosunkach z innymi ludźmi. Nowoczesna demokracja polityczna, jeżeli ograniczy się do dziedziny czysto politycznej, nie zdoła przeciwdziałać skutecznie rezultatom ekonomiczne, i znikomośa przedętnego człowieka.

Tylko dzięki opanowaniu sił społecznych i podporządkowaniu gospodarczej machiny jednemu celowi -ludzkiemu szczęśau, tylko dzięki czynnemu uczestniczeniu w społecznym procesie człowiek zdoła przezwyciężyć to, co teraz przywodzi go do rozpaczy - swoją samotność i poczucie bezsilnośd. Człowiek nie tyle cierpi dziś przez ubóstwo ile z tego powodu, iż stał się trybem w ogromnej maszynie, automatem, i jego żyde jest puste i bezsensowne.

PYTANIA

1. Jak Fromm pojmuje "wolność pozytywną?

2. Jakie są w cdług Fromma społeczne warunki możliwości urzeczyw istnienia wolności człow ieka.

3. Jakie niebezpieczeństwa jej zagrażają?

Źródło: Świat, Człowiek i wartości. Wybór tekstów filozoficznych dla szkół średnich, oprać. Z. Czarnecki, Warszawa 1988.