2165574334

20 Geneza miast białostockich

Mielnik — 1440). Na pograniczu między tymi dwoma obszarami leży Ciechanowiec, który również uzyskał prawa miejskie w XV w. Warto przypomnieć, iż wśród 13 wymienionych miast znajdują się prawie wszystkie wcześniej już istniejące ośrodki osadnicze — grody mazowieckie i ruskie (Nowogród, Łomża, Wizna, Drohiczyn, Mielnik, Bielsk). Osadnictwo miejskie nie przekraczało podówczas granicy wyznaczanej przez Wąsosz, Biebrzę, Narew. W tym czasie notujemy pierwszą lokację Ełku (1435) na terenie interesującej nas części państwa krzyżackiego. Należy podkreślić raz jeszcze, że lokacje miast nie oznaczały na ogół tworzenia nowych osiedli na nowym miejscu, ale była to zmiana form organizacyjno-prawnych, wyrażająca się przede wszystkim w uzyskaniu przez miasta dość szerokiej autonomii, pozwalającej na uniezależnienie się od władz ziemskich. Na terenie należącym do W. Ks. Litewskiego organizacja miast była początkowo ruska, a rozprzestrzenienie „magde-burgii” następowało dopiero w XV i XVI w., iprzy czym poważną rolę odegrała tu polityka Witolda. Ze względu na silny udział ludności polskiej, przynoszącej na Podlasie wzory mazowieckie, przy równoczesnym braku ludności niemieckiej, wygląd i charakter miast podlaskich jeszcze przed unią polsko-litewską był mocno zbliżony do miast mazowieckich¹.

Obszary pojaćwieskie były niewątpliwie zasiedlane przez ludność rolniczą, a zwłaszcza przez ludność żyjącą z lasu (bartnicy, smolarze, węglarze, myśliwcy itp.) podobnie jak się to w tym samym mniej więcej czasie działo w Puszczy Zielonej, dzielącej Mazowsze od Prus. Tam jednak proces kolonizacyjny był bardziej zaawansowany, o czym świadczą lokacje miast, wkraczających w głąb wysoczyzny (np. Kolno). Druga połowa wieku XV jest okresem, w którym tylko dwa miasta uzyskują prawa miejskie, przy czym lokacja Brańska (1493) zapoczątkowuje drugi okres ożywienia w tworzeniu nowych miast. Nowe miasta powstają przede wszystkim w ziemi bielskiej, zwłaszcza wzdłuż Nurca i Narwi: Brańsk, Choroszcz — 1507, Boćki — 1508, Waniewo — 1510 (lokacja nieudana), Narew — 1514, Milejczyce — 1516, Kleszczele — 1523, Siemiatycze — 1542, przy czym w podpisanym przez Zygmunta I dokumencie lokacyjnym Milejczyc czytamy, iż przyczyną nadania praw miejskich była „konieczność polepszenia stanu królewskiego pomiędzy Bielskiem Podlaskim a Drohiczynem, bo dotychczas istniejący stan był bardzo podły i narażał na niewygody”². Z drugiej strony zagęszcza się sieć na wschodnim Mazowszu, prawa miejskie dostaje Wysokie — 1503,

1

   I. T. Baranowski, Podlasie w przededniu Unii Lubelskiej. „Przegl. Hist.” 7, 1908, cz. I Szlachta, z. 1, s. 43-74; cz. II Ludność miejska z. 2, s. 183—203; cz. III Ludność włościańska z. 3, s. 299—321.

2

   O. Hedemann, Dzieje Puszczy Białowieskiej za czasów dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1938.