65286

społeczny składa się z całościowych „systemów społeczno-kulturowych", które są spojone wewnętrznie, zintegrowane w dwojaki sposób: to co społeczne jest zintegrowane przyczyno wo-funkcjonalnie (przez interakcje, stosunki społeczne, podział pracy itp.), to co kulturowe jest zintegrowane logicznie i znaczeniowo (przez analogię, wynikanie, wspólnotę stylu itp.).

Centralny składnik każdego systemu społeczno-kulturowego to „mentalność kulturowa". Określa ona sposób ujmowania świata, narzuca hierarchię wartości, kryteria prawdy. Od niej zależy kształt wszystkich innych składników’ systemu. Sorokin wyróżnia dw^ra przeciwstawne typy mentalności kulturowej: ideacyjny i zmysłowy, oraz typ pośredni -idealistyczny. I tak mentalność ideacyjna uznaje, że:

a)    świat jest wieczny, ma istotę duchową, jest niedostępny dla poznania zmysłowego,

b)    najważniejsze są potrzeby duchowe, a popędy fizyczne muszą być ujarzmiane i ograniczane,

c)    postęp, doskonalenie się, polega na opanowywaniu instynktów i popędów,

d)    wartości są wieczne i niezmienne; mają charakter autoteliczny,

e)    prawda osiągalna jest tylko przez mistyczne przeżycie, intuicję, wiarę, objawienie,

f)    sztuka ma odzwierciedlać zjawiska religijne, służyć kontemplacji,

g)    pieniądz i własność są tylko środkiem do celów wyższych.

Zupełnie na odwrót, mentalność zmysłowa opiera się na przekonaniu, że:

a)    świat jest materialny i dostępny poznaniu zmysłowemu,

b)    najważniejsze są potrzeby fizyczne i należy dążyć do ich maksymalnej, hedonistycznej gratyfikacji,

c)    postęp polega na opanowywaniu otoczenia - przyrody i innych ludzi,

d)    wartości są zmienne i relatywne; są instrumentalnie podporządkowane uzyskiwaniu przyjemności i szczęścia,

e)    prawda opiera się na eksperymencie, obserwacji, zasadach logiki,

f)    sztuka ma dostarczać przeżyć zmysłowych i rozrywki,

g)    bogacenie się jest cnotą i miarą wartości człowieka.

Typologia ta ma nie tylko charakter analityczny; służy bezpośrednio sformułowaniu teorii zmiany społecznej. Historia ludzkości to cykl zmian mentalności kulturowej - owego rdzenia systemu społeczno-kulturowego: od ide-acyjnej, przez idealistyczną, do zmysłowej i z powrotem przez idealistyczną do ideacyjnej. Np. w kręgu europejskim wiek VIII-VI p.n.e. to epoka ideacyjna, Grecja V w. p.n.e. to okres przejściowy, mentalności idealistycznej, Rzym od IV w p.n.e. do IV w. n.e. to epoka zmysłowa, potem do VI w. trwa okres idealistyczny, by od VI do XII zapanowała znów mentalność ideacyjna, wyjście ze Średniowiecza od XII do XIV w. to epoka przejściowa, idealistyczna, a od wczesnego Odrodzenia w XIV w. aż po dziś dzień trwa kolejna epoka zmysłowa, która na naszych oczach przechodzi w idealistyczną, by w przyszłości powrócić do fazy ideacyjnej. Zmianę tę Sorokin wita z wielką satysfakcją, jest bowiem zjadliwym krytykiem cywilizacji technicznej, przemysłowej, kultury masowej, urbanizacji - i innych przejawów skrajnie rozwiniętej nowoczesności.