EWOLUCJA ELEMENTÓW KSZTAŁTUJĄCYCH STRUKTURĘ SPOŁECZNĄ W WARUNKACH TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ Henryk Domański

Trzonem gradacji społecznej są:

1. hierarchia edukacyjna

2. status zawodowy

3. nierówności dochodów

Jeśli wyższe kwalifikacje nie są odpowiednio wynagradzane, to ludzie nie mają motywacji, aby się kształcić, zajmować pozycje wymagające inwestycji edukacyjnych, a elita zawodowa nie czuje się zobowiązana do wykonywania swoich obowiązków. Wtedy mechanizm społeczny jest wadliwy. W Polsce taki trend się zarysowuje. Powód? Zmiana systemu politycznego i przejście od gospodarki państwowej do rynkowej.

Porównanie Polski na tle innych państw regionu (po co?):

• spr na ile mechanizmy uwarstwienia społeczeństwa różnią się w tych państwach

• czy zachodzą zależności między poziomem zarobków i wykształcenia a stopnieni rozwoju gospodarki

• spr na ile Polska przybliża się do modelowego wzorca społeczeństw (teoria korwengencji - ideałem jest społeczeństwo rozwiniętego kapitalizmu)

• ustalenie dystansu Zachodu do Wschodu

Korelacja jednostkowych nakładów z nagrodami (wskażniki to wykształcenie i złożoność zawodu):

• trend zarysowuje się od początku lat 80 tych, nie dokonał się jednak jakiś gwałtowny skok po 89, ale trend stale wysoko rośnie - nie jest to jednak tylko nasza specyfika przemian (Czechy również) → wpływa to na aspekt makrostrukturalny (odchodzenie od dawnego systemu stratyfikacji).

Wskażnik usytuowania kraju na drodze do kapitalizmu:

1. Stopień merytokracji w zasadach wynagrodzenia → wynagrodzenie zależne od profesjonalnej wiedzy, kwalifikacji i złożoności zawodu. Najsilniejsze jest w PL i na Węgrzech, opłacają się bardziej stanowiska kieownicze niż wykonawcze. Na Węgrzech ważna jest również pozycja zawodowa. W Rosji i Bułgraii wskażniki te nie wpływają na korzyści finansowe. Najbardziej opłacalna strategia to ukończenie szkoły wyższej (we wszystkich krajach) - dawało znaczny wzrost zarobków niezależnie od zmiennych, oprócz Rosji. Najmniejsze zarobki mają absolwenci szkół podstawowych i zawodowych (Słowacja też średnich). To wskazuje na merytokrację. W PL dyplom uczelni liczy się najbardziej.

2. Warstwa społeczno-zawodowa w PL i innych krajach → kształt hierarchii jest podobny. Symbolem zmian ustrojowych są prywatni przedsiębiorcy (ich liczba się zwiększa, ale ich dochody są niższe niż kadry kierowniczej i inteligencji, na Węgrzech ich dochody są jeszcze niższe, takie same jak pracowników umysłowych). Osiągają dobre dochody, ale nie są elitą finansową (podobnie jest na Zachodzie - upodobnienie do gosp. rynkowej). W Rosji to właśnie właściciele osiągają najwyższe dochody, a więc tu zmiany zachodzą najwolniej (opóżnienia w rozwoju mechanizmów kapitalistycznych, brak konkurencji).

3. Dynamika mobilności społeczno-zawodowej (jest to wskaźnikiem otwartości) → inaczej metabolizm makrostruktur społecznych - jest to proces obejmujący rozwój i spadek liczebności podstawowych klas, warstw, grup zawodowych i dokonujące się pomiędzy nimi przepływy. Jest stałą i tylko nagłe zwroty powodowały przemieszczenia pomiędzy klasami. Na początku lat 90 tych zwiększyła się liczba prywatnych przedsiębiorców, a zmalała liczba robotników niewykwalifikowanych (zmiany były szybsze), a więc transformacja sprzyja mobilności. Rośnie liczba osób, wykonujących złożone role zawodowe, ekspansywne są środowiska biznesu. Wzrasta znaczenie prac umysłowych.

• Indeks niepodobieństw - sumaryczny wykładnik szybszego tempa zmian strukturalnych, jest to suma bezwzględnych różnic pomiędzy liczebnościami każdej kategorii dla dwóch punktów czasowych, wielkość indeksu dzieli się przez 2. Informuje on ile osób należy przesunąć między kategoriami, aby wyrównać porównywane rozkłady (największe zmiany dokonały się u męźczyzn, trzeba by przesunąć 10% z nich, u kobiet zmiany są mniejsze).

• We wszystkich krajach mobilność wzrosła. W Rosji jedynie nastąpił regres. M. Byli bardziej mobilni po transformacji niż przed (najsilniejszy w Czechach (zarówno M i K), potem w PL i Słowacji). Struktura generalnie mniej się otworzyła dla K niż dla M. Wzrost ruchliwości wcale nie musi korespondować z większą otwartością struktur. Jest on mniej więcej na tym samym poziomie, a więc nie można dowolnie robić kariery:(

4. Poziom dochodów (kryterium pomocnicze) → wielkość dochodów była zrelatywizowana do wielkości rodzin. Na Węgrzech dochody były najwyższe, ale 17-krotnie niższe niż na Zachodzie. Polska jest na 3 miejscu w regionie.

Wnioski:

1. Przypuszcza się, że zachodzi zależność między procesami stratyfikacyjnymi a tempem transformacji systemu ekonomicznego.

2. Rosnąca w PL obecność mechanizmów stratyfikacyjnych daje możliwość prognozowania rozwoju orientacji i zachowań charakterystycznych dla społeczeństw zachodnich (orientacja na sukces, indywidualizm).

---