65230

których żaden przełożony nie czyta, a tylko wyrzuca do kosza. Tak działa dewotka, która mechanicznie klepie w kościele pacierze, myśląc równocześnie, jak dokuczyć sąsiadce. Tak czynią robotnicy sprzedanej włoskiemu konsorcjum Huty Warszawa, gdy maszerują pod Sejm, żądając podwyżek. Sensowne za socjalizmu i przynoszące efekty formy protestu są teraz, w nowych czasach źle zaadresowane i straciły swój cel. Ale byłoby błędem sądzić, że wszystkie przypadki rytualizmu mają taką negatywną wymowę. Przestrzeganie pewnych rytuałów, choć już nie wiodących do celu, jakiemu miały służyć, może bowiem mieć samoistną wartość, prowadząc na przykład do zintegrowania grupy, podkreślenia jej tożsamości.

Trzecia odmiana dewiacji to „wycofanie się" albo rezygnacja. Jest to dewiacja pełna i pasywna. Oznacza odrzucenie przez jednostkę całej przepisanej w kulturze procedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości. Tak czynią ludzie marginesu, kloszardzi, narkomani, alkoholicy, którzy z różnych powodów negują takie uznane wartości jak dobrobyt czy wykształcenie, a także takie normy jak praca czy edukacja. Plasują się sami poza obrębem społeczności i właściwej jej kultury. Mogą to sprawić także niezawinione i niezamierzone przez jednostkę okoliczności. Taka jest w wielu przypadkach sytuacja bezrobotnych, którzy de facto stracili możliwość stosowania się do przyjętej pow^rszechnie procedury życiowej: pracowania i zarabiania. W innej skali i w innym kontekście tak czyni też naukowiec, który rezygnuje z nowatorskich osiągnięć, awansu naukow^rego, i zaprzestaje działalności badawczej, ograniczając się tylko do prac administracyjnych czy dydaktyki.

Czwarta forma dewiacji to w ujęciu Mertona „bunt". Jest to także dewiacja pełna, ale aktywna. Oznacza odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i w^rartośd, ale zarazem zaproponowanie procedur alternatywnych: now^rych sposobów życia realizujących nowe normy i nowe wartości. Gdy młodzież buntuje się przeciw pogoni za pieniądzem i hedonistyczną konsumpcją, przeciwko indywidualistycznej konkurencji, egoistycznym karierom i atomizacji społeczeństw^ oferując w zamian odrodzenie intymnych wspólnot, międzyludzkiej solidarności i twórczych form samorealizacji, oznacza to zerwanie z całą dominującą kulturą kapitalistyczną. Wyrazem takiego buntu są różne ruchy kontr kulturowe, sekty, komuny. Czasami takie poszukiwania alternatywy idą w kierunku destruktywnym, czasami jednak tworzą zalążki now^rego systemu kulturowego. Kiedy Ronald Inglehart notuje rodzenie się w świede nowego syndromu „kultury postmaterialistycznej", to wyrasta to właśnie z różnych form buntu przeriw' zastanej kulturze materialistycznej. Jak zauważa sam Merton, to, co dzisiaj jest potępiane jako herezja, może jutro stać się trzonem nowej kultury.

Typologię Mertona można wzbogaać o kilka dodatkowych kategorii, jeśli uwzględni się w większym stopniu subiektywny stosunek do reguł kulturowych i odróżni to od obiektywnego ich przestrzegania. Nie zawsze bowiem jest tak, że niestosowanie się do reguły oznacza jej dezaprobatę. Przestępczość pospolita nie musi oznaczać negacji porządku prawnego, a jedynie uchylenie jego wymagań w stosunku do siebie dla zyskania jakichś korzyśd. Złodziej będzie oburzał się i głośno wzywał policję, kiedy to jego ktoś okradnie. Widać nie odrzuca on normy „nie kradnij", a tylko sam się z niej zwalnia. Symptomem takiego stosunku do normy jest dążenie do anonimowośd, ukryda faktu dewiacji. Ambicją każdego przestępcy jest „zbrodnia doskonała", czyli właśnie niewykryta. Natomiast zupełnie odwrotna motywacja kieruje kontestatorem, buntownikiem czy rewolucjonistą. Tutaj dewiacji towarzyszy pełna dezaprobata, odrzucenie tradycyjnej kultury. Dewiacja ma sens