Opisz kolejne etapy rozwoju transformacji systemowej w Europie Wschodniej.
Transformacja systemowa, jaka rozpoczęła sie w Europie Środkowo Wschodniej definiowana jest jako działania wiążące się z przechodzeniem od systemu komunistycznego do demokracji. Proces ten zapoczątkowany w roku 1989 obejmuje
zmiany w ustroju politycznym państwa, systemie gospodarczym jak również w świadomości obywateli.
Poniższa praca ma na celu przedstawienie etapów transformacji zachodzących na podłożu instytucjonalnym, gospodarczym i społecznym.
Transformacja ustrojowa
Pojecie transformacja ustrojowa określa przemiany zachodzące wewnątrz systemu politycznego i partyjnego państwa wiążące się z jakościowa zmiana sposobu sprawowania władzy a także ze zmiana elit politycznych, prowadząc do zmiany ustroju państwa. Jako katalizator do rozpoczęcia przemian ustrojowych w państwach postsocjalistycznych Europy środkowowschodniej przyjmuje się moment przejścia od jednej z form władzy niedemokratycznej w kierunku demokracji ustrojowej, mający najczęściej formę kontraktu politycznego pomiędzy dotąd sprawującymi władzę a opozycyjną formacją lub formacjami politycznymi. Istotna role na tym etapie odgrywały stare i nowe elity polityczne zmierzające do pewnej formy kompromisu ustrojowego. W efekcie tranzycji elity jakie zawarły kontrakt polityczny początkowo posługiwały się organami, mechanizmami oraz częściowo także prawem i procedurami, dotychczas istniejącego systemu i jego instytucji, pomimo skrajnie do niego krytycznego stosunku. W fazie tej władzę sprawowali zarówno przedstawiciele partii komunistycznych jak i nowych dążących do przemian ustrojowych ugrupowań czy stowarzyszeń.
Kolejny etap przemian ustrojowych podyktowany był przyjęciem przez opozycjonistów modelu państwa rządzonego przez społeczeństwo, czyli innymi słowy przyznanie narodowi pełnej i nieograniczonej władzy suwerennej. Jednakże co w ówczesnej europie zachodniej było stabilne i silnie zakorzenione w europie środkowowschodniej wymagało szeregu przemian i reform, jakościowej zmiany dotychczasowych elementów struktury państwa. Nastąpił wiec proces stopniowego zastępowania starych struktur nowymi, demokratycznymi instytucjami. Biorąc pod uwagę iż w każdym z państw to parlament i istniejący w nim układ sił politycznych decyduje o nadaniu kierunku owym koncepcjom, propozycjom czy planom zmian ustrojowych państwowo-prawnej formy. Przyjęto dwie różne struktury parlamentów, jedno i dwuizbowe w zależności od uwarunkowań historycznych oraz mających miejsce w ówczesnym czasie jak również nawiązywano do tradycji ustrojowych. Przykładami Państw, w jakich wprowadzono parlament dwuizbowy sa Polska, Republika Czeska, Rumunia. Parlament jednoizbowy ukszaltowany został natomiast w takich państwach jak Słowacja, Estonia, Litwa czy tez Łotwa. Ważnym jest tutaj iż tworzenie parlamentów miało miejsce w różnych momentach transformacji. Wraz z zmiana elit rządzących oraz utworzeniem struktur parlamentarnych nastąpił etap transformacji właściwej. Rozpoczęto prace nad tworzeniem podstaw prawnych dla procesu transformacji ustrojowej w poszczególnych państwach. We wszystkich państwach satelickich w ciągu pierwszych dwóch lat po likwidacji systemu socjalistycznego znowelizowano ustawy dotyczące zasad funkcjonowania partii politycznych i wyborów, co umożliwiło legalizacje opozycyjnych partii politycznych, doprowadziło do powstania pluralizmu partyjnego, jak również zmiany ordynacji wyborczej skutkującej w większości państw wprowadzeniem wyborów pięcioprzymiotnikowych.
Powyższe fazy transformacji lacza się bezpośrednio z zmiana elit rządzących jak pisze Wojciech St. Mościbrodzki Do sfery polityki należy także kwestia nowych elit, które musiały szybko zastępować odchodzących działaczy. W większości państw skupiały się one wokół działaczy podziemia .W miarę postępów transformacji początkowo jednolite elity zaczęły się stopniowo różnicować. W proces kreacji nowych elit włączały się także nowe środowiska, które nie uczestniczyły w pierwotnym przełomie. Dywersyfikacje nowej elity widać wyraźnie choćby na przykładzie Polski, gdzie miejsce początkowej „opozycji demokratycznej” zajęły stopniowo elity konserwatywne, liberalne i lewicowe. Jak zauważyć można proces wyłaniania sie nowych elit politycznych nie jest zjawiskiem gwałtownym, ale postępuje etapami. Jest to innymi słowy radykalne zerwanie z nomenklatura partyjna powodujące rozpoczęcie procesu kształtowania pluralistycznej elity politycznej.
Zmiany ustrojowe jak juz wspominałam wymagały wprowadzenia reforma nie tylko instytucjonalnych ale również wprowadzenia nowych ram prawnych dla ich funkcjonowania. Proces ten nazywany konsolidacja demokracji charakteryzuje się tworzeniem podstaw konstytucyjno-prawnych nowego ładu ustrojowego jak również
stworzeniem pewnej praktyki ustrojowej pozwalającej na korekty i stabilizację instytucji nowego systemu politycznego. Nastąpiło tym samym odejście od zapisów konstytucji pisanych „ręka” władz komunistycznych na rzecz fundamentalnych zasad demokratycznych. Wprowadzenie zasad demokratycznych zaowocowało upodmiotowieniem społeczeństwa, polegającym zarówno na przyznaniu praw wyborczych jak również ujęciu w ustawach zasadniczych podstawowych praw i obowiązków człowieka i obywatela.
Jak pokazuje praktyka proces konsolidacji demokracji nie we wszystkich państwach postsocjalistycznych dobiegł końca, czego przykładem może być debata nad zmiana konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Transformacja na podłożu gospodarczym
Transformacja gospodarcza w Europie Środkowo-Wschodniej po roku 1989 rozumiana jest jako całokształt zmian w systemach gospodarczych krajów tego regionu polegających na odchodzeniu od gospodarek centralnie sterowanych na rzecz gospodarek wolnorynkowych , w których nie państwo a niewidzialna ręką rynku jest regulatorem mechanizmów rynkowych. Ekonomiczne przemiany wymagały dostosowania gospodarek do realiów rynkowych , w tym usunięcia aspektów niedostosowania. Wśród nich wymienia Wojciech St. Mościbrodzki:
-Dominacje sektora państwowego, zwłaszcza w dziedzinie wielkich, mało
elastycznych kombinatów przemysłu ciężkiego
-Słabe, niedoinwestowanie i przestarzałe rolnictwo (skolektywizowane lub
rozdrobnione do mikroskopijnych areałów)
- Brak kapitału
- Brak nowoczesnych technologii (m.in. na skutek obowiązującego do niedawna
zakazu transferu know-how w państwach Europy Zachodniej i USA)
-Kompletnie przestarzały i nieefektywny system prawny (np. brak uregulowań z
zakresu przedsiębiorstw prywatnych, nieustalone zasady ochrony praw osobistych
i autorskich, brak systemu odpowiedzialności za szkody)
- Niewydolny lub nieistniejący system finansowo-bankowy
-Archaiczne metody zarządzania (zwłaszcza w sferze produkcji i logistyki)
- Brak wyszkolonego personelu i nieznajomość zasad zarządzania ludźmi
-Brak wsparcia dla sektora MSP (małe i średnie przedsiębiorstwa) - podstawowego
sektora nowoczesnej gospodarki
-Brak sektora usługowego (w doktrynie socjalistycznej przez długi czas uznawano
usługi niematerialne za podrzędną formę aktywności gospodarczej)
-Brak ustalonych reguł konkurencji i brak ochrony konsumenta przez nieuczciwym
działaniem ze strony podmiotów rynkowych
-Brak giełdy
-Nieuregulowane zaszłości własnościowe
Wielość spraw wymagających zmiany na podłożu gospodarczym spowodowała potrzebę wprowadzania stopniowych reform, przez co proces transformacji gospodarczej w swojej początkowej fazie obejmował o wiele dłuższy okres czasu aniżeli reformy polityczne.
Najszybciej następowały przemiany w sektorze handlu najwolniej natomiast w sektorze prawnym w odniesieniu do prywatyzacji co spowodowane było koniecznością wypracowania nowych rozwiązań, jak również sprzeciwem społeczeństw obawiających się zagrożenia bezrobociem. Kolejnym problemem przed którym stanęła reforma gospodarcza był brak kapitału jaki stal się przyczyna spowolnienia budowy infrastruktury finansowej. Zauważyć należy ze państwa europy środkowowschodniej na etapie przemian ekonomicznych zetknęły się nie tylko z trudnościami wynikającymi z wewnętrznych uwarunkowań systemu gospodarczego ale również zostały dotknięte przez kryzys gospodarczy związany z mnw. upadkiem tradycyjnego rynku zbytu. Państwa te przeżyły swoisty szok transformacyjny, z którego niektóre z nich zaczęły wychodzić dopiero na początku XXI wieku.
Transformacja na podłożu społecznym
Proces transformacji objął nie tylko sferę polityczna i gospodarcza, ale również miał wielowymiarowy wpływ na społeczeństwo. Tak wiec w okresie transformacji następują przemiany w strukturze społeczeństwa, w obrębie interesów grupowych oraz świadomości społecznej
Okres realnego socjalizmu wytworzył dosyć specyficzna strukturę społeczną ,cechującą się podziałem na uprzywilejowana nomenklaturę i resztę , która zasadniczo pozbawiono majątku, dochody oraz wpływu na władze polityczna.
Przeobrażenia ustrojowe w krajach Europy Środkowowschodniej , przyczyniły się nie tylko do odejścia od powyższego podziału ale również do stopniowego wykształcania się społeczeństwa obywatelskiego w sensie polityczno-kulturowym oraz społeczeństwa klasowo zróżnicowanego pod względem interesów ekonomicznych i pozycji na rynku. Nie bez znaczenia w kształtowaniu się społeczeństwa obywatelskiego jest fakt wprowadzenia gospodarki rynkowej. To dzięki niej zaczynają się wytwarzać klasy społeczne, interesy i sprzeczności interesów, a wraz z nimi powstają odpowiednie społeczne instytucje, do których można zaliczyć np.: demokratyczne związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorców, izby handlowe, czy tez organizacje samorządowe
Transformacja przebiegająca wielopłaszczyznowo i wieloetapowo jest procesem trudnym i długotrwałym trwającym do dziś. Konsekwencji transformacji jest
wytworzenia społeczeństwa otwartego, demokratycznego i wolnościowego, przyjmującego wzorce cywilizacji dominującej i odpowiednio koncepcję państwa liberalno-demokratycznego. Transformacja stanowi, więc gruntowną przebudowę społeczną społeczeństwa i państwa, która realizuje i dokonuje się po nieudanym eksperymencie realizacji socjalistycznego wzorca cywilizacji alternatywnej i państwa autorytarnego.
Źródło:
Wojciech St. Mościbrodzki , Etapy transformacji systemowej w Europie Wschodniej PDF
Tomasz Michalski, Uniwersytet Gdanski, Propozycja uzupełnienia tresci nauczania
O problematykę sytuacji społeczno-ekonomicznej
W europejskich krajach postkomunistycznych, PDF
http://michalak.prac.umk.pl/podstrony/metodologiczne.html
http://naszahistoria.fm.interia.pl/74.transformacja__ustrojowa.htm
http://jagiello.bloog.pl/kat,502606,index.html?_ticrsn=3&ticaid=6a47b
http://www.wyklady.ekpu.lublin.pl/wyklady/trojan/trojanw3.htm
Andrzej Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, wydawnictwo Adam Marszalek, Torun 2009.
W poczatkowej fazie tranzycji obok parii komunistycznych do wladzy dopuszczone zostaly ugrupowania obejmujące działaczy podziemia ,mnw. członków takich ugrupowan jak Solidarność w Polsce, Fidesz i MDF na Węgrzech, Karta 77 i Forum Obywatelskie w Czechach
Wojciech St. Mościbrodzki ,Etapy transformacji systemowej w Europie Wschodniej PDF
Do fundamentalnych zasad demokracji zalicza sie :zadade suwerenności narodu,zasade pluralizmu, zasade podzialu wladz,zasade panstwa prawa,konstytucjonalizm i praworządność, zasade reprezentacji, zasade ograniczonych rządów większości.
Tamze
Materiały PUW