2165574363

Geneza miast białostockich 29

stansował on pozostałe miasta regionu. Będąc ośrodkiem rozległych dóbr, Białystok stał się również siedzibą poważnego garnizonu wojskowego, sztabu i kancelarii hetmańskiej. Ostatni bowiem z rodu — Jan Klemens Branicki (1689—1779), hetman wielki koronny, skłócony z królem Stanisławem Augustem, pod koniec swego życia nie ruszał się ze swej podlaskiej siedziby, poświęcając czas i uwagę rozbudowie swej rezydencji i miasta. W owym czasie przebudowany został pałac, przez najznakomitszego architekta epoki, Tylmana z Gameren, powstaje wspaniały park. Gromadzone są zbiory graficzne, biblioteka, zapoczątkowane zostaje archiwum. Branicki wzniósł szereg innych budowli — odwach, wozownię, zbrojownię, zwaną wówczas cekhauzem, szpital i klasztor. Administracja dóbr była bardzo sprawna i stosunkowo nieliczna [9]. Miasto staje się ożywionym ośrodkiem handlu (cotygodniowe targi, kilkudniowe jarmarki 2 razy w roku) i rzemiosła, a swą zabudową, regulowaną surowymi przepisami, wyróżnia się spośród innych ówczesnych miast²⁶. Wprawdzie po śmierci hetmana (1771) nastąpiła likwidacja garnizonu i urzędów hetmańskich, niemniej pod rządami wdowy — „pani krakowskiej”, będącej rodzoną siostrą króla, Białystok zachował swą sławę „podlaskiego Wersalu” aż do czasów wkroczenia Prusaków, którzy odkupili w 1802 r. miasto i pałac z rąk spadkobierców — Potockich, lokując tu siedzibę władz nowo utworzonego departamentu Prus Nowowschodnich.

Działalność inwestycyjna Branickiego rozciągała się także na inne. należące doń miasta, jak Choroszcz, gdzie powstała letnia rezydencja pałacowa i Tykocin, w którym poza budowlami sakralnymi (klasztor Benedyktynów, kościół oraz plebania misjonarzy) zbudowano szereg budynków gospodarczych. O tym, że Tykocin był w owym czasie ożywionym ośrodkiem gospodarczym, świadczą wznoszone tam wówczas dworki właścicieli okolicznych dóbr i spichlerze [22j.

Lokacje Jeleniewa i Krasnopola wiążą się z działalnością A. Tyzen-hauza, podskarbiego nadwornego litewskiego i starosty grodzieńskiego, który był w latach 1765—1777 administratorem, a w 1777—1780 dzierżawcą ekonomii królewskich na Litwie. Dążąc do zwiększenia rentowności gospodarki ekonomii, Tyzenhauz przeprowadził szereg reform, którymi objął nie tylko rolniczą wieś, ale również miasteczka, w swoisty sposób aktywizując należące do ekonomii miasta i zakładając nowe²⁷.

²⁶ J. Glinka, Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia, Praca IUA, 5,1955, z. 1, „Studia z historii budowy miast”, s. 219 (plan 1 : 4 000).

-⁷ Dane dotyczące działalności A. Tyzenhauza zaczerpnąłem z prac T. Korzo-n a, op. cit., S. Kościałkowskiego (Ze studiów nad dziejami ekonomii królewskich na Litwie. „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Wil., 5, Wilno 1914), H. Budnik [20] i W. Trzebińskiego (Ze studiów nad historią budowy miast prywatnych