Cele, zadania, rodzaje poszczególnych ćwiczeń ortofonicznych.
ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE MOTORYKĘ NARZĄDÓW MOWNYCH.
Wśród przedszkolaków znaczną grupę stanowią, to dzieci, mające niesprawne narządy mowne (są sprawne ruchowo), co w znacznym stopniu utrudnia rozwój mowy, orz opóźnia powstawanie spółgłosek.
Są również takie, które mają opóźniony rozwój ruchowy, natomiast narządy mowy są sprawne.
Zdarzają się dzieci, u których istnieje ścisła zależność między rozwojem ruchowym i rozwojem mowy. Im później dziecko zaczyna poruszać się, chodzić, tym później mówi samodzielnie. Ma to wpływ na czas pojawiania się głosek, ponieważ występuje niesprawność motoryczna narządów mowy. W związku z tym należy ćwiczyć sprawność ruchową całego ciała, a następnie gimnastykę narządów mowy (dzięki nim można usunąć liczne zaburzenia pod warunkiem, że u ich podłoża nie leżą uszkodzenia organiczne, np. rozszczep podniebienia).
Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych przeprowadza się następujących zestawach:
-ćwiczenia szczęki dolnej
-ćwiczenia warg
-ćwiczenia języka
-ćwiczenia podniebienia miękkiego.
Wyrazistość artykulacji zależy w dużej mierze od sprawności mięśni narządów mownych.
Wszystkie ćwiczenia należy przeprowadzać przed lustrem, aby móc obserwować ruchy poszczególnych narządów mownych i korygować błędne. Ćwiczenie przed lustrem, wpływa dodatnio na rozwój i usprawnianie narządów mownych dziecka, a ty samym na szybszy rozwój mowy, za którym idzie szybszy rozwój intelektualny.
Ćwiczenia szczęki dolnej.
Należą do najprostszych ćwiczeń, gdyż poruszanie dolną szczęką jest czynnością fizjologiczną, człowieka np. ziewanie, nie jest zatem czynnością charakterystyczną przy mówieniu.
Ćwiczenia te należy przeprowadzać w formie zabawy:
-Leniuszek- polega na ziewanie, ćw. to nie tylko usprawnia dolną szczękę, również rozluźnia mięśnie całego ciała i narządów mownych. Zalecane jest w przypadku trudności artykulacyjnych, i jąkania. Można je stosować przy problemach wymowy spółgłosek wargowych (p, b, m).
-Na pastwisku- ruchy szczęki wprawo i w lewo, do przody, do tyłu, opuszczając ją i unosząc. Stosuje się u dzieci z nieprawidłowym zgryzem (tyłozgryzie i przodozgryzie). Ćw. Te należy konsultować z ortodontą. Dołącza się do nich ćw. Gimnastyczne, fonacyjne, logarytmiczne.
Ćwiczenia warg.
Maja na celu usprawnienie warg, muszą uwzględnić synchroniczne ruchy obu warg, oraz samodzielne ruchy wargi górnej i dolnej.
-Ziewanie (jak przy wymowie samogłoski a)
-Zabawa w uśmiech (jak przy wymowie samogłoski i)
-Tworzenie ryjka (jak przy wymawianiu samogłoski u).
Najlepszym ćwiczeniem jest dobitne wymawianie samogłosek: a, e, i, o, y, należy je łączyc z ćw. fonacyjnymi.
Przy wykonywaniu powyższych ćwiczeń, istnieje konieczność obserwowania układu warg w lustrze.
-Zabawa króliki.
-Nadymanie policzków- wdech, wydech.
-Koniki.
Ćwiczenie języka.
Język jest najbardziej ruchliwym narządem mownym, przy jego udziale powstają prawie wszystkie spółgłoski, odgrywa tez ogromną rolę przy wymawianiu samogłosek.
-Początek ćwiczenia: przed lustrem, duże ruchy języka na zewnątrz jamy ustnej, wysuwanie języka na brodę, unoszenie go do góry, przesuwanie języka poziomo do kącików ust.
-Języczek na defiladzie.
Oblizywanie warg, np. do wiersza Chory kotek.
-Wysuwanie języka w linii poziomej i mocne cofanie w głąb jamy ustnej- ćw. przygotowawcze dla głosek k, g.
Najbardziej ruchliwą częścią języka jest czubek, od jego sprawności i siły zależy artykulacja wielu spółgłosek. Aby był silny i sprawne, należy wykonać szereg ćwiczeń.
-Języczek wędrowniczek. Są to ćwiczenia pomocnicze w wymowie spółgłosek: s, z, c, t, d, n.
-Zwijanie języka w rynienkę- przygotowuje do wymowy głosek: l, l', ś, ć, ż.
-Naśladowanie parskania źrebaczka, ćw. przydatne przy nauce spółgłoski r.
-Koci grzbiet.
Ćwiczenia podniebienia miękkiego.
Należy rozpoczynać je równolegle z ćwiczeniami poprzednimi. Polegają na unoszeniu i opadaniu grzbietu miękkiego, co jest naturalne, przy wielu czynnościach, np. ziewaniu.
-Ziewanie.
-Głębokie oddychanie.
-Energiczna wymowa połączeń głoskowych: oko-ogo, ug-gu itp.
-Kaszlenie- Chory miś
-Żywe lusterko.
-Pokazywanie języka.
Należy zwracać uwagę na precyzyjne wykonanie ćwiczeń, dlatego trzeba pokazywać je powoli i wiele razy.
ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE.
Artykulacja- to ruchy i układ narządów mownych, przy wymawianiu określonej głoski.
W celu dokładniejszego uświadomienia sobie tych ruchów i układów, należy zapoznać się z budową narządów mownych (ksero od kobiety, albo E. Sachajska str.94).
Cechy głosek.
Wymowa samogłosek z reguły nie sprawia dzieciom trudności. Zdarzają się jednak wadliwe realizacje e, ę, o, ą. Każdej samogłosce odpowiada inne ułożenie warg i języka, które może być wysokie, średnie, niskie (rys. ksera, lub E. Achajska str.94).
W przypadku wadliwej realizacji e, ę, o, ą, należy ćwiczyć unoszenie języka ku górze. Wadliwa wymowa występuje najczęściej na skutek małej sprawności języka, który opada i stąd wymowa samogłoski a.
Drgania wiązadeł głosowych:
- dźwięczne
- dźwięczne, nie mające odpowiedników bezdźwięcznych,
- bezdźwięczne.
Miejsce artykulacji:
Wargowe
- dwuwargowe
- wargowo zębowe
Językowe
- przedniojęzykowo- zębowe
-przedniojęzykowo- dziąsłowe
-środkowojęzykowe,
-tylnojęzykowe.
Spółgłoski ustne i nosowe.
Spółgłoski twarde i zmiękczone.
Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Spółgłoski dwuwargowe i wargowo- zębowe, oraz zwarte szczelinowe i półotwarte.
Spółgłoski przedniojęzykowo- zębowe, środkowojęzykowe i tylnojęzykowe.
Spółgłoski wargowe, przedniojęzykowo- dziąsłowe i środkowojęzykowe.
Spółgłoski przedniojęzykowo- zębowe, przedniojęzykowo- dziąsłowe i środkowojęzykowe.
Spółgłoski szczelinowe i zwarto szczelinowe.
Prawidła poprawnej wymowy polskiej.
Oprócz podstawowych wiadomości z fonetyki, dotyczących charakterystycznych głosek mowy polskiej, powinniśmy zdawać sobie sprawę z norm dotyczących wymowy. Ukazują one prawidła poprawnej wymowy polskiej.
Samogłoska e powinna być wymawiana jak e, nie można zmiękczać np. mleko - a nie- mliko.
Synchroniczna wymowa zmiękczonych spółgłosek wargowych, polegająca na występowaniu po spółgłoskach twardych znaku zmiękczającego, np. miasto- a nie- mjasto.
Spółgłoska może być wymawiana również jako głoska dwuwargowa i jako głoska przedniojęzykowo- zębowa.
zanik wymowy y (h), w wyrazach pisanych przez h, np. herbata - cherbata.
Różne sposoby wymawiania samogłosek nosowych ę, ą, w zależności od ich położenia i sąsiedztwa w wyrazie:
- na końcu wyrazu ą (idą - nie- idom)
-na końcu wyrazu ę (idę- a nie - ide)
-ę,ą + ł, l wymawiać e, o.
-ę, ą+ b, b', p, p' wymawiać em, om (dąb - domp)
Za poprawną uważa się wymowę końcówek narzędnika i miejscownika liczby pojedynczej.
Różnicowanie wymowy l - l'.
Twarda wymowa k, g, przed e, ę.
Upodabnianie śródwyrazowe pod względem dźwięczności.
Upodobnienia międzywyrazowe pod względem dźwięczności w zależności od regionu.
Dopuszcza się stosowanie uproszczeń grup spółgłoskowych, spółgłoskowych ile SA one wynikiem pewnej konieczności wymowy naturalnej, jabłko- japko.
Zabawy utrwalające prawidłową wymowę spółgłosek powstających w mowie dziecka do 3 roku życia.
Dzieci 3- letnie porozumiewają się z reguły swobodnie z otoczeniem za pomocą słów. Zdarza się jednak, że niektóre dzieci nie potrafią wypowiadać kilku dźwięków. Przyczyna może być zaniedbanie środowiskowe (dziecinna wymowa opiekunów), bądź funkcjonalne 9 mała spr. Ruchowa narządów mownych). Wady te można z powodzeniem korygować. Czasami wystarczy, by dziecko usłyszało prawidłowo brzmiące wyrazy, zaobserwowało dokładne ruchy narządów mownych, a będzie mówiło poprawnie.
Prawidłową, nową wymowę należy wprowadzać w formie zabawy.
-Zawody trzmiela z wietrzykiem. Cel ćwiczenia, to wymowa f, v, są także ćwiczeniami oddechowymi.
-Naśladowanie wycia wilka. Stosowane, gdy dziecko nie wypowiada spółgłoski u. Pozwala na wydłużenie fazy wydechowej.
Brak w wymowie dziecka spółgłoski l, należy do rzadkości, a ćwiczenia polegają głównie na usprawnienia ruchów czubka języka.
-O języczku, który chciał skakać jak piłka. Dotykanie językiem, górnych dziąseł, np. lalala.
Prawidłowa wymowa spółgłosek k, g, wymaga ćwiczenia języka, przede wszystkim jego grzbietu, oraz podniebienia miękkiego, przez częste powtarzanie samogłoski i (ii, iiii).
-Psotki i Śmieszki.
Zabawy ułatwiające powstawanie nowych dla dzieci głosek.
W wieku przedszkolnym pojawiają się pozostałe głoski. Dziecko 5-cio letnie powinno operować już całym zasobem głoskowym mowy. Do ustaleni, czy wymowa dziecka jest zgodna z podaną normą, można posłużyć się kwestionariuszem obrazkowym Leona Karczmarka.
W artykulacjach nowych dla dzieci spółgłosek główna rolę odgrywa język.
Do ćwiczeń wymawiania spółgłosek: s, z wykorzystuje się naśladowanie np. bzz, sss itp.
-Gąski na spacerze.
-Uprzykrzona mucha.
-Świerszcz za kominem.
-Wesołe dzwoneczki.
Naukę wymowy spółgłosek, takich jak ć, ź, ś, można rozpoczynać po przeprowadzeniu ćwiczeń oddechowych i usprawniających narządy mowne.
-Król wiatrów- szszsz.
-Zawody samolotów- źźź.
Umiejętność wydłużania fazy oddechowej.
Z dziećmi, które mają większe trudności z wypowiadaniem ć, cz, należy ćwiczyć indywidualnie, przypominając im o właściwym układaniu warg i języka, ćwiczenia wykonywać przed lustrem, aby dziecko świadomie poruszało narządami mownymi i wypowiadało dany dźwięk.
Spółgłoska r pojawia się w wymowie dziecka najpóźniej reguły najpóźniej. Jest to związane z koniecznością wzmocnienia mięśni języka i zwiększeniu jego sprawności. Większość ćwiczeń należy rozpoczynać już z 3- latkami.
Utrwalanie wymowy samogłosek.
Wśród samogłosek zniekształceniom ulegają najczęściej e, o, i, y.
Podczas przeprowadzania ćwiczeń z samogłoskami należy zwracać uwagę na układ warg. Aby ćwiczenia nie były męczące po wstępnych zajęciach można stosować zabawę.
Prawidłowa wymowa głosek w izolacji wcale nie świadczy o tym, że dzieci potrafią zastosować tę umiejętność w mowie spontanicznej, a nawet przy wymawianiu pojedynczych wyrazów.
Utrwalanie wymowy głosek w zestawach szczególnie z dziećmi młodszymi, należy przeprowadzać w formie zabawy, z zastosowaniem wyrazów dźwiękonaśladowczych, np. naśladowanie chrumkania świnki, krakania wrony. Należy łączyć je z ruchem!
Automatyzacja spółgłosek w wyrazach, zdaniach i tekstach.
Ćwiczenia dotyczące utrwalania głoski w wyrazach należy rozpoczynać od jej pozycji w nagłosie, potem w spółgłosie i wygłosie, oraz grupach spółgłoskowych.
Nauka wierszyków ma ułatwić przedszkolakom posługiwanie się dźwiękiem w mowie spontanicznej.
Artykulacyjne rozróżnianie głosek opozycyjnych w wyrazach.
W prawidłowym rozwoju mowy utrwalenie nowo powstałych głosek odbywa się w zasadzie automatycznie, bez ingerencji z zewnątrz. Trudności mogą występować w przypadku wyrazów różniących się głoskami opozycyjnymi, np. dźwięcznymi i bezdźwięcznymi. Należy zatem przeprowadzić rozróżnianie ich w izolacji. Ćwiczenia mogą być przeprowadzone w formie zabawy. Niezwykle pomocne są odpowiednio dobrane zestawy obrazków i ćwiczenie słowne domino.
Świetna forma utrwalania prawidłowej wymowy głosek jest odgadywanie zagadek.
Od stopnia utrwalenia prawidłowe wymowy zależy powodzenie dziecka w szkole, przede wszystkim w zakresie poprawnego pisania i czytania. Przy utrwalaniu wymowy głosek podczas opowiadania, w mowie spontanicznej dzieci, które powtarzają wyrazy i zdania poprawnie, często stosuje substytucje (zastępowanie głosek trudniejszych łatwiejszymi). Dlatego tez należy przez cały czas tak dobierać teksty, by zwiększając stopień ich trudności, przyzwyczajać dzieci do poprawnego wymawiania wszystkich głosek na co dzień.
Wykorzystanie utworów literatury dziecięcej w pracy nad poprawna wymową.
Dobór tekstów powinien być uzależniony od wieku dzieci ich zainteresowani kiszką w ogóle oraz od charakteru ćwiczenia. W początkowym okres powinny to być teksty krótkie, rymujące się łatwe do zapamiętania i do nauczenia się na pamięć.
Zastosowanie fraszek prócz nauki poprawnego czytania pokazuje im ich postępowanie
Utwory literatury dziecięcej zawierają wiele wyrazów dźwiękonaśladowczych, co w znacznym stopniu ułatwia dzieciom rozumienie i przyswojenie sobie tekstu.
Podczas pracy z książką można dokonać z dziećmi analizy jej formy językowej a także spożytkować go jako materiał do ćwiczeń ortofonicznych.