65214

na przykład w Polsce, gdzie obok kultury bloku przetrwały syndromy konkurencyjne -kultura narodowo katolicka z jednej strony, a kosmopolityczno zachodnia z drugiej, a równocześnie akceptacja kultury bloku była przeważnie powierzchowna, czysto oportunistyczna i słabo zinternalizowana - szok kulturowy był znacznie złagodzony.

Po drugie, istotna jest głębokość dysonansu, to znaczy treściowego przeciwieństwa kultury zastanej i kultury nowej. Kultura bloku i wymuszana przez nowy kształt systemu ekonomicznego i politycznego kultura rynkowa i demokratyczna stanowią pod wieloma względami radykalne przeciwieństwo. Na przykład: kolektywizm tej pierwszej jest w opozycji do indywidualizmu drugiej, bierność i akceptacja losu zderza się z aktywizmem i dążeniem do sukcesu, paternalizm i roszczeniowość nie da się pogodzić z wiarą we własne siły i odpowiedzialnością za swoją przyszłość, bezpieczeństwo nie idzie w parze z ryzykiem, konformizm z innowacjami, posłuch wobec władzy z wolnością itp. Mówiąc skrótowo, ukształtowany przez ponad pół wieku realnego socjalizmu homo soifieticus i funkcjonalnie niezbędny dla nowego systemu homo economicus mieszczą w sobie biegunow^ro odmienne wzory kulturowe. W kulturze okresu postkomunistycznego pojawia się wyraźny dualizm trwającego jeszcze czas jakiś kulturowego dziedzictwa socjalizmu i wyłaniającej się nowej kultury kapitalistycznej i demokratycznej.

Po trzecie, o stopniu dezorganizacji i dezorientacji kulturowej decyduje poprzedzająca przełom izolacja, lub przeciwnie - otwartość na kulturę alternatywną, w naszym przypadku • kulturę rozwiniętego Zachodu. Chodzi z jednej strony o dostępność „efektu demonstracji", gdy wzory kultury zachodniej są widoczne pośrednio, przez mass media, film, telewizję, książkę, lub bezpośrednio, przez podróże, turystykę, odwiedziny u zamorskich rodzin itp. A z drugiej strony chodzi o „efekt aspiracji", to znaczy dominującą orientację, w naszym przypadku tradycyjnie prozachodnią. Relatywna otwartość społeczeństwa polskiego na Zachód, w obu sensach równocześnie, czyniła nas bardziej gotowymi na inwazję kultury zachodniej i zmniejszała głębokość anomii po przełomie 1989 roku w porównaniu z innymi krajami regionu.

Po czwarte, destrukcyjne oddziaływ^ranie przełomu na stan kultury „amortyzuje" w pewnym stopniu wcześniejsze występowanie swoistych enklaw środowiskowych związanych z kulturą, która ma zapanow^rać dopiero w przyszłości. Chodzi tu o grupy, które ulegają „socjalizacji antycypującej" i dla których społeczeństwa zachodnie stają się centrami normatywnego odniesienia na długo przed przełomem. W naszym przypadku były to kosmopolitycznie zorientowane środowiska twórcze, kapitalistycznie zorientowane środowiska „prywatnej inicjatywy" czy pielęgnujące etos demokratyczny środowiska opozycyjne. W obiektywnym sojuszu tworzyły one swoistą „piątą kolumnę" kultury zachodniej, rynkowej i demokratycznej, jeszcze w obrębie panującej kultury bloku. Po przełomie stanowiły naturalne aw^rangardy recepcji i propagowania nowych wzorów kulturowych.

Dezorganizacja i dezorientacja kulturowa to bezpośredni efekt inicjującej zmiany traumatogennej w obszarze kultury. Ale zmiana ta ma również inne konsekwencje. W szczególności zapoczątkowuje na ogół ciąg zmian żywiołowych, a także celowych reform w obszarze struktury społecznej, instytucji ekonomicznych, ustroju politycznego, organizacji i stowarzyszeń, form samorządności itp. Te zaś zmiany mogą z kolei generow^rać jako niezamierzone skutki uboczne niekorzystne stany czy sytuacje w „świerie żyda codziennego", które padłszy na tło dezorganizacji i dezorientacji kulturowej, mogą