Fiodor Dostojewski - Legenda o wielkim inkwizytorze Fiodor Dostojewski Bracia Karamazow   Legenda o wielkim inkwizytorze   - Wiesz, Aloszo, tylko si� nie �miej, kiedy� napisa�em poemat, jaki� rok temu. Je�li mo�esz mi po�wi�ci� jeszcze z dziesi�� minut, tobym ci opowiedzia�, dobrze? - Napisa�e� poemat, ty? - No nie, nie napisa�em - za�mia� si� Iwan. - W �yciu nigdy nie u�o�y�em nawet dw�ch wierszy. Poemat ten wymy�li�em sobie i zapami�ta�em. Wymy�li�em go w natchnieniu, w gor�czce. B�dziesz moim pierwszym czytelnikiem, a raczej s�uchaczem. Bo rzeczywi�cie - za�mia� si� Iwan - po co autor ma straci� chocia�by jednego, jedynego czytelnika. Opowiedzie� wi�c, czy nie? - Prosz� bardzo, s�ucham uwa�nie - powiedzia� Alosza. - M�j poemat nosi tytu� Wielki inkwizytor, rzecz niem�dra, ale chcia�bym ci to jednak opowiedzie�. Zreszt� i tu si� nie obejdzie bez przedmowy, to znaczy bez przedmowy literackiej, a jaki� ze mnie, za przeproszeniem, literat - za�mia� si� Iwan. - Widzisz, akcja dzieje si� w szesnastym wieku, a w tych czasach - powiniene� to zreszt� dobrze wiedzie� jeszcze ze szko�y - wi�c w�a�nie wtedy by� zwyczaj sprowadzania do utwor�w poetyckich, na ziemi�, si� niebieskich. Nie m�wi� ju� o Dantem. We Francji urz�dnicy s�dowi, a tak�e zakonnicy po klasztorach urz�dzali ca�e przedstawienia, gdzie wprowadzali na scen� postacie Madonny, anio��w, �wi�tych, Chrystusa, a nawet samego Pana Boga. Wszystko to w�wczas by�o bardzo proste, naiwne. W powie�ci Wiktora Hugo Notre Dame de Paris *[Tytu� powie�ci Wiktora Hugo, stanowi�cy r�wnocze�nie nazw� s�ynnej paryskiej katedry, po polsku przek�adany jest jako Dzwonnik z Notre Dame.] czytamy, �e z okazji urodzin delfina w Pary�u, za Ludwika XI dawano na ratuszu buduj�ce, dost�pne bezp�atnie przedstawienie dla ludu pod nazw� Le bon jugement de la tres sainte et gracieuse Vierge Marie *[S�d mi�osierny Naj�wi�tszej i Naj�askawszej Dziewicy Maryi.], gdzie w�a�nie pojawia si� Ona sama i wydaje sw�j bon jugement. U nas, w Moskwie, jeszcze w dawnych czasach przed-Piotrowych, te� czasami urz�dzano takie teatralne spektakle, zw�aszcza nawi�zuj�ce do Starego Testamentu. Zreszt� opr�cz takich utwor�w dramatycznych wsz�dzie, w r�nych kr�gach, spotka� mo�na by�o wiele rozmaitych opowie�ci i «wierszy», w kt�rych wyst�powali i dzia�ali zale�nie od potrzeb �wi�ci, anio�owie b�d� wszystkie inne si�y niebieskie. U nas po klasztorach zajmowano si� t�umaczeniem, przepisywaniem b�d� nawet pisaniem takich poemat�w, i to jeszcze kiedy - w epoce najazd�w tatarskich. Jest na przyk�ad jeden taki klasztorny poemacik (oczywi�cie z greckiego) pod tytu�em: W�dr�wka Bogurodzicy po miejscach, gdzie cierpi� grzesznicy *[W�dr�wka Bogarodzicy po miejscach, gdzie cierpi� grzesznicy - apokryf bizantyjski prze�o�ony na Rusi ju� w wieku XII i bardzo na tym terenie popularny, nie jest, jak to okre�la w powie�ci Iwan Karamazow, «poematem» (podobnie nie jest nim jego w�asny utw�r, Legenda o wielkim inkwizytorze), lecz dzie�em pisanym proz�; okre�lenia tego u�yto dwukrotnie na oznaczenie w og�le utworu o du�ym �adunku tre�ci �wiatopogl�dowych, wa�nych dla tw�rcy, programowych, poetyckich.] z obrazami przy tym nie mniej �mia�ymi ni� u Dantego. Matka Boska odwiedza piek�o, a Micha� Archanio� oprowadza j� po miejscach m�ki. Ogl�da grzesznik�w i widzi ich m�czarnie. Jest tam, mi�dzy innymi, jedna niezwykle interesuj�ca kategoria grzesznik�w, przebywaj�cych w jeziorze ognia: kt�rzy z nich pogr��� si� w tym jeziorze tak, �e ju� wynurzy� si� nie mog�, «o tych Pan B�g zapomina»; jest to wyra�enie bardzo g��bokie i pe�ne wymowy. I oto przej�ta, przera�ona Matka Boska p�acz�c pada na kolana przed tronem Bo�ym i zaczyna prosi� o zmi�owanie dla wszystkich, kt�rzy s� w piekle, dla wszystkich bez wyj�tku, kt�rych tam widzia�a. Jej dialog z Bogiem jest ogromnie ciekawy; b�aga, nie odst�puje, a kiedy Ojciec wskazuj�c na przebite r�ce i nogi Jej Syna pyta: Jak�e� mam przebaczy� Jego oprawcom? - Ona sk�ania wszystkich �wi�tych, m�czennik�w, wszystkie anio�y i archanio�y, aby razem z Ni� padli na kolana i modlili si� o zmi�owanie dla ka�dego, bez wyj�tku. Ko�czy si� tym, �e wyjednuje u Pana Boga zawieszenie cierpie� ludzi pot�pionych raz na rok, w okresie od Wielkiego Pi�tku do Tr�jcy �wi�tej, w piekle za� grzesznicy dzi�kuj� Bogu i wo�aj� do�: «Prawy jeste�, Panie, w s�dach swoich». Tak wi�c i m�j poemacik utrzymany by�by w takim samym duchu, gdyby si� pojawi� w tamtych czasach. U mnie tak�e na scenie On si� pojawia; prawda, nic nie m�wi, pojawia si� jedynie i przechodzi. Min�o ju� pi�tna�cie wiek�w od czasu, gdy z�o�y� obietnic�, �e przyjdzie w pe�ni swego majestatu, pi�tna�cie wiek�w temu jego prorok napisa�: «A oto niebawem przyjd�» *[Zob. Apokalipsa �w. Jana 22, 7, a tak�e 12 i 20, jak r�wnie� 3, 11.]. «Lecz o dniu owym lub godzinie nikt nie wie, ani anio�owie w niebie, ani Syn, tylko Ojciec» *[Ewangelia �w. Marka 13, 32.], jak sam On te� potwierdzi� jeszcze za swego ziemskiego �ycia. Ludzko�� jednak oczekuje Go wci�� z tak� sam� jak dawniej wiar� i czu�o�ci�. O, z wiar� nawet jeszcze wi�ksz�, bo min�o ju� pi�tna�cie wiek�w od czas�w, jak cz�owiek przesta� otrzymywa� znaki nadziei z nieba:   Temu wierz, co powie serce,  Niebo znak�w ju� nie zsy�a.  * [Fragment wiersza Fryderyka Schillera pt. �yczenie z roku 1801, u Dostojewskiego przytoczony w przek�adzie rosyjskim Wasylego �ukowskiego.]   Zosta�a tylko sama wiara w to, co m�wi serce! Prawda, i wtedy zdarza�o si� wiele cud�w. Byli �wi�ci, kt�rzy powodowali cudowne uzdrowienia; do niekt�rych b�ogos�awionych, jak utrzymuj� ich �ywoty, przychodzi�a sama Kr�lowa Niebios. Ale diabe� nie spa�, wi�c ludzie zacz�li pow�tpiewa� w prawdziwo�� tych cud�w. Akurat wtedy na p�nocy, w Niemczech, pojawi�a si� nowa okropna herezja. Wielka gwiazda «p�on�ca jak pochodnia» (to znaczy jak Ko�ci�) «spad�a na trzeci� cz�� rzek i na �r�d�a w�d...», kt�re «sta�y si� pio�unem» *[Zob. Apokalipsa �w. Jana 8, 10-11.]. Herezja ta zacz�a �wi�tokradczo odrzuca� wiar� w cuda. Ale ci, co zostali wierni, wierz� jeszcze gor�cej, jeszcze mocniej. Ludzko�� jak dawniej �le �zy ku Niemu, oczekuje Go, mi�uje, pok�ada w Nim nadziej�, po dawnemu gotowa jest cierpie� i umrze� dla Pana... I oto tyle wiek�w modlono si� z wiar�, gor�co: «Zjaw si� nam, Panie», tyle stuleci wzywano Go, �e wreszcie w swej niezmiernej, niewyczerpanej lito�ci zechcia� zst�pi� do tych, co Go b�agali. Przychodzi�, nawiedza� r�wnie� i przedtem niekt�rych ludzi b�ogos�awionych, m�czennik�w oraz �wi�tobliwych pustelnik�w za ich ziemskiego �ycia, jak o tym si� pisze w ich «�ywotach». U nas Tiutczew, g��boko przekonany o prawdzie swoich s��w, napisa�, �e On   Pod ci�arem krzy�a zgi�ty,  Jak rab, cho� Kr�l pe�en chwa�y,  Ten ojczysty kraj nasz biedny  B�ogos�awi�c, schodzi� ca�y. * [Fiodor Tiutczew, Te cha�upy pochylone...]   I rzeczywi�cie tak by�o, mo�esz mi wierzy�. A wi�c On zapragn�� cho�by na chwil� pojawi� si� ludowi, ludowi um�czonemu, cierpi�cemu, cuchn�cemu i grzesznemu, ale kochaj�cemu Go mi�o�ci� ufn�, dzieci�c�. Akcja w moim utworze rozgrywa si� w Hiszpanii, w Sewilli, w najstraszniejszym okresie inkwizycji, kiedy na chwa�� Bo�� w kraju tym codziennie zapalano stosy:   I w auto da fe okaza�ych  Palono heretyk�w z�ych. * [Niedok�adny, przystosowany do potrzeb kontekstu cytat z poematu Aleksandra Pole�ajewa Koriolan (1834); auto da fe (portugalskie) - dos�ownie: akt wiary, sprawa wiary, w znaczeniu przeno�nym - publiczne spalenie na stosie cz�owieka-heretyka lub heretyckich jego pism.]   Oczywi�cie, by�o to nie owo przyj�cie, kt�re ma nast�pi�, zgodnie z Jego obietnic�, przed ko�cem �wiata, w pe�ni niebia�skiego majestatu, i kt�re b�dzie niespodziewane, nag�e, «jak b�yskawica zab�y�nie na wschodzie, a �wieci a� na zachodzie» *[Ewangelia �w. Mateusza 24, 27, a tak�e �w. �ukasza 17, 24.]. Nie, On zapragn�� odwiedzi� swoje dzieci tylko na chwil�, na moment, i to w�a�nie tam, gdzie zacz�y p�on�� stosy z heretykami. W swoim niezmierzonym mi�osierdziu pojawia si� raz jeszcze w�r�d ludzi w tej samej ludzkiej postaci, w jakiej przebywa� mi�dzy nimi przez trzy lata pi�tna�cie wiek�w temu. Zst�puje na rozpalone ulice i place po�udniowego miasta, w�a�nie tego, w kt�rym dopiero co, w przeddzie�, w auto da fe okaza�ym, w obecno�ci kr�la, dworu, rycerzy, kardyna��w i najpi�kniejszych dam dworu, przy niezliczonych t�umach mieszka�c�w Sewilli kardyna� wielki inkwizytor spali� naraz bez ma�a setk� ad maiorem gloriam Dei *[Ad maiorem gloriam Dei, w�a�ciwie: ad maiorem Dei gloriam - dewiza zakonu jezuit�w, oznaczaj�ca has�o: «Wszystko na wi�ksz� chwa�� Bo��», sformu�owana w pismach za�o�yciela zakonu, �w. Ignacego Loyoli.]. Zjawi� si� cicho, nie zauwa�ony, i nagle - czy to nie dziwne? - wszyscy Go poznaj�. Mog�oby to by� jednym z najlepszych epizod�w utworu, w�a�nie to, dlaczego Go tak poznaj�. Lud kierowany jak�� nieodpart� si�� d��y do Niego, otacza wielkim t�umem, chodzi za Nim. A On w milczeniu kr��y w�r�d nich i u�miecha si� delikatnie nies�ychanie im wsp�czuj�c. S�o�ce mi�o�ci goreje w Jego sercu, promienie �wiat�a, O�wiecenia i Mocy bij� z Jego oczu i sp�ywaj�c na ludzi zmi�kczaj� ich serca tak, �e te zaczynaj� p�on�� wzajemn� ku Niemu mi�o�ci�. Wyci�ga przeto do nich r�ce, b�ogos�awi ich, a dotkni�cie Jego r�k b�d� samej tylko odzie�y powoduje przep�yw uzdrawiaj�cych mocy. Oto z t�umu s�ycha� g�os starca �lepego od dzieci�stwa: «Panie, uzdr�w mnie, abym i ja m�g� Ci� ujrze�!» - i oto jakby �uska spad�a z jego oczu i niewidomy widzi dobrze. Lud p�acze i ca�uje ziemi�, po kt�rej On st�pa. Dziatki rzucaj� Mu kwiaty pod stopy i �piewaj� «Hosanna!» «To On, to On sam - powtarza ka�dy - to na pewno musi by� On, nikt inny.» A On zatrzymuje si� u wej�cia do katedry sewilskiej w tej samej chwili, kiedy do �wi�tyni ludzie z p�aczem wnosz� odkryt� bia�� dziewcz�c� trumienk�, w kt�rej le�y cia�o siedmioletniej dziewczynki, jedynej c�rki pewnego mo�nego obywatela miasta. Zmar�e dziecko tonie w kwiatach. «On wskrzesi twoje dziecko» - wo�a kto� z t�umu do p�acz�cej matki. Ksi�dz kanonik, kt�ry wyszed� na spotkanie trumny, patrzy na to z niepokojem w oczach, z nachmurzonymi brwiami. Nagle rozlega si� g�o�ne wo�anie nieszcz�snej matki: «Je�li� to Ty, wskrze� dzieci� moje!» - wo�a, wyci�gaj�c do� r�ce. Kondukt zatrzymuje si�, trumienk� stawiaj� przed drzwiami, u Jego st�p. On spogl�da ze wsp�czuciem, a usta cicho, raz jeszcze wypowiadaj� s�owa: «Talifa kumi» - «i dziewczynka wsta�a» *[Por. Ewangelia �w. Mateusza 9, 24-25; w oryginale rosyjskim Dostojewski przytacza brzmienie s��w Chrystusa w j�zyku hebrajskim; «talifa kumi» - dos�.: «i powsta�a dzieweczka».], podnosi si� w trumnie, siada i spogl�da, u�miechaj�c si�, zdziwionymi, szeroko otwartymi oczami. T�um jest poruszony, s�ycha� krzyki, p�acz, a w�a�nie akurat w tym samym czasie nieoczekiwanie przez plac katedralny przechodzi kardyna� wielki inkwizytor. Jest to prawie dziewi��dziesi�cioletni ju� starzec, wysoki, trzymaj�cy si� prosto, o twarzy szczup�ej, wysuszonej, z zapad�ymi oczami, w kt�rych jednak jeszcze skrzy si� blask niczym zanikaj�ca, gasn�ca iskra. O, teraz nie jest ju� w swoich wspania�ych kardynalskich szatach, w jakich paradowa� wczoraj przed t�umami, kiedy palono przeciwnik�w wiary rzymskiej - nie. W tej chwili odziany jest w sw�j stary, zwyczajny zakonny habit. W pewnej odleg�o�ci za nim krocz� jego pos�pni pomocnicy i s�udzy oraz «�wi�ta» stra�. Zatrzyma� si� przed t�umem i patrzy z daleka. Kardyna� widzia� wszystko: jak postawiono trumn� u Jego n�g, jak zmartwychwsta�a dziewczynka, i oblicze jego sta�o si� mroczne. Chmurzy wi�c swoje g�ste, siwe brwi, w jego spojrzeniu pob�yskuj� z�owieszcze ognie. Wyci�ga palec i wskazuj�c na� ka�e Go uj�� stra�y. I tak� posiada moc, tak ulegli, pokorni i boja�liwie pos�uszni mu s� wszyscy, �e t�um natychmiast rozst�puje si� przed stra�nikami, ci za�, w�r�d zapad�ego nagle grobowego milczenia k�ad� na Niego r�ce i uprowadzaj�. T�um momentalnie, jak jeden m��, k�oni g�owy a� do ziemi przed starcem inkwizytorem, ten za�, pob�ogos�awiwszy zebranych, mija ich w milczeniu. Stra� wprowadza wi�nia do ciasnego i mrocznego, o wysokim spadzistym sklepieniu wi�zienia w starym budynku �wi�tego trybuna�u i zostawia Go tam w zamkni�ciu. Mija dzie�, nastaje ciemna, gor�ca, duszna sewilska noc. W powietrzu czuje si� «zapach lauru i cytryny» *[Zmieniony cytat, a raczej nawi�zanie s�owne do fragmentu dramatu (tzw. ma�ej tragedii) Aleksandra Puszkina pt. Go�� kamienny, scena druga, gdzie r�wnie� akcja dzieje si� w Sewilli, w Hiszpanii.]. Nagle w g��bokich ciemno�ciach otwieraj� si� �elazne wrota i sam stary wielki inkwizytor z lampk� w r�ku wchodzi do wi�zienia. Jest sam, drzwi natychmiast si� za nim zatrzaskuj�. Zatrzymuje si� u progu i d�ugo, mo�e dwie, mo�e trzy minuty, wpatruje si� w Jego oblicze. Wreszcie powoli podchodzi, stawia lampk� na stole i m�wi do Niego: «To Ty? Ty?» Ale nie otrzymawszy odpowiedzi, szybko dodaje: «Nie odpowiadaj mi, milcz. Zreszt� c� m�g�by� odpowiedzie�? Wiem a� za dobrze, co by� mi odpowiedzia�. A w og�le to nie masz ju� prawa dodawa� czegokolwiek do tego, co zosta�o przez Ciebie wcze�niej wypowiedziane. Dlaczego przychodzisz nam przeszkadza�? Bo �e przychodzisz, aby nam przeszkadza�, to sam dobrze wiesz. A czy wiesz, co si� stanie jutro? Nie wiem, kto� Ty, i wiedzie� nie chc�, czy to Ty, czy tylko Jego podobie�stwo, sobowt�r, ale mo�esz by� pewny, �e jutro Ci� zas�dz� i spal� na stosie jako najgorszego z heretyk�w, a ten sam lud, kt�ry dzi� �a�owa� Twoje stopy, jutro na jedno moje skinienie rzuci si� do podgarniania w�gli na Twoim stosie. Wiesz o tym czy nie? Tak, Ty chyba jednak zdajesz sobie z tego spraw�» - doda� na zako�czenie g��boko zamy�lony, nie odrywaj�c ani na moment przenikliwego spojrzenia skierowanego na swojego wi�nia. - A ja nie ca�kiem rozumiem, Iwanie, co to takiego - u�miechn�� si� s�uchaj�cy ca�y czas w milczeniu Alosza. - To chyba czysta, ca�kowita fantazja, a mo�e inaczej, jaka� pomy�ka tego starca, jakie� straszne, niewiarygodne qui pro quo? - Mo�na przyj�� chocia�by, �e w�a�nie to ostatnie - za�mia� si� Iwan - je�li ci� ju� tak rozpu�ci� wsp�czesny realizm, �e nie potrafisz znie�� niczego, co mniej rzeczywiste, fantastyczne; chcesz qui pro quo, to niech ci b�dzie. Bo rzeczywi�cie - zn�w si� za�mia� - stary ma dziewi��dziesi�t lat i m�g� ju� dawno dosta� kr��ka z t� swoj� ide�. A przy tym m�g� si� znajdowa� pod silnym wra�eniem z powodu zewn�trznego wygl�du wi�nia. Mog�o by� to wreszcie bredzenie, majaczenie przed�miertne dziewi��dziesi�cioletniego starca, wzburzonego jeszcze wczorajszym auto da fe stu dwudziestu heretyk�w. A w ko�cu czy� nam nie wszystko jedno, czy to qui pro quo, czy te� ca�kowicie niewiarygodna fantazja? Istota rzeczy polega przecie� na tym, �e starzec musi si� wypowiedzie�, �e w ko�cu wypowiada si�, m�wi g�o�no to, o czym przez wszystkie te lata, przez ca�ych dziewi��dziesi�t lat milcza�. - No a wi�zie� tak�e milczy? Patrzy na niego i nie m�wi ani s�owa? - Przecie� tak w�a�nie powinno by�, i to w ka�dym wypadku. - Iwan znowu si� za�mia�. - Sam starzec przecie� zwraca Mu uwag�, �e nawet nie ma prawa niczego doda� do tego, co zosta�o wcze�niej powiedziane. Je�li ju� chcesz, to w tym w�a�nie, moim przynajmniej zdaniem, wyra�a si� podstawowa w�a�ciwo�� rzymskiego katolicyzmu: «wszystko - tak si� utrzymuje - powierzy�e� papie�owi, wszystko jest teraz w jego r�ku, Ty wi�c mo�esz teraz nawet nie przychodzi� ju� wcale, a przynajmniej nie powiniene� nam na razie przeszkadza�». W tym duchu nie tylko si� u nich my�li, ale i pisze, uczy, przynajmniej robi� to jezuici; sam to czyta�em u ich teolog�w. «Czy masz prawo og�osi� nam chocia� jedn� z tajemnic tego �wiata, z kt�rego przychodzisz? - pyta Go m�j starzec i sam za Niego odpowiada: - Nie, nie masz, aby nic nie doda� do tego, co ju� by�o powiedziane, i �eby nie odbiera� ludziom wolno�ci, o kt�r� Ci tak chodzi�o, kiedy jeszcze by�e� na ziemi. Wszystko, co teraz na nowo og�osisz, b�dzie zagra�a� wierze ludzi, bo objawi si� jako cud, a przecie� wolno�� ich wiary by�a dla Ciebie rzecz� najdro�sz� ju� wtedy, przed tysi�cem pi�ciuset laty. Czy� nie Ty w�wczas cz�sto powtarza�e�: "Pragn� uczyni� was wolnymi" *[Por. Ewangelia �w. Jana 8, 31-36, a tak�e �w. �ukasza 4, 18.]. A teraz oto zobaczy�e� tych "wolnych" ludzi - dorzuca nagle starzec, u�miechaj�c si� znacz�co. - Tak, dzie�o to drogo nas kosztowa�o - ci�gn��, patrz�c na Niego uwa�nie - ale doprowadzili�my je wreszcie w Twoim imieniu do ko�ca. M�czyli�my si� z t� wolno�ci� pi�tna�cie wiek�w, ale teraz to ju� sprawa sko�czona, i to sko�czona definitywnie. Co, nie wierzysz, �e sko�czona, i to raz na zawsze? Spogl�dasz na mnie �agodnie i nie zaszczycisz mnie nawet swoj� dezaprobat�, gniewem? Musisz jednak przyj�� do wiadomo�ci, �e teraz, �e w�a�nie dzi�, obecnie, ci ludzie maj� prze�wiadczenie wi�ksze, mocniejsze ni� kiedykolwiek, i� s� wolni w pe�ni, ca�kowicie, a tymczasem oni sami przynie�li nam swoj� wolno�� i pokornie z�o�yli j� u naszych n�g. Ale to uczynili�my my, a czy Ty tego w�a�nie pragn��e�, takiej chcia�e� wolno�ci?" - Zn�w nie rozumiem - przerwa� Alosza. - On chyba ironizuje, kpi sobie? - Bynajmniej. On w�a�nie przypisuje sobie i swoim t� zas�ug�, �e wreszcie zdo�ali opanowa� t� wolno��, a zrobili to dlatego, �eby ludzi uczyni� szcz�liwymi. Poniewa� teraz dopiero (oczywi�cie mowa tu o inkwizycji) powsta�a po raz pierwszy mo�liwo�� pomy�lenia o szcz�ciu ludzi. Cz�owiek stworzony zosta� do sprzeciwu, do buntu, a czy� buntownik mo�e by� szcz�liwy? "Uprzedzano Ci� - m�wi starzec - nie mo�esz powiedzie�, �e nikt Ci� nie uprzedza�, nie odradza�, Ty jednak przestr�g nie pos�ucha�e�, rad nie przyj��e�, odrzucaj�c jedyny spos�b, dzi�ki kt�remu mo�na by�o ludzi uszcz�liwi�; na szcz�cie jednak odchodz�c, przekaza�e� to dzie�o nam. Obieca�e�, potwierdzi�e� to swoim s�owem, da�e� nam prawo zwi�zywa� i rozwi�zywa�, teraz wi�c, oczywi�cie, nie mo�esz nawet w my�li chcie� nam tego prawa odebra�. Po c� wi�c przyszed�e� nam przeszkadza�?» - A co to znaczy: nie mo�esz powiedzie�, �e nikt Ci� nie uprzedza�, nie radzi�? - spyta� Alosza. - W�a�nie tu jest to najwa�niejsze, co starzec musi wypowiedzie�, co chce wyrazi�. "Straszny i m�dry duch, duch negacji, samozniszczenia i niebytu - ci�gnie starzec - duch pot�ny rozmawia� z Tob� na pustyni, nam za� przekazano w pismach, �e jakoby on Ci� "kusi�" *[Por. Ewangelia �w. Mateusza 4, 1-11, a tak�e �w. Marka 1, 12-13 i �w. �ukasza 4, 1-13.]. Czy tak by�o w istocie? I czy� mo�na by�o powiedzie� jeszcze co� bardziej prawdziwego ni� to, co on Ci g�osi� w trzech swoich pytaniach, kt�re� Ty odrzuci�, a kt�re w pismach nazwane s� "pokusami"? A tymczasem je�li kiedy� dokonano na ziemi jakiego� prawdziwie wstrz�saj�cego cudu, to sta�o si� to w�a�nie wtedy, w dniu owych trzech kusze�. Cud wtedy polega� w�a�nie na tym, �e pojawi�y si� te trzy pytania. Je�liby mo�na by�o za�o�y�, jedynie na pr�b�, dla przyk�adu, �e te trzy kwestie strasznego ducha w pismach zosta�y utracone, przepad�y i �e musi si� je odtworzy�, wymy�li� na nowo i wyrazi� tak, aby zn�w wesz�y do pism, i �e do tego celu trzeba b�dzie zebra� wszystkich ziemskich m�drc�w - w�adc�w, przedniejszych kap�an�w, uczonych, filozof�w, poet�w - i postawi� przed nimi zadanie: wymy�lcie, u��cie trzy pytania, ale takie, kt�re nie tylko odpowiada�yby skali owego wydarzenia, ale by wyra�a�y jeszcze do tego w trzech s�owach, w trzech ludzkich zdaniach ca�� przysz�� histori� �wiata i ludzko�ci - to czy my�lisz, �e ca�a ziemska m�dro��, wszystka ludzka zgromadzona razem wiedza potrafi�aby wymy�li� co� r�wnie mocnego i m�drego jak te trzy pytania, jakie Ci rzeczywi�cie w�wczas przed�o�y� pot�ny i m�dry duch na pustyni? Ju� tylko na podstawie tych trzech kwestii, opieraj�c si� na cudowno�ci ich pojawienia si�, mo�na by�o wnosi�, �e si� ma do czynienia nie z rozumem zwyk�ym, ludzkim, lecz wiecznym i absolutnym. Te trzy pytania bowiem skupi�y w sobie, zawar�y w jednej formule i zapowiedzia�y ca�� dalsz� histori� ludzko�ci, pozwoli�y ujawni� trzy obrazy-sytuacje, kt�re zbieraj� wszystkie nierozwi�zalne sprzeczno�ci historyczne natury ludzkiej na ca�ej ziemi. W�wczas jeszcze nie mog�o to by� tak widoczne, jako �e przysz�o�� by�a zakryta, niewiadoma, teraz jednak, po pi�tnastu wiekach, widzimy, �e w tych trzech pytaniach wszystko do takiego stopnia zosta�o przeczute i przepowiedziane, a do tego tak si� dok�adnie sprawdzi�o, �e ani dodawa� do nich, ani ujmowa� ju� niczego wi�cej nie nale�y. Sam zdecyduj teraz, kto mia� racj�: Ty, czy ten, co Ci� w�wczas pyta�? Przypomnij sobie pytanie pierwsze; chocia� mo�e nie ca�kiem dos�ownie, ale sens by� taki: Chcesz i�� w �wiat i wybierasz si� z go�ymi r�kami, z jak�� zapowiedzi� wolno�ci, kt�rej oni ze wzgl�du na swoj� prostot� oraz przyrodzony bezw�ad nie potrafi� nawet zrozumie�, kt�rej si� boj� i kt�rej unikaj�, nie chc� - bo nic i nigdy dla cz�owieka i dla spo�eczno�ci ludzkiej nie by�o tak nie do zniesienia jak wolno��! A czy widzisz te kamienie rozrzucone po nagiej, palonej przez s�o�ce pustyni? Zamie� je tylko na chleby, a ludzko�� pobiegnie za Tob� jak stado, wdzi�czne i pos�uszne wprawdzie, ale te� wiecznie strwo�one, �e mo�esz cofn�� r�k� swoj� i zabraknie ju� dla nich Twego chleba! Ty jednak nie chcia�e� pozbawi� cz�owieka wolno�ci i odrzuci�e� propozycj�, bo jaka� to, wed�ug Ciebie, wolno��, skoro uleg�o�� kupiona zosta�a chlebem? Odpowiedzia�e� na to, �e nie samym chlebem �yje cz�owiek; a czy wiesz, �e w imi� w�a�nie tego samego ziemskiego chleba powstanie przeciwko Tobie duch ziemi, rozpocznie walk� z Tob� i zwyci�y, a wszyscy p�jd� za nim wykrzykuj�c: "Kt� jest podobny do Bestii, co da�a nam ogie� z nieba!" *[Apokalipsa �w. Jana 13, 4 i 13; jest to kontaminacja dw�ch zmienionych cz�ciowo wers�w ksi�gi.]. Czy wiesz, �e min� stulecia i ludzko�� zacznie g�osi� ustami swych m�drc�w i uczonych, i� przest�pstwa nie ma, a wi�c nie ma i grzechu, s� natomiast jedynie g�odni. "Najpierw nakarm, a dopiero potem ��daj od nich �ycia cnotliwego!" - oto, co napisane zostanie na sztandarze, kt�ry podnios� przeciwko Tobie i kt�ry zburzy Twoj� �wi�tyni�. Na jej miejscu wzniesiona b�dzie nowa budowla, powstanie zn�w straszna wie�a Babel, chocia� i ta r�wnie� pozostanie niedoko�czona, niedobudowana jak i poprzednia. Ty m�g�by� jednak unikn�� tej nowej wie�y i o tysi�c lat skr�ci� cierpienia ludzko�ci, bo przecie� do nas przyjd� ci ludzie nam�czywszy si� przez tysi�c lat z t� swoj� wie��! Odnajd� nas wtedy zn�w pod ziemi�, ukrytych w katakumbach (bo b�d� nas zn�w prze�ladowa� i oddawa� na m�ki), odnajd� nas i zawo�aj�: "Nakarmcie nas, bo ci, kt�rzy obiecali nam ogie� z nieba, nie dali go nam". A wtedy my ju� doprowadzimy do ko�ca budow� ich wie�y, bo dobuduje j� ten, kto b�dzie karmi�, nakarmimy za� my w imi� Twoje, i sk�amiemy, �e to w imi� Twoje. Tak, nigdy, przenigdy bez nas nie potrafi� si� wykarmi�! �adna nauka nie da im chleba, dop�ki pozostan� wolni, sko�czy si� to tym, �e przynios� nam swoj� wolno�� i sk�adaj�c j� u naszych n�g powiedz�: "Lepiej ju� zr�bcie z nas niewolnik�w, ale nas nakarmcie". Zrozumiej� wreszcie sami, �e wolno�� i chleb ziemski pod dostatkiem dla wszystkich to rzeczy razem nie do pomy�lenia, wzajemnie si� wy��czaj�ce, bo nigdy, nigdy nie potrafi� oni podzieli� czego� sprawiedliwie pomi�dzy siebie! Przekonaj� si� tak�e, �e nie mog� by� r�wnie� nigdy wolni, dlatego �e s� lud�mi s�abymi, zepsutymi, sk�onnymi do grzechu i buntu. Obieca�e� im chleb niebieski, ale - powt�rz� raz jeszcze - czy� mo�e on si� r�wna� w oczach s�abego, wiecznie grz�zn�cego w grzechu i wiecznie niezadowolonego ze wszystkiego ludzkiego rodu z chlebem ziemskim? Je�li nawet z my�l� o chlebie niebieskim p�jd� za Tob� tysi�ce czy dziesi�tki tysi�cy, to co stanie si� z milionami, dziesi�tkami tysi�cy milion�w istot, kt�re nie znajd� w sobie tyle si�, aby wzgardzi� chlebem ziemskim na rzecz chleba niebieskiego? A mo�e zale�y Ci tylko na dziesi�tkach tysi�cy wielkich i silnych, pozosta�e za�, niezliczone jak piasek morski miliony ludzi s�abych, ale Ci� kochaj�cych, maj� jedynie s�u�y� jako tworzywo dla wielkich i silnych? Nie, dla nas drodzy s� r�wnie� s�abi. S� zepsuci i buntuj� si�, lecz w ko�cu oni w�a�nie stan� si� pos�uszni. B�d� nas podziwia� i uwa�a� za bog�w dlatego, �e stan�wszy na ich czele zgodzili�my si� wzi�� ich wolno�� i zacz�� nad nimi panowa� - tak niezno�ne pod koniec stanie si� dla nich bycie wolnymi! Powiemy im jednak w�wczas, �e jeste�my Ci pos�uszni i �e panujemy w imi� Twoje. I zn�w ich oszukamy, bo Ciebie ju� do nas nie pu�cimy. W oszustwie tym kry� si� te� b�dzie nasze cierpienie, poniewa� b�dziemy zmuszeni do k�amstwa. Oto, co oznacza�o owo pierwsze pytanie na pustyni, i to w�a�nie odrzuci�e� w imi� wolno�ci, kt�r� postawi�e� ponad wszystko. A tymczasem w pytaniu tym zawarta by�a wielka tajemnica tego �wiata. Przyjmuj�c "chleb", odpowiedzia�by� na posp�lne i odwieczne d��enie cz�owieka, zar�wno jako istoty jednostkowej, jak i ca�ej ludzko�ci razem wzi�tej, a mianowicie na gotowo�� "oddawania komu� czci", k�aniania si�. Cz�owiek bowiem nie ma troski bardziej trwa�ej, bardziej mu doskwieraj�cej jak ta, by zyskawszy ju� wolno�� wyszuka� sobie jak najrychlej tego, komu m�g�by cze�� oddawa�, k�ania� si�, s�u�y�. A pragnie cz�owiek cze�� oddawa� temu, co jest ju� bezsporne, pewne, tak pewne, �eby wszyscy ludzie naraz zgodzili si� odda� temu pok�on, temu s�u�y�! Troszcz� si� bowiem te �a�osne istoty nie tylko o to, aby znale�� �w obiekt, kt�remu k�ania� si� b�d� ja czy kto� inny, ale tak�e by wyszuka� co� takiego, w co uwierzyliby wszyscy i czemu by oddawali pok�on koniecznie w�a�nie wszyscy razem. Ta oto potrzeba, by k�anianie si� i oddawanie czci by�y powszechne, stanowi najwi�ksz� m�k� zar�wno ka�dego cz�owieka z osobna, jak i ludzko�ci jako ca�o�ci od pocz�tku �wiata. Dla tej w�a�nie powszechno�ci w oddawaniu czci ludzie t�pili si� nawzajem mieczem. Tworzyli sobie bog�w i wo�ali jedni do drugich: "Porzu�cie bogi wasze i przyjd�cie odda� cze�� naszym, bo je�li nie, to �mier� wam i waszym bogom!" I b�dzie tak do ko�ca �wiata, nawet wtedy, kiedy na �wiecie znikn� bogowie: i tak ludzie wtedy b�d� pada� na twarz przed ba�wanami. Zna�e� przecie�, nie mog�e� nie zna� tej g��wnej tajemnicy natury ludzkiej, a jednak odrzuci�e� jedyny absolutnie pewny sztandar, jaki Ci proponowano, a jaki pozwoli�by Ci na pewno zmusi� wszystkich do uleg�o�ci wobec Ciebie - sztandar chleba ziemskiego, i to odrzuci�e� go w imi� wolno�ci oraz chleba niebieskiego. I popatrz, co zrobi�e� jeszcze p�niej. Znowu w imi� wolno�ci! Powtarzam Ci, �e cz�owiek nie ma wi�kszej, bardziej dokuczliwej troski ni� ta, aby znale�� jak najszybciej kogo�, komu m�g�by odda� �w dar wolno�ci, z jakim na swoje nieszcz�cie na �wiat si� narodzi�. Ale nad wolno�ci� ludzi zapanuje tylko ten, kto uspokoi ich sumienie. Proponuj�c Ci chleb, dawano tym samym sztandar, has�o pewne, bezsporne: dasz chleb, i cz�owiek si� pok�oni, bo nie ma nic bardziej bezspornego ni� chleb. Ale je�li r�wnocze�nie kto� niezale�nie od Ciebie zaw�adnie jego sumieniem - o, wtedy cz�owiek wzgardzi Twoim chlebem i p�jdzie za tym, kt�ry zyska� sobie jego sumienie. Tu mia�e� jednak racj�, bo tajemnica �ycia ludzkiego polega nie na tym, aby tylko �y�, lecz na tym, by wiedzie�, po co si� �yje. Je�li cz�owiek nie b�dzie mia� jasnej i pewnej odpowiedzi na pytanie, po co �yje, na �ycie takie si� nie zgodzi i raczej unicestwi si� ni� pozostanie na ziemi, chocia�by nawet wok� niego by� sam chleb. To prawda, co jednak z tego wynikn�o: zamiast zapanowa� nad wolno�ci� ludzi, Ty im jej doda�e� jeszcze wi�cej! Czy zapomnia�e� o tym, �e cz�owiek ceni sobie wi�cej spok�j, nawet �mier�, ni� swobod� wyboru w poznawaniu dobra i z�a? Nie ma dla� nic bardziej kusz�cego, poci�gaj�cego ni� wolno�� sumienia, ale nie ma te� nic tak m�cz�cego, trudnego jak ona. I oto zamiast w spos�b zdecydowany i twardy, raz na zawsze uspokoi� ludzkie sumienie - Ty uciek�e� si� do sposob�w najbardziej niezwyk�ych, idealistycznych, nieokre�lonych, wybra�e� to, do czego ludzie nie byli zdolni, post�pi�e� wi�c tak, jakby� ich nawet w og�le nie kocha�; i to kto - Ten, kt�ry przyszed� da� za nich w�asne �ycie! Zamiast zaw�adn�� ludzk� wolno�ci�, Ty jej jeszcze przymno�y�e�, by tym samym obci��y� jej m�czarniami na wieki kr�lestwo ludzkiego ducha. Zapragn��e� wolnej mi�o�ci cz�owieka, a�eby poci�gni�ty Twoj� osobowo�ci�, w zachwyceniu poszed� za Tob� dobrowolnie. Ju� nie dawne twarde prawo, lecz cz�owiek wolnym sercem mia� teraz decydowa� o tym, co dobre i co z�e, maj�c za drogowskaz przed sob� jedynie Ciebie, Twoj� posta�. Ale czy nie pomy�la�e�, �e cz�owiek w ko�cu sprzeciwi si� nawet Tobie, �e odrzuci Twoj� prawd�, je�li si� go przygniecie takim strasznym brzemieniem jak wolny wyb�r? Przecie� ludzie musz� w ko�cu zakrzykn��, �e prawda jest nie w Tobie, bo czy� mo�na by�o przyczyni� im wi�cej rozterek i cierpie�, ni� to uczyni�e� Ty zostawiaj�c im tyle trosk oraz ��da� nie do rozwi�zania? W ten spos�b przecie� sam po�o�y�e� fundament pod dzie�o zburzenia, rozpadu swojego kr�lestwa i nie mo�esz obarcza� win� za to nikogo wi�cej. A tymczasem czy to Ci w�a�nie proponowano? S� na ziemi trzy si�y, jedyne trzy si�y, kt�re potrafi� na zawsze zwyci�y� i opanowa� sumienie tych s�abych w swej sile buntownik�w, i to dla ich dobra, ich szcz�cia; te si�y - to cud, tajemnica i autorytet. Ty odrzuci�e� je wszystkie: pierwsz�, drug� i trzeci�, sam zreszt� daj�c potem przyk�ad, jak to si� praktycznie stosuje. Kiedy straszny, g��boko m�dry duch postawi� Ci� na szczycie �wi�tyni i powiedzia�: "Je�li jeste� Synem Bo�ym, rzu� si� w d�, jest przecie� napisane: Anio�om swoim rozka�e o tobie, a na r�kach nosi� ci� b�d�, by� przypadkiem nie urazi� swej nogi o kamie� *[Ewangelia �w. Mateusza 4, 6; druga cz�� cytatu dodana i ca�kowicie zmieniona przez Dostojewskiego.] i poznasz wtedy, czy� Ty Syn Bo�y, i udowodnisz wtedy, jaka jest Twoja wiara w Ojca Twego" - to wys�uchawszy tego Ty odrzuci�e� propozycj�, nie poddaj�c si� pr�bie, i nie rzuci�e� si� w d�. Oczywi�cie, czyni�c tak okaza�e� dum� i majestat, post�pi�e� jak B�g, no ale ludzie, to s�abe, buntuj�ce si� plemi� - czy� oni s� bogami? Tak, zrozumia�e� w�wczas, �e czyni�c tylko jeden krok, jeden ruch, by si� rzuci� w d�, i Boga by� zacz�� kusi�, i utraci� ca�� wiar� w Niego, i rozbi� si� o ziemi�, o t� ziemi�, kt�r� przyszed�e� zbawi�, i uradowa� wielce m�drego ducha, kt�ry Ci� kusi�. Ale powtarzam raz jeszcze: czy wielu jest takich jak Ty? Czy� rzeczywi�cie dopuszcza� mog�e� cho� przez moment, �e ludzie b�d� w stanie oprze� si� pokusom tego rodzaju? Czy� natura ludzka tak zosta�a stworzona, �eby odrzuci� mo�liwo�� cudu i w takich strasznych momentach �yciowych, momentach zasadniczych, najpowa�niejszych i najtrudniejszych duchowych wybor�w by� zdan� jedynie na decyzje wolnego serca? Tak, wiedzia�e�, �e Tw�j bohaterski czyn zostanie utrwalony w ksi�gach, �e dotrze w g��b wiek�w i do ostatnich kra�c�w ziemi, �ywi�e� t� nadziej�, �e na�laduj�c Ciebie cz�owiek r�wnie� zostanie z Bogiem, �e nie wybierze, nie b�dzie domaga� si� cudu. Nie wiedzia�e� natomiast, �e ledwo tylko cz�owiek odrzuci cud, odrzuci te� natychmiast Boga, ludzie bowiem szukaj� nie tyle Boga, ile cud�w. A poniewa� cz�owiek nie jest w stanie obej�� si� bez cud�w, bardzo szybko stworzy sobie nowe, ju� w�asne cudowno�ci i zacznie im pok�on oddawa�: wierzy� w cudown� moc znachor�w czy umiej�tno�ci wiejskich czarownic, i to chocia�by nie wiem jakim by� buntownikiem, heretykiem czy bezbo�nikiem. Nie zszed�e� z krzy�a, kiedy do Ciebie wo�ano naigrawaj�c si� i szydz�c: "Zst�p z krzy�a, a uwierzymy, �e to Ty" *[Por. Ewangelia �w. Mateusza 27, 40, a tak�e �w. Marka 15, 30; przytoczenie nieco w oryginale zmienione.]. A nie zszed�e� dlatego, �e zn�w nie chcia�e� niewoli� cz�owieka cudem i ��da�e� wiary wolnej, nie wymuszonej, nie sprowokowanej cudem. Pragn��e� mi�o�ci w wolno�ci, a nie uleg�ych zachwyt�w cz�owieka zniewolonego wobec pot�gi, kt�ra go raz na zawsze przerazi�a. Ale i tu by�e� zbyt wysokiego mniemania o ludziach, bo oni rzeczywi�cie s� niewolnikami, chocia� stworzeni zostali do oporu, do buntu. Ogl�dnij si�, przekonaj, min�o ju� pi�tna�cie wiek�w; we� i spojrzyj na nich: kog� to chcia�e� podnie�� a� do siebie, do swego poziomu? Przysi�gam Ci, cz�owiek stworzony zosta� istot� bardziej s�ab� i n�dzn�, ni� Ty my�la�e�! Czy� mo�e on, czy potrafi dokona� tego, co Ty zrobi�e�? Stawiaj�c go tak wysoko post�pi�e� tak, jakby� przesta� mu wsp�czu�: za wiele ju� od niego wymaga�e�. I to kto tak uczyni� -Ten, co ukocha� cz�owieka wi�cej ni� samego siebie! Mniej go wynosz�c, mniej te� by� od niego wymaga�, i to ju� by�oby bardziej podobne do mi�o�ci, bo wtedy jego ci�ar do d�wigania by�by mniejszy, zno�niejszy. Cz�owiek jest s�aby i pod�y. I c� z tego, �e teraz wsz�dzie wznieca bunt przeciwko naszej w�adzy i che�pi si� tym, �e zdolny jest do buntu? Jest to che�pliwo�� dziecka lub uczniaka; to ma�e dzieci, kt�re zbuntowa�y si� w klasie i wygna�y nauczyciela. Nadejdzie jednak kres entuzjazmowi tych smarkaczy, kt�rzy drogo za� zap�ac�. Zburz� wprawdzie wiele �wi�ty� i zalej� ziemi� krwi�, ale te niem�dre dzieciaki domy�l� si� w ko�cu, �e chocia� s� niby buntownikami, to buntownicy z nich s�abi, kiepscy, tacy, co to nie wytrzymuj�, nie potrafi� znie�� w�asnego buntu. Roni�c �zy z powodu w�asnej g�upoty, dojd� w ko�cu do tego, �e ten, kto uczyni� ich buntownikami, chcia� bez w�tpienia sobie z nich zakpi�. Powiedz� za� to w desperacji, w rozpaczy, a s�owa ich zabrzmi� jak �wi�tokradztwo, co uczyni ich jeszcze bardziej nieszcz�liwymi, bo natura ludzka, nie znosz�c �wi�tokradztwa, w ko�cu sama na pewno za nie si� zem�ci. Tak wi�c niepok�j, rozterki i nieszcz�cia - oto obecny los ludzi po tym, co� dla ich wolno�ci wycierpia�! Wielki Tw�j prorok poprzez wizje i alegorie m�wi, i� widzia� wszystkich uczestnik�w pierwszego zmartwychwstania i �e by�o ich z ka�dego pokolenia po dwana�cie tysi�cy *[Jest to nawi�zanie do Apokalipsy �w. Jana 7, 4-8.]. Ale je�li ich by�o a� tyle, to byliby to raczej nie ludzie, lecz jakby bogowie. Mieli za sob� cierpienie Twego krzy�a, wycierpieli dziesi�tki lat g�odu i nago�ci �ycia na pustyni, gdzie �ywili si� szara�cz� i korzonkami; oczywi�cie, tu ju� mo�esz z dum� wskaza� tych w�a�nie syn�w wolno�ci, wolnej mi�o�ci, ich wolnej i wspania�omy�lnej ofiary dla Twego imienia. Nie zapominaj jednak, �e by�o ich tylko kilka tysi�cy, i to raczej bog�w, a pozostali? I c� s� winni ci inni, s�abi ludzie, kt�rzy nie byli zdolni do zniesienia takich cierpie� jak tamci, mocni? C� winna s�aba dusza, �e nie potrafi przyj�� i znie�� w sobie tylu strasznych dar�w? A mo�e naprawd� przyszed�e� w�wczas tylko do nielicznych, do wybranych? Ale je�li tak by�o, to jest w tym tajemnica i my jej nie potrafimy zg��bi�. A skoro to tajemnica, to i my tak�e mieli�my prawo g�osi� rzeczy tajemne i naucza�, �e wa�na jest nie wolna decyzja ich serc i nie mi�o��, lecz tajemnica, kt�rej powinni podporz�dkowa� si� �lepo, nawet wbrew ich w�asnemu sumieniu. Tak te� uczynili�my. Poprawili�my Twoje dzie�o i oparli je na cudzie, tajemnicy oraz autorytecie. I ludzie ucieszyli si�, �e kto� zn�w zacz�� ich prowadzi� jak stado i �e z ich serc zdj�to wreszcie ten straszny dar, kt�ry przyni�s� im tyle cierpienia. Czynili�my s�usznie tak nauczaj�c i tak post�puj�c, czy nie? Czy� nie okazywali�my dostatecznej mi�o�ci do ludzi u�wiadamiaj�c im ich s�abo��, zmniejszaj�c troskliwie gniot�cy ich ci�ar, pozwalaj�c wreszcie s�abej ich naturze nawet na grzech, byle tylko za naszym przyzwoleniem? Dlaczego wi�c przychodzisz teraz nam przeszkadza�? I to tak milcz�co, przenikliwie patrzysz na mnie swoimi �agodnymi oczyma? Wpadnij w gniew, ja nie chc� Twojej mi�o�ci, bo sam Ciebie nie kocham. I po c� mia�bym co� przed Tob� ukrywa�? Czy� nie wiem, z kim m�wi�? To wszystko, co mam do powiedzenia, jest Ci ju� dobrze .znane, czytam to w Twoich oczach. Mia�bym wi�c ukrywa� przed Tob� nasze sekrety? A mo�e w�a�nie chcesz je us�ysze�, pozna� z ust moich? A wi�c dobrze, s�uchaj: nie jeste�my z Tob�, jeste�my z nim oto nasza najg��bsza tajemnica! Od dawna, od o�miu ju� wiek�w nie jeste�my z Tob�, lecz z nim. R�wno osiem wiek�w temu wzi�li�my od niego to, co� Ty odrzuci� z oburzeniem, �w dar ostatni, kt�ry on Ci proponowa�, pokazuj�c Ci wszystkie kr�lestwa ziemi: wzi�li�my od niego Rzym oraz miecz cesarza i og�osili�my siebie w�adcami ziemskimi, w�adcami jedynymi, chocia� do dzi� jeszcze nie uda�o si� nam doprowadzi� tego dzie�a do ko�ca, w pe�ni je zrealizowa�. Gdzie le�y tego przyczyna, kto tu zawini�? Tak, to dopiero pocz�tek dzie�a, ale wa�ne, �e si� zacz�o. D�ugo jeszcze przyjdzie czeka� na jego zako�czenie, ziemia wiele jeszcze wycierpi, ale my swego dopniemy, b�dziemy cesarzami, a wtedy przyjdzie czas na pomy�lenie o szcz�ciu ca�ej ludzko�ci. A w�a�ciwie to mog�e� ju� w�wczas wzi�� ten miecz cesarza. Dlaczego odrzuci�e� ten dar trzeci, ostatni? Przyjmuj�c ow� trzeci� rad� pot�nego ducha m�g�by� spe�ni� wszystko, czego szuka cz�owiek na ziemi: da� mu to, co b�dzie czci�, tego, komu b�dzie m�g� ofiarowa� sumienie i wskaza�, w jaki spos�b wszyscy ludzie b�d� si� wreszcie mogli po��czy� w jedno wsp�lne, ca�kowicie zgodne i jednomy�lne mrowisko, jako �e potrzeba og�lnego, �wiatowego z��czenia si� to trzecie i ostatnie bolesne d��enie cz�owieka. Cz�owiek zawsze d��y� usilnie do tego, aby zorganizowa� si� koniecznie w skali ca�ej ludzko�ci. Nie brakowa�o wielkich narod�w z r�wnie wielk� histori�, ale im one wy�ej sta�y, tym bardziej by�y nieszcz�liwe, jako �e mocniej ni� inne u�wiadamia�y sobie konieczno�� jedno�ci ludzi w skali ca�ego �wiata. Wielcy zdobywcy, Tamerlanowie i D�yngis-chanowie, przebiegali ziemi� jak wichura staraj�c si� zawojowa� �wiat ca�y, ale i oni, chocia� nie�wiadomie, wyra�ali to samo wielkie d��enie ludzko�ci do og�lnej, powszechnej jedno�ci. Ten, kto by przyj�� miecz oraz purpur� cesarsk�, zbudowa�by �wiatowe pa�stwo i zapewni�by pok�j w skali powszechnej. Kt� bowiem ma panowa� nad lud�mi jak nie ten, kto zaw�adn�� ich sumieniami i w czyich r�kach znajduje si� ich chleb. My�my w�a�nie wzi�li miecz i purpur� cesarza, a uczyniwszy to, odrzucili�my oczywi�cie Ciebie, a poszli�my za nim. Rzecz jasna, przyjd� jeszcze ca�e stulecia niecnych wybryk�w wolnego umys�u, m�drkowania oraz antropofagii, dlatego �e zacz�wszy budowa� swoj� wie�� Babel bez nas, ludzie musz� sko�czy� na antropofagii. Ale wtedy to ju� Bestia przy czo�ga si� do nas i b�dzie nam liza� stopy, skrapiaj�c je krwawymi, ciekn�cymi z jej w�asnych oczu �zami. My za� dosi�dziemy Bestii i wzniesiemy kielich, na kt�rym napisane b�dzie: Tajemnica! *[Apokalipsa �w. Jana 17, 3-5.] I dopiero wtedy, tylko wtedy nastanie dla ludzi kr�lestwo pokoju i szcz�cia. Ty szczycisz si� swoimi wybranymi, ale masz tylko ich, wybranych, a wi�c nielicznych, my natomiast uspokoimy wszystkich. A i to jeszcze do ko�ca nie jest pewne; jak�e wielu z tych wybranych, m�nych, z tych, co mogliby si� nimi sta�, w ko�cu zm�czy�o si� czekaj�c na Ciebie, usta�o w drodze i ponios�o, a tak�e jeszcze poniesie w przysz�o�ci, si�y swego ducha oraz �ar swych serc gdzie indziej i sko�czy tym, �e wzniesie sztandar swej wolno�ci w�a�nie przeciwko Tobie samemu. A przecie� to Ty ten sztandar wznios�e�. U nas natomiast wszyscy b�d� szcz�liwi i nikt nie zechce ani buntowa� si�, ani te� t�pi� si� nawzajem, jak to ma miejsce wsz�dzie, gdzie panuje Twoja wolno��. Ju� my ich przekonamy, �e tylko wtedy stan� si� wolnymi, kiedy wyrzekn� si� w�asnej wolno�ci na nasz� korzy�� i nam ca�kowicie ulegn�. A co, b�dziemy w tym mieli racj� czy te� nie? Sami si� przecie� przekonaj�, �e mamy s�uszno��, pami�ta� bowiem b�d� o tym, do jakiego strasznego zniewolenia oraz destrukcji doprowadza�a ich Twoja wolno��. Ta wolno��, wolny rozum i nauka zaprowadz� ich na takie manowce oraz postawi� przed tak przedziwnymi rzeczami oraz takimi nierozwi�zywalnymi zagadkami, �e jedni z nich, niepokorni i okrutnicy, wyniszcz� si� nawzajem sami, drudzy niepokorni, ale bezwolni, ma�o wytrwali, wyt�pi� si� nawzajem, pozostali za� - s�abi i nieszcz�liwi, przyczo�gaj� si� do naszych n�g i zaczn� b�aga� z p�aczem: "Tak, mieli�cie s�uszno��, wy jedni posiedli�cie Jego tajemnic�, dlatego wracamy do was, uratujcie nas przed nami samymi". Bior�c chleb od nas, zobacz� oczywi�cie jasno, �e to my zabieramy chleb, wytworzony ich w�asnymi r�kami, od nich, aby zaraz im samym go rozda�, zobacz�, �e dokonuje si� to bez �adnego cudu, bez jakiej� zamiany kamieni w chleb. Ale zaiste jeszcze wi�cej ni� z samego chleba cieszy� si� b�d� z tego, �e otrzymuj� go z r�k naszych! Bo jeszcze �wie�o b�d� mieli w pami�ci to, �e dawniej, bez nas, chleb przez nich wytworzony zmienia� si� w ich r�kach w kamienie, natomiast od chwili, kiedy do nas wr�cili, kamienie zmienia�y si� w ich r�kach w chleb. Zrozumie j� w�wczas i doceni� to, co znaczy raz na zawsze pozby� si� wolno�ci, podda� si� czyjej� w�adzy. Dop�ki ludzie tego nie zrozumiej�, b�d� nieszcz�liwi. A kt� to w najwi�kszej mierze przyczyni� si� do tego niezrozumienia istoty rzeczy? Kto rozbi� stado i rozproszy� je po drogach nieznanych, po manowcach? Ale stado to znowu zostanie zgromadzone i pos�usznie podda si� w�adzy, a wtedy my zapewnimy mu cichy, pe�en uleg�o�ci b�ogostan, szcz�liwo�� istot s�abych, bezwolnych, takich, jakimi rzeczywi�cie ludzie zostali stworzeni. Tak, wyperswadujemy im ca�kowicie wszelk� ch�� wywy�szania si�, uczucie dumy, chocia� Ty, podnosz�c cz�owieka tak wysoko, nauczy�e� go by� dumnym. Wyka�emy im, �e s� istotami s�abymi, �e z nich tylko godne politowania dzieci, ale �e r�wnocze�nie taki stan szcz�liwo�ci dzieci�cej cenniejszy jest, s�odszy od innych. Spokorniali, ulegli b�d� ci�gle ogl�da� si� na nas i ucieka� si� do nas, szuka� u nas schronienia niczym piskl�ta u kwoki. B�d� �ywili wobec nas uczucie podziwu oraz strachu, b�d� te� dumni z tego, �e byli�my na tyle mocni i m�drzy, by poskromi� i opanowa� tak olbrzymie, niesforne wielomilionowe stado. B�d� z l�kiem oczekiwa� przejaw�w naszego zagniewania, umys�y stan� si� nie�mia�e, boja�liwe, oczy sk�onne do �ez jak u dzieci czy kobiet, ale r�wnocze�nie b�d� zgodnie z nasz� wol� �atwo przechodzi� w stan weso�o�ci i �mia� si�, promiennie radowa� lub �piewa� jak dzieci. Tak, zmusimy ich do pracy, ale w czasie od niej wolnym urz�dzimy im �ycie niczym dziecinn� zabaw�, z piosenkami, ch�rami, niewinnymi ta�cami. Tak, pozwolimy im nawet grzeszy�, przecie� s� s�abi i bezwolni, za co b�d� nas kocha� jak dzieci, kt�rym nie zabrania si� zabaw i szale�stw. Zapewnimy ich, �e ka�dy grzech b�dzie przebaczony, je�li tylko dopuszczono si� go za naszym pozwoleniem, pozwala� si� za� b�dzie na wyst�pki z mi�o�ci ku nim w�a�nie, zw�aszcza �e kar� za grzechy we�miemy ju�, trudno, na siebie, na swoje sumienie. I we�miemy naprawd�, za co b�d� nas ub�stwia� jako dobrodziej�w bior�cych przed Bogiem ich winy na siebie. Nie b�d� te� mieli �adnych tajemnic przed nami. B�dziemy im pozwala� b�d� te� zakazywa� �y� z w�asnymi �onami czy kochankami, mie� lub te� nie mie� dzieci - wszystko to zale�ne od ich uleg�o�ci i pos�usze�stwa, oni natomiast b�d� poddawa� si� naszej woli z weselem i rado�ci�. Powierza� nam b�d� wszystkie najbardziej tajemne sekrety i trudno�ci swoich sumie�, a my rozwi��emy je zdejmuj�c ci���ce na nich brzemi�; ludzie przyjm� decyzje nasze z rado�ci�, bo to uwolni ich od tego, co obecnie doskwiera im tak bardzo i przysparza cierpie�: od decyzji moralnych osobistych i wolnych. St�d wszyscy b�d� szcz�liwi, niezliczone miliony istot, opr�cz oczywi�cie setek tysi�cy tych, kt�rzy musz� tamtymi kierowa�. Bo tylko my, posiadacze tajemnicy, jedynie my b�dziemy nieszcz�liwi. B�d� miliardy szcz�liwych niewinnych jak dzieci i sto tysi�cy ofiarnych cierpi�tnik�w, kt�rzy wzi�li na siebie przekle�stwo poznania dobra i z�a. Ludzie umiera� b�d� w pokoju, spokojnie gasn�� z Twoim imieniem na ustach, a za grobem znajd� jedynie �mier�. My oczywi�cie zachowamy to w sekrecie i z my�l� o ich szcz�ciu b�dziemy zwodzi� ich nagrod� nieba i wieczno�ci. Bo przecie� je�liby nawet i mia�o co� by� na tamtym �wiecie, to na pewno ju� oczywi�cie nie dla takich jak oni. M�wi si� i prorokuje, �e zn�w przyjdziesz i zwyci�ysz, �e przyb�dziesz ze swoimi wybra�cami, dumnymi i pot�nymi. Na to my odpowiemy: oni zbawili tylko samych siebie, my natomiast - uratowali�my wszystkich. M�wi si�, �e zha�biona zostanie Wszetecznica, dosiadaj�ca Bestii i dzier��ca w swoim r�ku tajemnic�, �e zn�w zbuntuj� si� uni�eni, maluczcy, �e rozerw� jej purpur� i obna�� jej "wstr�tne" cia�o *[Jak wy�ej, nawi�zanie-parafraza odno�nego miejsca Apokalipsy 17, 15-16 oraz 18 i 19, 1-3.]. Ale wtedy ja wstan� i poka�� Ci miliardy szcz�liwych niemowl�t, kt�re nie wiedzia�y, co to grzech. My za�, kt�rzy�my wzi�li ich grzechy, dla ich w�asnego szcz�cia, na siebie, staniemy przed Tob� i powiemy: "Os�d� nas, je�li mo�esz i masz �mia�o��". Wiedz, �e si� Ciebie nie boj�. Wiedz, �e ja r�wnie� by�em na pustkowiu, �ywi�em si� szara�cz� i korzonkami, wita�em z b�ogos�awie�stwem wolno��, kt�r� Ty g�osi�e� ludziom, �e wreszcie i ja got�w by�em stan�� w szeregach Twoich wybra�c�w, znale�� si� w�r�d nich, tych pot�nych i silnych, gor�co pragn��em "uzupe�ni� ich liczb�" *[Cz�ciowe nawi�zanie do Apokalipsy 6, 11.]. Ale si� opami�ta�em, nie chcia�em i�� na s�u�b� szale�stwu. Wr�ci�em wi�c i do��czy�em do zgromadzenia tych, kt�rzy "poprawili Twoje dzie�o". Porzuci�em dumnych i Wr�ci�em do pokornych, dla ich w�asnego szcz�cia. To, co Ci tu m�wi�, spe�ni si�, i kr�lestwo nasze b�dzie zbudowane. Powtarzam Ci raz jeszcze: jutro zobaczysz to pos�uszne stado, kt�re na moje pierwsze skinienie rzuci si�, aby podgarnia� roz�arzone w�gle przy stosie, na kt�rym spal� Ci� za to, �e przyszed�e� nam przeszkadza�. Bo je�li kto� ju� naprawd� zas�u�y� na nasz stos, to w�a�nie Ty, nikt inny. Jutro zostaniesz spalony. Dixi!» Iwan przerwa�. Opowiada� jakby w gor�czce, z przej�ciem, bardzo osobi�cie; kiedy sko�czy�, nieoczekiwanie si� u�miechn��. Alosza, kt�ry ca�y czas s�ucha� nic nie m�wi�c, w milczeniu, pod koniec opowie�ci zacz�� si� bardzo denerwowa�; pr�bowa� nawet niejeden raz bezskutecznie przerwa� potok s��w brata, ale ostatecznie si� pohamowa�, tak �e dopiero teraz, nagle, zacz�� m�wi�, jakby wyrwany z jakiej� niemocy. - Ale� to... bzdura! - krzykn�� czerwieniej�c. - Tw�j poemat to utw�r na cze�� Chrystusa, a nie blu�nierczy, jak to sobie zamierzy�e�. I kt� da ci si� przekona� na temat wolno�ci? Czy� tak, tak w�a�nie nale�y j� pojmowa�? Czy� tak si� j� rozumie w prawos�awiu... Mo�e to tak w Rzymie, ale i to nie w ca�ym Rzymie, to nieprawda - to co� najgorszego w katolicyzmie, inkwizycja, jezuici!... A zreszt� taka wymy�lona, niewiarygodna posta� jak tw�j inkwizytor w og�le nie mog�aby istnie�. C� to za grzechy ludzkie wzi�te na siebie? C� to za nosiciele tajemnicy, kt�rzy bior� na siebie jakie� przekle�stwo dla szcz�cia innych? Kiedy i gdzie tacy istnieli? Wiemy, kto to s� jezuici, m�wi si� o nich niedobrze, ale czy� a� tak to wygl�da, jak u ciebie? Nie, to zupe�nie co� innego, oni wcale nie s� tacy... To po prostu armia Rzymu dla przysz�ego �wiatowego ziemskiego pa�stwa, z imperatorem - rzymskim najwy�szym kap�anem na czele... Tak, to ich idea�, ale bez jakich� tam tajemnic czy wznios�ych smutk�w... Zwyk�a, najzwyklejsza ��dza w�adzy, przyziemnych, brudnych d�br, panowania nad innymi... co� w rodzaju przysz�ej, nowej pa�szczyzny, z tym �e w�a�nie oni mieliby zosta� panami-w�a�cicielami... I to wszystko, nic wi�cej. Mo�e zreszt� rzeczywi�cie oni w Boga nie wierz�, nie wiem. Tw�j cierpi�cy za innych inkwizytor to czysta, zupe�na fantazja... (...) - A jak si� ko�czy tw�j poemat - zapyta� nagle Alosza, nie podnosz�c oczu - je�li to nie jest jeszcze koniec? - Chcia�em zako�czy� go tak: kiedy inkwizytor wreszcie przestaje m�wi�, nast�puje chwila milczenia: m�wca czas jaki� czeka, czy jego wi�zie� mu nie odpowie. To milczenie mu ci��y. Widzia�, wi�zie� ca�y czas s�ucha� go uwa�nie, w napi�ciu, nic nie m�wi�c patrzy� mu prosto w oczy; widoczne te� by�o, �e nie ma zamiaru odpowiedzie�, �e nie pragnie niczemu si� sprzeciwi�. Starzec chcia�by, �eby Ten co� przecie� odpowiedzia�, co� rzek�, chocia�by to by�a rzecz gorzka, straszna. I oto nagle wi�zie� w milczeniu przybli�a si� do starca i spokojnie, �agodnie ca�uje go w blade, bezkrwiste dziewi��dziesi�cioletnie usta. I to jest ca�a Jego odpowied�. Starzec drgn��, jego wargi zaszele�ci�y; zbli�y� si� do drzwi, otworzy� je na o�cie� i rzek� do wi�nia: «Id� sobie i nie przychod� wi�cej... nie przychod� wcale... nigdy, nigdy!» I wypuszcza Go na «ciemne ulice i place miasta» *[Niedok�adne przytoczenie z wiersza Aleksandra Puszkina pt. Wspomnienie (1828).]. Wi�zie� oddala si�. - A starzec? - Poca�unek pali mu serce, ale on pozostaje przy swojej idei. - A razem z nim ty r�wnie�, ty tak�e? - zawo�a� ze smutkiem Alosza. Iwan si� za�mia�. - Przecie� to wszystko bzdury, Aloszo, przecie� to tylko niem�dry poemat niedouczonego studenta, kt�ry nigdy nie u�o�y� nawet dw�ch porz�dnych wierszy. Dlaczego bierzesz to wszystko tak bardzo powa�nie?   Przek�ad i przypisy Ryszard �u�ny