73. TOTALITARYZM
XX lecie przyniosło wydarzenia, które okazały się być jednymi z najbardziej tragicznych w dziejach ludzkości. Szukając przyczyn tego wielkiego dramatu., jakim były cierpienia milionów ludzi podczas dwóch wojen światowych (obozy koncentracyjne, planowe eksterminacje ludności za wielką skalę, miliony ofiar zbrodni komunizmu i faszyzmu), natrafiamy na pojecie - zagadnienie totalitaryzmu. Wydaje się że to właśnie totalitaryzm, generujący zbrodnicze postępowanie władzy państwowej, jest jedną z głównych przyczyn tego co się stało. Historia pokazuje że ustrój totalitarny jest wielkim niebezpieczeństwem dla człowieka, nie tylko ze względu na dokonywane zbrodnie, lecz również z powodu zagrożenia, dla człowieka. Ogrom tragedii powodowanej przez istnienie tego ustroju, sprawił, ze literatura współczesna dość obszernie podejmuje temat totalitaryzmu, jego genezy i wpływy na człowieka. Przyczyny istnienia w danym państwie ustroju totalitarnego były w zależności od miejsca i czasu różnorodne. Zwykle pojawiał się człowiek lub grupa ludzi, którzy byli przekonani, iż realizowana przez nich ideologia zbawi człowieka i świat. Dochodzili oni do władzy dzięki zamachowi stanu, jak miało to miejsce w 1917 w Rosji, lub też zyskiwali mandat do rządzenia od społeczeństwa w wyniku demokratycznego wyboru, co z kolei stało się w Niemczech za czasów Hitlera. Określenie cech państwa totalitarnego będzie pomocne w odszukaniu motywu totalitaryzmu w literaturze współczesnej. Jedną z elementarnych cech tego państwa jest wszechobecność we wszystkich dziedzinach życia społecznego, dla realizacji stawianych celów. Państwo kontroluje obywateli, począwszy od ich działań gospodarczych, obywatelskich, po życie osobiste. W państwie totalitarnym interes państwa dominuje nad interesem jednostki, władza jest monopolizowana przez jedną partię. Państwo totalitarne działa tak aby wszelkimi dostępnymi metodami podporządkować sobie obywateli.
Mistrz i małgorzata Michał Bułchakow to utwór wielowarstwowy, o bardzo złożonej problematyce. Można w nim odnaleźć refleksję na różne tematy - uniwersalne jak odwieczny konflikt dobra i zła i aktualne obraz życia w Moskwie,. Powieść mówi wiele o systemie totalitaryzmu i jego wpływy na ludzkie dusze. Autor nie ogranicza się jednak do perspektywy radzieckiej; wprowadzając wątek Piłata, może powiedzieć więcej o mechanizmach przemocy. Często nie mówi wprost, posługuje się aluzją, konwencją groteskową, kostiumem historycznym. Bez litości demaskuje zło i ohydę totalitarnej władzy, tchórzostwo i podłość ludzką. W świecie ukazanym przez Bułchakowa nawet szatan jest postacią w miarę sympatyczną,. Szatan, który wcielił się w postać specjalisty od czarnej magii, Wolanda, pojawia się na scenie moskiewskiego teatru, by obejrzeć sobie mieszkańców Moskwy. Mistrz który napisał powieść o Poncjuszu piłacie, dowiedział się że jest to niedorzeczny temat. Mistrz zburzył bezpieczny świat członków Massolitu, poruszające temat zakazany. Według oficjalnie obowiązującej ideologii nie istniał ani Bóg, ani szatan, za ujawnienie uczuć religijnych można było trafić do łagru. Ten właśnie inny świat łagrów budzi przerażenie mieszkańców Moskwy. Aresztowanie obywatela radzieckiego następowało na ogół po donosie jakiegoś usłużnego sąsiada, znajomego czy nawet członka rodziny. Prezes spółdzielni mieszkaniowej, Nikanor Iwanowicz Bosy, zostaje zadenuncjowany przez Korowiowa, który wcielił się w postać jednego z sąsiadów, Kwascowa; prezes został oskarżony o ukrywanie w mieszkaniu waluty. W rzeczywistości radzieckiej rzeczą równie naturalną jak donos była nieufność i podejrzliwość wobec cudzoziemców. W rzeczywistości totalitarnego państwa radzieckiego zwraca uwagę przerost administracji oraz panująca wszędzie korupcja. Mieszkańcy Moskwy zdolni są do wszelkiej podłości, żeby poprawić warunki swojego bytu. Szczególnie cennym dobrem jest mieszkanie; żeby otrzymać przydział proponuję się łapówkę, kłamie a nawet składa donos. Są wyrachowani, podstępni, kłamliwi, podli, zdolni do popełnienia największego świństwa - ze strachu lub pazerności. Oczywiście nie wszyscy są tacy. Nie należą do tego świata chociażby mistrz i Małgorzata. Kilku ludzi zmieni się po spotkaniu się z szatanem, ale reszta pozostanie taka, jaka była. Niełatwo jest bowiem zmienić ludzi obezwładnionych przez strach.
Folwark zwierzęcy George Orwell ukazuje pewne ważne problemy, posługując się prostą fabułą, która jest pretekstem do rozważań na temat totalitaryzmu i jednocześnie wielką przestrogą przed nim. W powieści autor wnikliwie analizuje mechanizmy tworzenia systemu totalitarnego. Przedstawia metody dochodzenia do władzy i sposoby jej utrzymania. Ostro krytykuje ustrój komunistyczny. Akcja utworu rozgrywa się na Folwarku Dworskim, którego właścicielem jest pan Jones, i opowiada o społeczności zwierząt. Zwierzęta te symbolizują ludzi o różnych charakterach i postawach na wydarzenia-sytuacje w krajach ustroju komunistycznego. Prawda o czynach wodzów, w utworze świń, jest prawdą o autokratach i tyranach, co potwierdziła historia Rosji Radzieckiej i innych państw o systemie totalitarnym. Po przesłuchaniu przemówienia cieszącego się wielkim starego knura - Majora mówiącego o niesprawiedliwym traktowaniu zwierząt, postanawiają one zorganizować rebelię i przejąć władzę na folwarku. Orwell ukazuje, w jaki sposób zwierzęta ją zdobywają i jednocześnie zadaje pytanie: czy możliwe jest stworzenie państwa o sprawiedliwym ustroju. Odpowiedź jest jednoznaczna - w każdej idei zbawienia świata, uszczęśliwienia narodu tkwią zalążki totalitaryzmu. Spójrzmy, co się stało w Folwarku Dworskim. Oto stary, doświadczony Major, przeczuwając zbliżającą się śmierć, zbiera
zwierzęta by uświadomić im ich nędzną egzystencję. Major roztacza przed zwierzętami wizję przyszłego szczęśliwego i idealnego państwa, które je zapewni. Ale trzy dni później przywódca rebelii zakończył życie. Sprawami organizacji przewrotu zajęły się świnie . Przewodziły dwa młode samce Snowball i Napoleon. Następnie zwierzęta dokonują rewolucji - kiedy pan Jones upija się i zapomina o nakarmieniu ich, przepędzają ludzi i przejmują władzę w folwarku, który zmienia nazwę z dworskiego na zwierzęcy. Początkowo na folwarku zapanowała idylla. Wszystkie sprawy konsultowano na gromadzących zwierzęta wieńcach. Jednak po pewnym czasie okazało się, że idea powszechnej sprawiedliwości i równości jest niemożliwa do realizacji. Knur Napoleon wybiera dziesięć szczeniąt, które dzięki szczególnemu wychowaniu i specjalnym względom mają stać się ramieniem zbrojnym nowej władzy. Nadchodzi moment próby odzyskania folwarku przez pana Jonesa. Po odparciu ataku sąsiadujących z Folwarkiem Zwierzecy gospodarzy zaczęła się pogłębiać różnica poglądów i dążeń między Snowballem i Napoleonem, czego zajęte ciężka pracą zwierzęta nie dostrzegały. Dla Napoleona pretekstem do eliminacji przeciwnika, Snowballa, był zaaprobowany przez wszystkie zwierzęta pomysł budowy spełniającego różnorakie funkcje wiatrak, który został zaprojektowany przez Snowballa. Ten fakt stał się decydującym w ich walce o władzę. Tracący popularność Napoleon przekupywał swoich przeciwników, aż wreszcie na jednym z wieńców, przy poparciu tępych owiec i dziesięciu ogromnych psach przepędził Snowballa i przejął władzę. Demokratyczne wieńce zostają zlikwidowane. Ode tej pory decyzje dotyczące folwarku podejmuje specjalny komitet świń, którego obrady sa tajne. W Folwarku Zwierzęcym rozpoczyna się terror. Wszyscy, którzy żywią jakiekolwiek wątpliwości co do słuszności drogi wytyczonej przez Napoleona, są karani śmiercią. I oto państwo, które w swoich założeniach miało być wzorem demokracji, odchodzi ode deklarowanych ideałów. Stopniowo zaczyna się kult jednostki i propaganda sukcesu. Historia opowiedziana przez Orwella ma znaczenie w przenośni. Przedstawione więc tu postacie są niejako typowe dla ludzi reprezentatywne dla pewnych grup społecznych. Książka jest wnikliwym studium władzy - sposobów jej zdobycia i utrzymania. Obrazuje głęboką prawdę, że w każdej idei zbawienia świata, uszczęśliwienia narodu tkwią zalążki autokratyzmu, a nawet totalitaryzmu.
Inny swiat Gustaw Herling-grudziński napisał o istnieniu w Rosji obozów niewolniczej pracy, o straszliwym upodleniu człowieka, masowej śmierci. Związek Radziecki był państwem totalitarnym: jednostka była tam całkowicie podporządkowana Władzy, nie miała żadnych praw, żyła w poczuciu ciągłego zagrożenia, nie wolno jej było wyrazić własnego zdania. Do obozu można było trafić za wszystko, za zbyt realistyczne odtworzenie roli carskiego bojara, wyrażenie sprzeciwu przeciw wykonywaniu zelówek do nowych butów ze skrawek skóry, za posiadanie gospodarstwa rolnego, za ojca-generała, za udany powrót z niewoli, za wiarę, za czytanie francuskiej poezji, za posiadanie oficerskich butów. Absurdalność zarzutów przeraża, nie chodziło jednak o te zarzuty, lecz o to, by wyeliminować choćby cień niezadowolenia i buntu. W kraju panowała atmosfera zastraszenia, ludzie nie zdawali sobie jednak sprawy ze skali i charakteru zjawiska, które obserwowali tylko w przypadkowych, zewnętrznych przejawach, bezpieczniej było zresztą nie wiedzieć zbyt wiele. Ludzie żyjacy na wolnosci boja się prawdy o łagrach i nie chcą mieć nic wspólnego z tymi, którzy tam trafili. Zdają sobie jednocześnie sprawę, że za ujawnienie tej prawdy grozi im najgorsze. Łagry spełniały wiele ważnych funkcji. Umożliwiały wyeliminowanie przeciwników politycznych, pretendentów do władzy i wszelkich, wrogów systemu. Dzięki nim możliwe było pełne panowanie nad jednostką , absolutne podporządkowanie obywatela. Były również ważnym elementem radzieckiej gospodarki - dostarczały bowiem niewolniczej pracy. Tak więc więźniowie nie tylko odpracowywali koszta swojego pobytu w obozie ale także budowali kanały i drogi., kładli tory, dostarczali drewna, wydobywali złoto. Więźniem stawał się człowiek na zawsze, nie tylko dlatego, że ucieczka z obozu umieszczonego gdzieś za kręgiem polarnym była w zasadzie niemożliwa. Obóz stawał się po wielu latach uwięzienia czymś naturalnym, do czego się przywykało. Tylko nieliczni mogli doczekać się dnia upragnionego uwolnienia. Wyroki były długie i przedłużano je dowolnie. Skrajne warunki, panujące w obozach, powodowały dużą śmiertelność. Mróz, praca ponad siły, głód, choroby to jeszcze nie wszystkie niebezpieczeństwa, które zagrażały więźniom. Można było zginąć jako ofiara donosu. Praca więźniów została tak zorganizowana by zmusić ich do osiągnięcia jak największej wydajności, przemyślany system doprowadził do tego, że sami sali się dla siebie zaborcami. Wydajność osiągnięta przez daną brygadę decydowała o jej obozowym statusie. Wypracowana norma decydowała o przetrwaniu robiono więc wszystko, by ją podnieść, zawyżyć, żeby zasłużyć na pajdkę chleba i gęściejszą kaszę. Więźniowie w łagrach nie znali w zasadzie odpoczynku. Dzień wolny od pracy wyznaczano w zasadzie rzadko, raz na wiele tygodni. Człowiek traktowany w łagrze jest jak przedmiot, mordercza praca i głód zabijają w nim wszelkie uczucia. Nie wszyscy więźniowie poddali się nieludzkiemu systemowi i zapomnieli o swoim człowieczeństwie, Niektórzy jednak szukali ocalenia. Nielicznym się udało -dzięki miłości lub dzięki cierpieniu. Dla autora Innego świata Rosja stała się krajem, w którym „można zwątpić w człowieka i sens walki o to, aby mu było lepiej na ziemi”.
Mała apokalipsa Tadeusz Konwicki Książka przedstawia w karykaturalny i groteskowy sposób
polską rzeczywistość lat siedemdziesiątych. Jest to obraz swoistej „apokalipsy” - degradacji moralnej poszczególnych jednostek z elity systemu, jak i całego manipulowanego i oszukiwanego społeczeństwa. Konwicki kreśli obraz państwa totalitarnego, doszczętnie zniszczonego, które powoli traci poczucie tożsamości narodowej. Wędrując ulicami miasta, bohater co chwila uświadamia sobie, że jego kraj , choć stara się zachować pozory niezależności, został całkowicie zdominowany przez wpływy rosyjskie. W dniu w którym bohater dokonać ma aktu samo spalenia, do warszawy przybywa pierwszy sekretarz KC ZSRR, by odznaczyć Polskę zaszczytnym tytułem I kandydata do wstąpienia w skład Związku Radzieckiego. Na ścianach rozpadającego się Pałacu Kultury widnieje wizerunek orla na kuli ziemskiej oplecionej sierpem i młotem. Zamiast Mazurka Dąbrowskiego z głośników rozbrzmiewa Międzynarodówka. W utworze wszystko jest własnością władzy i jest wykorzystywane do sterowania ludźmi i wprowadzania dezorientacji. Opisywana w powieści wędrówka głównego bohatera, będącego jednocześnie narratorem, stanowi ramę konstrukcyjną utworu. Spotykani ludzie, zastane sytuacje stanowią pretekst do opisu, komentarza, refleksji nad stanem kraju i życiem społeczeństwa w warunkach totalitaryzmu komunistycznego. Co chwila bohater jest sprawdzany bez żadnego powodu przez milicję i bezpiekę. Reżim zawładnął też kulturą i sztuką. Tytułową apokalipsę można również odnieść do stanu gospodarki całego państwa, które ulega stopniowej ruinie. Coraz częściej dewastowane są przedsiębiorstwa i fabryki. Jednak miasto, systematycznie rujnowane, cały czas świętuje 40-lecie PRL. Na ulicach pełno jest propagandowych transparentów gloryfikujących ustrój, flag radzieckich i polskich. Kontrast pomiędzy realiami zycia w socjalistycznym kraju z hasłami głoszonymi przez przewodnią siłę narodu, partię, jest olbrzymi. Na ulicach ustawiają się kilometrowe kolejki do sklepów, które świecą pustkami. Niezbędne produkty można kupić za waluty wymienialne, lecz stać jest na to nieliczne osoby. W kraju panuje niewyobrażalna nędza, którą przyzwyczajeni, tchórzliwi mieszkańcy z pokorą akceptują. Jednak apokalipsa dotyczy przede wszystkim człowieka, relacji międzyludzkich, społecznych niszczonych i wypaczanych przez ustrój komunistyczny. Stosunki społeczne w Polsce Cechuje apatia, bierność i obojętność. Społeczeństwo oszukiwane jest przez władzę. Zacierane są różnice między prawdą a fałszem, dobrem a złem. Tak więc apokalipsa ukazana w utworze Konwickiego jest spowodowana przez totalitarny komunizm, destrukcji moralnej ulega jednostka i społeczeństwo. Jest to również osobista apokalipsa głównego bohatera - jego akt samo spalenia ma być protestem przeciw reżimowi, ma poruszyć uśpione i załamane społeczeństwo.
Początek Andrzej Szczypiorski Tytuł powieści nie jest jednoznaczny, odnosi się bowiem do wielu warstw problematyki utworu. Jednym z odniesień jest zagadnienie totalitaryzmu, książka opowiada o czasach, w których totalitaryzm dopiero się rodził. W powieści, której akcja przypada na lata 1942/43 występuje między innymi motyw getta i jego zagłady. Totalitaryzm był w czasie drugiej wojny światowej doświadczeniem nowym nie tylko dla jego twórców, ale i ofiar. Gdy Paweł żegnał swego przyjaciela, udającego się do getta, by tam zginąć, bardzo bał się śmieszności. Przyjęcie przez bohaterów postawy bezkompromisowej i heriocznej wydaje się czymś naturalnym, należy jednak pamiętać o tym, jak niszczący wpływ miał totalitaryzm na jednostkę. Ludzi, którzy poddali się złu, a nawet nauczyli się czerpać z niego korzyści., także spotkamy w tej powieści. Podobnie - obojętnych na los innych, lękających się o swoje życie tchórzy czy ludzi pozbawionych wrażliwości i wyobraźni. A. Szczypiorski przedstawia jednak w swej powieści bardzo wielu dzielnych ludzi, którzy nie wahali się narazić swoje życie, by ocalić kogoś. To tacy ludzie uratowali Irmę Seidenman i małą Joasię.(Wiktor Suchowiak, sędzia Romnicki) Żyd Bronek i Polak Piękny Lolo staneli po stronie zła. Blutman wskazuje niemcom ukrywajacych się Żydów, gdyż chce ocalić życie, Lolo robi to dla zarobku. Autor ukazuje nam również ludzi, którzy nie są zdeklarowanymi łajdakami, lecz raczej pospolitymi tchórzami, jak ci mężczyźni w cukierni. Totalitarzym, dając nadzieję przetrwania, kształtuje określone postawy ludzkie: człowiek skazany nie jest już bliźnim, którego trzeba ratować, jest zagrożeniem - pomoc mu udzielona karana jest bowiem śmiercią. To powoduje, że ludzie stają się wrodzy i obojętni, pojawiają się donosiciele. Sędzia Romnicki w rozmowie z krawcem Kujawskim przedstawia wizje totalitarnego świata po zwycięstwie Niemców, świata, w którym rządziłyby pieniądze i władza, nie byłoby zbuntowanych, tylko jednostki podporządkowane, chcące za wszelką cenę przeżyć. Taki jest świat rodzących się totalitaryzmów, niemieckiego i radzieckiego. Totalitaryzm coraz bardziej się rozwija. Coraz więcej jest ludzkich dramatów. Rozgrywają się one niemal na naszych oczach, jak masakra studentów na Placu Niebiańskiego Spokoju czy wojna w Jugosławii. Totalitaryzm współczesny umie być dyskretny, w sposób niemal nie zauważalny zatruwa dusze i umysły.
Powrót Pana Cogito Zbigniew Herbert wiersz pochodzi z tomiku Raport oblężonego Miasta i inne wiersze' Jest to wiersz napisany na początku lat osiemdziesiątych, już po doświadczeniach stanu wojennego. Poeta ukazał w tym utworze istotę totalitaryzmu. Na początku Pan Cogito został porównany do świętego Jerzego, walczącego ze smokiem. Nasz bohater również ma swojego potwora, z którym się chce zmierzyć. Podobieństwo sytuacji rycerza walczącego ze smokiem i Pana Cogito wynika z faktu, że obaj walczą ze złem.
Potwór z którym chce się zmierzyć Pan Cogito, to niewola. Potwór jest niewidoczny, ale mamy świadomość jego istnienia. Potwór obecny jest wszędzie i ma wpływ na wszystko. Pod wpływem zniewolenia zmienia się bowiem mentalność narodu, jego sztuka, codzienne życie. Żyjąc w niewoli, która nie zagraża w sposób bezpośredni naszej egzystencji, przyzwyczajamy się do niej. Pan Cogito jest samotny, tylko on podejmuje walkę.