Nazwa „pozytywizm"

W historii literatury polskiej pozytywizmem nazywa się okres pomiędzy romantyzmem a Młodą Polską, przy czym za datę kresu romantyzmu przyjmuje się rok 1863, a za początek Młodej Polski - zazwyczaj lata 1890-1895.

W żadnym kraju europejskim nie używa się terminu „pozytywizm" w podobnym jak u nas znaczeniu. W podręcznikach literatury francuskiej poromantyczną fazę dziejów dziewiętnastowiecznych określa się najczęściej jako epokę realizmu i naturalizmu w prozie, a parnasizmu i symbolizmu w poe­zji. W Niemczech mówi się o realizmie i naturalizmie oraz o początkach ekspresjonizmu. W Anglii okres literacki po 1830 roku do końca XIX wie­ku zwie się epoką wiktoriańską (od długoletniego panowania królowej Wik­torii w latach 1837-1901), a wyodrębnia się w niej kilka stadiów i kilka prądów lub „szkół" (po roku 1870 do najważniejszych zalicza się specyficz­nie tu pojmowany - inaczej niż na kontynencie - modernizm). We Włoszech, gdzie istnieje tradycja nazewnictwa według stuleci, mówi się po prostu o dru­giej połowie XIX wieku, wśród jej prądów - o weryzmie (realizmie) i neoklasycyzmie. W Rosji zwykło się te czasy nazywać okresem realizmu. U nas nazwa „pozytywizm" zaczęła się upowszechniać około roku 1870. W XX w. próbowano ją zastępować terminami „realizm" lub „okres reali­zmu i naturalizmu", ale nie zmieniło to zwyczaju. Próby te czyniono z myślą

0 upodobnieniu nazewnictwa do stanu przeważającego w Europie, gdzie -
jak widzieliśmy - do literatury najczęściej odnosi się terminy „realizm" i „naturalizm", mówiące o estetyce (a takie prądy estetyczne dominowały wtedy

1 u nas), natomiast termin „pozytywizm" stosuje się do jednego z wielkich
systemów filozoficznych, którego główne tezy zostały sformułowane w XIX
wieku i który potem miał kontynuacje w wieku XX. O pozytywizmie piszą
więc na Zachodzie historycy filozofii, a nie historycy literatury, w Polsce -
jedni i drudzy

Żadna z istniejących definicji pozytywizmu w literaturze polskiej nie ob­chodzi się bez odwołań do filozofii pozytywistycznej, bo filozofia ta rzeczy­wiście wywierała wpływ istotny na światopoglądy pisarzy, na pojmowanie zadań literatury i na idee przez nią przekazywane. Nierzadko więc rozważa­nia nad problemami pisarstwa pozytywistycznego rozpoczynają się od obja­śniania pozytywizmu jako światopoglądu przenikającego do literatury. Jako wyznaczniki tak pojmowanego pozytywizmu Henryk Markiewicz wymienia:

scjentyzm - zaufanie do nauki jako jedynego źródła rzetelnej wiedzy;

monizm przyrodniczy - przekonanie o względnej jednorodności świata empirycznego;

utylitaryzm - wybór takich sposobów postępowania, które skutecznie zaspokajają potrzeby jednostek i społeczeństwa;

ewolucyjny egalitaryzm - dążenie do stopniowego zrównywania ludzi pod względem ich praw i obowiązków:

legalizm organocznikowski - zasada działania na rzecz interesów narodowych w ramach istniejącego porządku prawnego.

Główne hasła w publicystyce pozytywistów:

1. Trzeźwość w ocenie sytuacji - sami nie jesteśmy w stanie wywalczyć niepodległości, dlatego należy wyrzec się idei walki zbrojnego niepodległość i przyjąć istniejący stan rzeczy.

2. Legalizm - w istniejącej sytuacji należy wykorzystać legalne możliwości samoobrony społeczeństwa, zarówne w sferze duchowej jak i materialnej.

3. Praca organiczna" społeczeństwo porównane zostało do organizmu, który musi być zdrowy w całości (dlatego zdrowie społeczne objąć musi wszystkie warstwy) i który dojrzewa powoli, rozwija się ewolucyjnie. Hasło „pracy organicznej" dotyczyło głównie ekonomii -zakładało ono, że rozwój ^l-gospodarki, zwłaszcza przemysłu i handlu, prowadzić będzie do bogacenia ^:się społeczeństwa, w pierwszej kolejności przedsiębiorców, ale w konsekwencji też ludzi biednych, którzy znajdą zatrudnienie w zakładanych fabrykach. Bogata Polska zbliży się do poziomu życia zachodniej Europy, a więc - nawet jeśli w przewidywalnej przyszłości nie odzyska niepodległości -stopniowo będzie się uniezależniała od zaborców, przynajmniej na płasz­czyźnie ekonomicznej, w dalsze] kolejności - kulturalnej, a wreszcie - poli­tycznej.

4. „Praca u podstaw" - trzeba kształcić społeczeństwo, zwłaszcza jego za­niedbane, biedne warstwy. Byt to dla pozytywistów postulat oczywisty w sy­tuacji, gdy wyraźnym kultem otaczali oni naukę. W Polsce jednak miał on szczególne znaczenie. W XIX wieku to na państwie spoczywał obowiązek zapewnienia dostępu do edukacji swoim obywatelom, toteż w większości krajów organizowano gęstą sieć szkół. Jeśli jednak państwa zaborcze orga­nizowały oświatę, to w ten sposób dążyły nie tylko do podniesienia wiedzy społeczeństwa, ale na podbitych terenach także do germanizacji bądź rusy­fikacji. „Praca u podstaw" w Polsce miata więc na celu szerzenie nauki, pro­pagowanie higieny i sposobów bardzie] wydajnego uprawiania ziemi, ale nade wszystko kształtowanie poczucia tożsamości narodowej. Dotyczyć ona miała niższych klas społecznych (ziemiaństwo. mieszczaństwo i inteligen­cja były warstwami wykształconymi i o silnym poczuciu tożsamości): chło­pów i robotników. Jak bardzo rozpoczęcie „pracy u podstaw" było pilne, dowiódł przebieg powstania styczniowego, podczas którego chłopi nie­chętnie popierali powstańców, a wręcz przeciwnie - często współpraco­wali z Rosjanami. Uświadomiono sobie wówczas, że przywiązanie polskich chłopów do narodu jest romantycznym mitem i ze dla nich znacznie istot­niejszym problemem było uzależnienie od panów, stąd bunt przeciw nim i w czasie powstania, i wcześniej w Galicji, w 1846 roku. Skuteczna akcja rusyfikacyjna czy germanizacyjna mogła spowodować wynarodowienie pol­skich chłopów, stąd niezbędna była kontrakcja polskiej inteligencji w posta­ci intensywnej „pracy u podstaw".

5. Emancypacja kobiet - w XIX wieku w całej Europie kobiety podjęły walkę o równe z mężczyznami prawa. Popierali je liberalni myśliciele, którzy w równoupiawnieniu kobiet dostrzegali warunek nowoczesnego społe­czeństwa. Walczące kobiety określano w różny sposób; jako entuzjastki, emancypantki, sufrażystki, feministki. W Polsce w epoce pozytywizmu mówiono o emancypacji (z tac. emancipatio - uwolnienie syna spod władzy). Chodziło o prawo do decydowania o własnym losie, do niezależności materialnej, do samodzielnej pracy, do edukacji, do podejmowania]
   decyzji politycznych, w tym wyborczych; chodziło o uwolnienie spod władzy mężczyzny, o zmianę ról życiowych. W Polsce emancypacja była tym pilniejszym problemem obyczajowym i społecznym, że po powstaniu, gdy wielu mężczyzn zginęło, inni byli uwięzieni lub zesłani, jeszcze inni wyemigrowali. i\ spora liczba majątków ziemiańskich została skonfiskowana - bardzo dużo kobiet musiało samodzielnie podjąć trud ułożenia] sobie życia. wziąć odpowiedzialność za rodziny, za dzieci, musiało zara­biać na utrzymanie.

'|
6. Asymilacja Żydów - w XIX wieku nasilał się proces opuszczania przez
Żydów ich tradycyjnych społeczności. Pozytywiści popierali tę tendencję
Uważali, że w imię postępu Żydzi winni się kształcić. zmienić obyczaje
i podjąć się pracy, która przyniosłaby pożytek całemu społeczeństwu. Równoczweśnie pozytywiści przekonywali Polaków, by przyjmowali między siebie Żydów. Chodziło o to. żeby asymilujący się Żydzi za swoją uważali kulturę polską, a nie kulturę narodów zaborczych. Hasło to budziło wiele kontrowersji. Ortodoksyjni Żydzi dostrzegali w nim niebezpieczeństwo utraty tożsamości religijnej i narodowej przez asymilujące się osoby, nie­kiedy wręcz opuszczającym żydowską społeczność zarzucali zdradę. Po­lacy z kolei obawiali się dominacji materialnej, intelektualnej i politycznej
Żydów, którzy byli aktywniejsi od Polaków w działalności gospodarczej,
a także chętnie podejmowali zawody inteligenckie (np, lekarzy czy praw­ników) Równocześnie druga połowa XIX wieku to czas narodzin nowożytnego antysemityzmu - postawy wyrażającej się radykalną nieufnością wobec Żydów, często przechodzącą w nienawiść. Antysemityzm chętnie odwoływał się do uzasadnień naukowych w duchu epoki (biologiczne teorie rasowe, walka o byt"). Polscy pozytywiści mieli ambiwalentny stosunek do kwestii żydowskiej - hasło asymilacji niekiedy toczyli z postawy anty­semicką.

7. Realizm - rozumiany równocześnie jako postawa poznawcza, polityczna i estetyczna. W estetyce pozytywistycznej realizm traktowany był jako na­czelna zasada twórcza, wzorem była twórczość pisarzy zachodnich (zwłasz­cza Balzaca i Dickensa]. Celem -- wierne odtworzenie polskiej rzeczywisto­ści, przedstawienie wiarygodnych postaci, stworzenie panramy społeczeń­stwa. W literaturze poezja ustąpiła miejsca prozie. Za najważniejsze gatun­ki uznano powieść. opowiadanie i nowelę. W ich konstrukcji szczególną rolę odgrywał wszechwiedzący narrator, który doskonale panował nad światem przedstawionym, jego kompetencja sięgała nawet życia wewnętrznego bo­haterów, ich myśli i uczuć. Narrator niejednokrotnie zwracał się bezpośred­nio do czytelników

8. Tendencyjność - zasada utylitaryzmu spowodowała, że sformułowany zo-stat postulat powieści tendencyjnej (z tac. tendentia - skłonność), zwanej też powieścią z tezą. Była to odmiana powieści, w której kreacja świata w całości podporządkowana była jakiemuś założeniu, utwór miał ilustro­wać wyraźną tezę, najczęściej przekonywać do jakiegoś postępowania. Świat przedstawiony w takiej powieści był uproszczony, postaci dzieliły się na dobre i złe. Nie trzeba dodawać, że istniała wyraźna sprzeczność między reali­zmem a tendencyjnością. Poza tym tendencyjność utrudniała lub nawet uniemożliwiała przekonującą kreację literacką, wskutek czego niełatwo jest wskazać wybitne powieści tendencyjne. Odmiana ta związana jest ściśle z czasem powstania i nadzwyczaj szybko się starzeje. Bliższa jest publicy styce niż właściwej literaturze.

---