Umberto Eco Zapiski na pude�ku od zapa�ek Tom I Prze�o�y�: Adam Szymanowski Wydanie polskie: 1993 SPIS TRE�CI JAK BY� INDIANINEM 3 Przed atakiem 3 Napad na dyli�ans 3 Napad na samotn� farm� lub obwarowany wozami ob�z 3 Napad na fort 4 Inne przypadki 5 JAK PISA� DO KATALOGU WYSTAWY 6 Suplement 10 JAK URZ�DZI� BIBLIOTEK� PUBLICZN� 12 JAK ROZUMNIE SP�DZA� WAKACJE 14 JAK WYROBI� SOBIE NOWE PRAWO JAZDY 16 JAK KORZYSTA� Z INSTRUKCJI 21 JAK UNIKA� CHOR�B ZAKA�NYCH 23 Wolne zawody 23 Pro�ci obywatele i robotnicy 24 Trzeci �wiat 24 JAK PODRӯOWA� Z �OSOSIEM 26 JAK PRZEPROWADZA� INWENTARYZACJ� 28 JAK KUPOWA� GAD�ETY 30 JAK ZOSTA� KAWALEREM MALTA�SKIM 36 JAK JE�� W SAMOLOCIE 38 JAK M�WI� O ZWIERZ�TACH 40 JAK PISA� WST�PY 42 JAK BY� PREZENTEREM TV 44 JAK U�YWA� PIEKIELNEGO DZBANUSZKA 47 JAK ROZPLANOWA� CZAS 49 JAK KORZYSTA� Z TAKS�WKI 51 JAK PROSTOWA� CO�, CO ZOSTA�O SPROSTOWANE 53 JAK WRZUCA� DO KOSZA TELEGRAMY 55 JAK SI� ZACZYNA, JAK KO�CZY 57 JAK NIE WIEDZIE�, KT�RA GODZINA 59 JAK POKONYWA� KONTROL� CELN� 61 JAK NIE POS�UGIWA� SI� FAKSEM 63 JAK REAGOWA� NA ZNANE SK�D� TWARZE 65 JAK ROZPOZNA� FILM PORNO 67 JAK JE�� LODY 69 JAK NIE M�WI�: �DOK�ADNIE TAK� 71 JAK WYSTRZEGA� SI� WD�W 72 JAK NIE ROZMAWIA� O PI�CE NO�NEJ 74 JAK UZASADNI� POSIADANIE BIBLIOTEKI DOMOWEJ 76 JAK NIE KORZYSTA� Z TELEFONU KOM�RKOWEGO 78 JAK PODRӯOWA� AMERYKA�SKIMI POCI�GAMI 80 JAK WYBRA� SOBIE POP�ATNY ZAW�D 82 JAK STAWIA� WIELOKROPEK 84 JAK BY� INDIANINEM Zwa�ywszy, i� przysz�o�� narodu india�skiego jest ju�, jak si� zdaje, raz na zawsze okre�lona, m�ody Indianin spragniony awansu spo�ecznego ma przed sob� jedn� tylko drog�, a mianowicie zagra� w westernie. W tym celu podamy tutaj gar�� najistotniejszych wskaz�wek, kt�re pozwol� mu osi�gn�� w toku rozmaitych przedsi�wzi�� pokojowych i wojennych status �Indianina z westernu� i w ten spos�b upora� si� z problemem endemicznego bezrobocia n�kaj�cego jego pobratymc�w. Przed atakiem 1. Nigdy nie atakowa� znienacka; przeciwnie, z daleka i z kilkudniowym wyprzedzeniem dawa� dobrze widoczne sygna�y dymem, aby dyli�ans lub fort zd��y� wys�a� wie�ci Si�dmemu Pu�kowi Kawalerii. 2. Je�li to tylko mo�liwe, ukazywa� si� ma�ymi grupkami na okolicznych wzg�rzach. Niech wartownicy zajm� stanowiska na wznosz�cych si� samotnie wierzcho�kach. 3. Zostawia� dobrze widoczne �lady swojego pochodu: odciski ko�skich kopyt, wygaszone ogniska na miejscach postoju, a tak�e pi�ra i amulety, kt�re pozwol� zorientowa� si�, do jakiego plemienia nale�ycie. Napad na dyli�ans 4. Napadaj�c na dyli�ans, zawsze nale�y �ciga� go zachowuj�c odpowiedni� odleg�o��, a w najgorszym razie galopowa� po obu jego stronach, tak �eby stanowi� jak najlepszy cel. 5. W �adnym razie nie wyprzedza� dyli�ansu. �ci�ga� w tym celu wodze mustangom, kt�re s�, jak wiadomo, znacznie szybsze od koni poci�gowych. 6. Pr�by zatrzymania dyli�ansu podejmowa� pojedynczo, rzucaj�c si� mi�dzy konie, tak by da� pocztylionowi szans� oddania celnego strza�u i zosta� nast�pnie stratowanym przez zaprz�g. 7. Nigdy nie blokowa� dyli�ansowi drogi du�� grup�, musia�by bowiem natychmiast si� zatrzyma�. Napad na samotn� farm� lub obwarowany wozami ob�z 8. Nigdy nie napada� noc�, kiedy koloni�ci niczego si� nie spodziewaj�. Trzyma� si� zasady, �e Indianin dokonuje napadu wy��cznie w �wietle dnia. 9. Nie szcz�dzi� gard�a i ujawnia� g�osem kojota swoj� pozycj�. 10. Kiedy jaki� bia�y wyda okrzyk kojota, natychmiast podnie�� g�ow�, �eby stanowi�a dogodny cel. 11. Galopowa� dooko�a celu ataku, nie zacie�niaj�c bro� Bo�e kr�gu, dzi�ki czemu b�dzie mo�na wystrzela� was kolejno jak kaczki. 12. Nie rzuca� do tego galopu wszystkich ludzi na raz; trzeba przecie� zast�powa� kim� tych, kt�rzy padn�. 13. Nie zwa�aj�c na brak strzemion, zapl�ta� jako� nogi w uprz��, �eby ko� m�g� mo�liwie najd�u�ej wlec Indianina, kt�ry zostanie trafiony. 14. U�ywa� strzelb, kt�re nabyli�cie od nieuczciwego handlarza i kt�rymi nie umiecie si� pos�ugiwa�. Nie spieszy� si� z ich �adowaniem! 15. Nie przerywa� galopu, kiedy zjawia si� odsiecz, czeka� na szar�� kawalerii, nie rzuca� si� na ni�, natomiast ju� po pierwszym jej uderzeniu rozproszy� si� na wszystkie strony, �eby umo�liwi� po�cig za pojedynczymi Indianami. 16. W przypadku samotnej farmy pos�a� tam noc� jednego wywiadowc�. Wywiadowca �w ma podkra�� si� do o�wietlonego okna i wpatrywa� d�ugo w bia�� niewiast� - do momentu, kiedy ona zauwa�y przyci�ni�t� do szyby india�sk� twarz. Poczeka�, a� krzyknie i wybiegn� z domu m�czy�ni. Dopiero w tym momencie mo�na podj�� pr�b� ucieczki. Napad na fort 17. Przede wszystkim doprowadzi� do tego, �eby w nocy uciek�y wszystkie konie. Nie wy�apywa� ich. Niech rozbiegn� si� po prerii. 18. Je�li w toku bitwy trzeba wdrapa� si� na umocnienia, niech jeden w�azi na ramiona drugiego. Najpierw wystawi� powolutku bro�, potem g�ow�; ukaza� si� w odpowiednim momencie, gdy� bia�a niewiasta musi mie� wszak mo�liwo�� ujawnienia waszej obecno�ci strzelcowi wyborowemu. Nie wali� si� do wn�trza fortu, lecz do ty�u, na zewn�trz. 19. Oddaj�c strza� z daleka, stan�� na jakim� wierzcho�ku, �eby by� doskonale widocznym i m�c nast�pnie run�� do przodu, roztrzaskuj�c si� o ska�y. 20. Je�li dojdzie do walki bezpo�redniej, celowa� bez po�piechu. 21. W powy�szym przypadku powstrzyma� si� od u�ycia rewolweru, kt�ry doprowadzi�by przecie� do natychmiastowego rozstrzygni�cia. Si�gn�� po bro� bia��. 22. Je�liby biali wa�yli si� dokona� wypadu, nie bra� broni zabitego wroga. Tylko zegarek - i ws�uchiwa� si� w jego tykanie, dop�ki nie zjawi si� nast�pny przeciwnik. 23. W razie pojmania je�ca nie zabija� go od razu, ale przywi�za� do pala lub zamkn�� w namiocie i czeka� na n�w ksi�yca, �eby wrogowie mogli go uwolni�. 24. Tak czy inaczej zawsze mo�na mie� pewno��, �e zabije si� nieprzyjacielskiego tr�bacza, gdy tylko rozlegnie si� w oddali sygna��wka Si�dmego Pu�ku Kawalerii. W tym momencie tr�bacz z fortu zawsze wstaje, �eby odpowiedzie� z najwy�szej blanki fortu. Inne przypadki 25. W razie ataku na wiosk� india�sk� opuszcza� w pop�ochu namioty, a nast�pnie biega� we wszystkie strony, pr�buj�c dotrze� do broni, kt�r� poprzednio umie�ci�o si� w trudno dost�pnych miejscach. 26. Bada� jako�� whisky kupowanej od handlarzy; zawarto�� kwasu siarkowego w p�ynie winna wynosi� jak trzy do jednego. 27. Kiedy przeje�d�a poci�g, upewni� si�, czy jest w nim �owca india�skich skalp�w, a nast�pnie p�dzi� konno obok wagon�w, wymachuj�c strzelbami i wydaj�c powitalne okrzyki. 28. Skacz�c z g�ry na plecy bia�emu trzyma� n� tak, by nie da�o si� od razu zrani� przeciwnika, dzi�ki czemu dojdzie do walki wr�cz. Czeka�, a� bia�y si� obr�ci. (1975) JAK PISA� DO KATALOGU WYSTAWY Poni�sze zapiski maj� by� instrukcj� dla autora katalog�w artystycznych (w dalszym ci�gu AKA). Uwaga: nie dotycz� krytyczno-historycznego eseju przeznaczonego dla specjalistycznego czasopisma, a to z rozmaitych i r�norodnych powod�w, z kt�rych najwa�niejszy jest ten, �e eseje krytyczne s� czytane i oceniane przez innych krytyk�w, z rzadka za� tylko przez poddanego analizie artyst�, ten bowiem nie czytuje danego czasopisma, albo od dw�ch wiek�w spoczywa w grobie. Sprawa jest diametralnie odmienna w przypadku katalogu wystawy sztuki wsp�czesnej. Jak sta� si� AKA? Jest to niestety bardzo �atwe. Wystarczy wykonywa� jaki� zaw�d wymagaj�cy pracy umys�owej (bardzo poszukiwani s� fizycy j�drowi i biolodzy), mie� telefon zarejestrowany na w�asne nazwisko oraz cieszy� si� pewn� renom�. Renom� ocenia si� nast�puj�co: jej zasi�g geograficzny winien przewy�sza� obszar oddzia�ywania wystawy (chodzi o renom� na skal� prowincji w przypadku miasta licz�cego mniej ni� siedemdziesi�t tysi�cy mieszka�c�w, na skal� kraju w przypadku stolicy regionu i na skal� mi�dzynarodow� w przypadku stolicy niepodleg�ego pa�stwa - wyj�wszy San Marino i Andorr�), a w g��b - nie wykracza� poza granic� wyrobienia kulturalnego potencjalnych nabywc�w obraz�w (je�li w gr� wchodzi wystawa pejza�y alpejskich w stylu Segantiniego, nie ma potrzeby, a nawet by�oby to szkodliwe, by� korespondentem �New Yorkera�, wi�cej po�ytku b�dzie bowiem ze stanowiska dyrektora miejscowej szko�y pedagogicznej). Oczywi�cie musi si� do nas zwr�ci� z pro�b� artysta, ale tym akurat nie warto zaprz�ta� sobie g�owy, jako �e artyst�w szukaj�cych prezentera jest wi�cej ni� potencjalnych AKA. Zwa�ywszy na te okoliczno�ci, wyb�r na AKA jest nieunikniony i niezale�ny od naszej woli. Je�li tylko artysta upatrzy sobie przysz�ego AKA, ten nie wykr�ci si� od zadania, chyba �e b�dzie wola� wyemigrowa� na inny kontynent. Kiedy ju� AKA pogodzi si� ze swoim losem, stanie przed konieczno�ci� rozwa�enia powod�w, jakimi si� kierowa�: 1) Pieni�dze (niezwykle rzadko, gdy� nie brak, jak zobaczymy, motywacji mniej dla artysty kosztownych). 2) Rekompensata seksualna. 3) Przyja��; w dw�ch wersjach: rzeczywista sympatia albo brak mo�liwo�ci odrzucenia propozycji. 4) Podarunek w postaci dzie�a artysty (ta motywacja nie pokrywa si� zgo�a z nast�pn�, to jest z podziwem dla artysty, mo�na bowiem pragn�� dzie�a sztuki jako towaru na sprzeda�). 5) Rzeczywisty podziw dla prac danego artysty. 6) Pragnienie sprz�enia swego nazwiska z nazwiskiem artysty. Jest to bajeczna wprost inwestycja w przypadku m�odych intelektualist�w, bo przecie� artysta postara si� ju� o to, �eby spopularyzowa� nazwisko AKA w niezliczonych bibliografiach do��czanych do nast�pnych katalog�w, kt�re b�d� ukazywa� si� w kraju i za granic�. 7) Ideologiczne, estetyczne lub komercyjne zainteresowanie rozwojem danego pr�du artystycznego albo danej galerii. Ten ostatni punkt jest najdelikatniejszy i dotyczy zawsze najbardziej kryszta�owo bezinteresownych AKA. Rzecz w tym, �e krytyk literacki, filmowy lub teatralny, wynosz�c pod niebiosa albo mia�d��c dzie�o, o kt�rym pisze, w niewielkim stopniu wp�ywa na jego sukces. Krytyk literacki, pisz�c przychyln� recenzj�, sprawi, �e sprzeda� powie�ci wzro�nie o kilkaset egzemplarzy; krytyk filmowy mo�e zjecha� komedyjk� porno, ale film i tak przyniesie astronomiczne zyski. Podobnie jest z krytykiem teatralnym. Natomiast AKA jednym tekstem sprawia, �e ca�e dzie�o artysty jest cz�ciej cytowane - czasem w gr� wchodzi przebicie dziesi�ciokrotne. Ta okoliczno�� okre�la tak�e sytuacj� AKA jako krytyka. Krytyk literacki mo�e wypowiada� si� nieprzychylnie o autorze, kt�rego nawet nie zna i kt�ry (zwykle) nie ma wp�ywu na to, czy artyku� uka�e si� w tym a tym czasopi�mie; artysta za� zamawia katalog i kontroluje jego zawarto��. Nawet kiedy zwraca si� do AKA z wezwaniem: �B�d� surowy�, w istocie rzeczy takiej postawy nie da si� utrzyma�. Albo si� odmawia, co, jak widzieli�my, jest niemo�liwe, albo przyjmuje postaw� pe�n� wyrozumia�o�ci. Albo stosuje uniki. W�a�nie dlatego, a tak�e w zale�no�ci od tego, do jakiego stopnia AKA pragnie ocali� swoj� godno�� i przyja�� z artyst�, tekst mglisty jest fundamentem katalog�w wystawowych. Wyobra�my sobie teraz, �e malarz o nazwisku Prosciuttini od trzydziestu lat maluje t�o barwy ochry, a na nim umieszcza po�rodku b��kitny tr�jk�t r�wnoramienny o podstawie r�wnoleg�ej do po�udniowej kraw�dzi obrazu, na ten za� tr�jk�t nak�ada przezroczysty czerwony tr�jk�t nieforemny, kt�ry jest pochylony w kierunku po�udniowo-wschodnim w stosunku do podstawy tr�jk�ta b��kitnego. AKA b�dzie musia� uwzgl�dni� fakt, �e mi�dzy rokiem 1950 a 1980 Prosciuttini, w zale�no�ci od okresu historycznego, dawa� swoim dzie�om nast�puj�ce tytu�y, wymienione tu w porz�dku chronologicznym: Kompozycja, Dwa plus niesko�czono��, E=mc2 Allende, Allende, Chile si� nie podda, Imi� Ojca, Poprzez, Osobiste. Jakimi (uczciwymi) sposobami podej�cia do kwestii dysponuje AKA? Je�li jest poet�, bez trudu wybrnie z k�opotu: zadedykuje Prosciuttiniemu wiersz. Na przyk�ad: �Niby strza�a - (O, srogi Zenonie!) - P�d - innego grotu - parasanga wytyczona - chorego kosmosu - czarnych dziur - wielobarwno��. Takie rozwi�zanie problemu zapewnia wzrost presti�u AKA, Prosciuttiniego, w�a�ciciela galerii i nabywcy obrazu. Drugie rozwi�zanie jest zarezerwowane dla prozaik�w i przybiera posta� listu otwartego, o swobodnym, katarynkowym toku: �Drogi Panie Prosciuttini, kiedy patrz� na Pa�skie tr�jk�ty, jestem znowu w Uqbar, �wiadkiem Jorge Luis... Jakby Pierre Menard podsuwa� mi odtworzone formy z dawnych czas�w, jaki� don Pitagoras z Manczy. Lubie�no�� obr�cona o sto osiemdziesi�t stopni; czy mo�emy wyzwoli� si� z wi�z�w Konieczno�ci? By�o to czerwcowego poranka, sk�pane w s�o�cu pola; partyzant powieszony na s�upie telefonicznym. Zielone lata, zw�tpi�em w esencj� Zasady...� I tak dalej, i tak dalej. �atwiejsze zadanie stoi przed AKA o wykszta�ceniu �cis�ym. Punktem wyj�cia mo�e by� dla niego przekonanie, �e obraz jest tak�e elementem rzeczywisto�ci, wystarczy wi�c zastanowi� si� nad najg��bszymi aspektami rzeczywisto�ci, a cokolwiek si� napisze, b�dzie wolne od k�amstwa. Mo�e wi�c snu� takie oto rozwa�ania: �Tr�jk�ty Prosciuttiniego to przyk�ad graf�w. Logiczne funkcje konkretnych topologii. W�z�y. Jak przej�� od danego w�z�a U do jakiego� innego? Potrzebna jest, jak wiadomo, funkcja warto�ciuj�ca F, i je�li oka�e si�, i� F(U) jest mniejsze lub r�wne F(V), nale�y dla ka�dego innego rozwa�anego w�z�a V rozwin�� U tak, by generowa� w�z�y pochodne wzgl�dem U. W�wczas warto�ciuj�ca funkcja pierwotna spe�ni warunek, i� F(U) jest mniejsze lub r�wne F(V), takiego, �e D(U,Q) jest mniejsze lub r�wne D(V,Q), gdzie D(A,B) oznacza oczywi�cie odleg�o�� na grafie mi�dzy A i B. Sztuka jest matematyk�. Oto pos�anie, jakie przekazuje nam Prosciuttini�. Na pierwszy rzut oka mo�e si� wyda�, �e tego rodzaju sposoby daje si� stosowa� do obrazu abstrakcyjnego, ale nie do takiego Morandiego lub Guttusa. To b��d. Oczywi�cie wszystko jest w r�ku cz�owieka nauki. Ograniczymy si� do og�lnikowego wskazania: je�li z odpowiedni� metaforyczn� dezynwoltur� powo�asz si� na teori� katastrof Rene Thoma, bez trudu udowodnisz, �e martwe natury Morandiego to formy zastyg�e w stanie chwiejnej r�wnowagi, i wystarczy male�kie odchylenie, by naturalne kszta�ty butelek wywin�y si� poza siebie i wok� siebie, za�amuj�c si� w punktach osobliwych, p�kaj�c niby kryszta� poddany dzia�aniu ultrad�wi�k�w; magia artysty to w�a�nie odtworzenie na p��tnie tej sytuacji granicznej. Warto te� poigra� z angielskim terminem oznaczaj�cym martw� natur�: still life. Still jeszcze na jaki� czas, lecz jak d�ugi? Still-Until... Magia r�nicy mi�dzy �bytem�, a �bytem po�. Mi�dzy rokiem 1968 a, powiedzmy, 1972 istnia�a jeszcze inna mo�liwo��. Interpretacja polityczna. Uwagi na temat walki klas, rozk�adu przedmiot�w zbezczeszczonych wskutek komercjalizacji. Sztuka jako bunt przeciwko �wiatu rzeczy na sprzeda�, tr�jk�ty Prosciuttiniego jako formy odrzucaj�ce byt komercyjny, otwarte na tw�rczo�� proletariack� wyw�aszczon� przez �ar�oczny kapitalizm. Powr�t do z�otego wieku, czyli zapowied� utopii, marzenie o Sprawie. Wszystko, co powiedziano powy�ej, odnosi si� jednak do AKA, kt�ry nie jest zawodowym krytykiem sztuki. Sytuacja krytyka jest, jak by to powiedzie�, bardziej krytyczna. Musi przecie� om�wi� dzie�o, nie formu�uj�c jednak s�d�w warto�ciuj�cych. Najdogodniejszy spos�b na wybrni�cie z tego k�opotu, to wskaza�, �e artysta pracowa� w harmonii z dominuj�c� wizj� �wiata, to znaczy, jak powiada si� dzisiaj, z Metafizyk� Oddzia�ywania. Wszelka metafizyka oddzia�ywania to metoda zdawania sprawy z tego, co istnieje. Ot� nie ulega w�tpliwo�ci, �e obraz nale�y do rzeczy, kt�re istniej�, i �e cho�by by� nie wiem jak pod�y, jako� tam przedstawia to, co istnieje (nawet obraz abstrakcyjny przedstawia to, co mo�e istnie� albo istnieje w uniwersum czystych form). Skoro metafizyka oddzia�ywania utrzymuje na przyk�ad, i� wszystko, co istnieje, jest tylko energi�, stwierdzenie, �e obraz Prosciuttiniego to energia i �e przedstawia energi�, nie stanowi zgo�a k�amstwa; co najwy�ej bana�, ale bana�, kt�ry ratuje krytyka z opresji, a uszcz�liwia Prosciuttiniego, w�a�ciciela galerii i nabywc� obrazu. Jedyna trudno�� sprowadza si� do wyodr�bnienia tej metafizyki oddzia�ywania, o kt�rej w danym okresie wszyscy co� s�yszeli ze wzgl�du na jej popularno��. Owszem, mo�na utrzymywa� za Berkeleyem, �e esse est percipi, i oznajmi�, �e dzie�a Prosciuttiniego istniej�, poniewa� s� postrzegane, lecz wspomniana metafizyka jest niewystarczaj�co metafizyk� oddzia�ywania, wi�c Prosciuttini i czytelnicy dostrzegliby nadmiern� banalno�� twierdzenia. Je�liby wi�c tr�jk�ty Prosciuttiniego mia�y by� wystawione u schy�ku lat pi��dziesi�tych, nale�a�oby, powo�uj�c si� na skrzy�owane wp�ywy Banfiego-Paciego i Sartre�a-Merleau-Ponty�ego (a w punkcie kulminacyjnym na nauczanie Husserla), okre�li� rzeczone tr�jk�ty jako �reprezentacj� samego aktu zamierzania czego�, kt�ry to akt, ustanawiaj�c obszary ejdetyczne, nadaje formom czysto geometrycznym modalno�� Lebenswelt�. W tamtym okresie dopuszczalne by�yby r�wnie� wariacje w terminach psychologii postaci. Stwierdzenie, �e tr�jk�ty Prosciuttiniego kryj� w sobie Gestalt, jest niepodwa�alne, gdy� ka�dy tr�jk�t, je�li tylko da si� rozpozna� jako tr�jk�t, kryje w sobie Gestalt. W latach sze��dziesi�tych Prosciuttini by�by bardziej up to date, gdyby w jego dzie�ach dostrze�ono pewn� struktur� homologiczn� z paltem struktur pokrewie�stwa Levi-Straussa. Je�liby kto� zapragn�� porusza� si� mi�dzy strukturalizmem a rokiem sze��dziesi�tym �smym, m�g�by oznajmi�, �e zgodnie ze sformu�owan� przez Mao teori� sprzeczno�ci, kt�ra kojarzy heglowsk� triad� z binarnymi zasadami Yin i Yang, dwa tr�jk�ty Prosciuttiniego uwypuklaj� relacj� mi�dzy sprzeczno�ci� pierwotn� a wt�rn�. Prosz� nie s�dzi�, �e kanon strukturalistyczny jest bezu�yteczny w przypadku butelek Morandiego: butelka g��boka (deep bonie) przeciwko butelce powierzchownej. Po roku siedemdziesi�tym krytyk ma wi�ksze mo�liwo�ci wyboru. Oczywi�cie tr�jk�t b��kitny przenikni�ty tr�jk�tem czerwonym to epifania Pragnienia goni�cego za Innym, z kt�rym nigdy nie zdo�a si� uto�sami�. Prosciuttini to malarz Odmienno�ci, a nawet Odmienno�ci w To�samo�ci. Odmienno�� w to�samo�ci wyst�puje tak�e w relacji �g�owa-krzy�� na stulirowej monecie, ale z tr�jk�t�w Prosciuttiniego da si� wyodr�bni� przypadek Implozji, podobnie jest zreszt� z drugiej strony z obrazami Pollocka i wprowadzaniem czopk�w do odbytnicy (czarne dziury). Jednak w przypadku tr�jk�t�w Prosciuttiniego mamy ponadto wzajemn� redukcj� warto�ci u�ytkowej i handlowej. Je�li dorzuci si� roztropnie skojarzenie z Odmienno�ci� od u�miechu Giocondy, w kt�rym, przechyliwszy g�ow�, da si� rozpozna� srom niewie�ci, a w ka�dym razie jest on beance, tr�jk�ty Prosciuttiniego w swoim wzajemnym unicestwianiu si� i �katastroficznym� wirowaniu mog� jawi� si� jako implozyjno�� fallusa, kt�ry przeobra�a si� w vagina dentata. Upadek Fallusa. Zako�czmy stwierdzeniem, �e w sumie z�ot� regu�� AKA winno by� om�wienie dzie�a w taki spos�b, by opis stosowa� si� nie tylko do innych obraz�w, ale r�wnie� do uczu�, jakich si� do�wiadcza patrz�c na wystaw� w�dliniarni. Je�li AK A pisze: �W obrazach Prosciuttiniego percepcja form nigdy nie jest biernym dostosowaniem do danych zmys�owych. Prosciuttini m�wi nam, �e nie ma percepcji bez interpretacji i trudu, a droga od wra�enia do percepcji wiedzie przez dzia�anie, praksis, bycie-w-�wiecie jako konstrukcja Abschattungen, wykrojona intencjonalnie z miazgi rzeczy w sobie�, czytelnik uznaje prawd� Prosciuttiniego, poniewa� jest zgodna z mechanizmami, dzi�ki kt�rym odr�nia si� u masarza mortadel� od sa�atki jarzynowej. Prowadzi to do ustanowienia nie tylko kryterium wykonalno�ci i skuteczno�ci, ale tak�e kryterium moralnego: wystarczy m�wi� prawd�. Oczywi�cie s� r�ne prawdy. (1980) Suplement Poni�szy tekst wyszed� naprawd� spod mojego pi�ra i prezentuje dorobek malarski Antonia Fomeza zgodnie z regularni postmodernistycznego cytacjonizmu (zob. Antonio Fomez, Da Ruoppolo a me, Studio Annunciata, Mediolan 1982). Pragn�c przekaza� czytelnikowi (w zwi�zku z poj�ciem �czytelnik� por. D. Coste, �Three concepts of the reader and their contribution to a theory of literary texts�, �Orbis literarum� 34, 1880; W. Iser, �Der Akt des Lesens�, Monachium 1972; �Der implizite Leser�, Monachium 1976; U. Eco, �Lector in fabula�, Mediolan 1979; G. Prince, �Introduction a l�etude du narrataire�, �Poetique� 14, 1973; M. Nojgaard, �Le lecteur et la critique�, �Degres� 21, 1980) gar�� �wie�ych intuicji (por. B. Croce, �Estetica come scienza delfespressione e linguistica generale�, Bari 1902; H. Bergson, Oeuvres, Edition du Centenaire, Pary� 1963; E. Husserl, �Ideen zu einer Phdnomenologie undphdnomenologischen Philosophie�, Den Haag 1950), w zwi�zku z malarstwem (odno�nie poj�cia �malarstwo� por. Cennino Cennini, �Trat tato delia pittura�; Bellori, �Vite d�artisti�; Vasari, �Le vite�; A. A. W., �Trattati d�arte del Cinquecento�, opr. P. Barocchi, Bari 1960; Lomazzo, �Trattato dellarte delia pittura�; Alberti, �Delia pittura�; Armenini, �D�veri precetti delia pittura�; Baldinucci, �Vocabolario toscano dellarte del disegno�; S. van Hoogstraaten, �Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst�, 1678, VIII, l, ss. 279nn.; L. Dolce, �Dialogo delia pittura�; Zuccari, �Idea de� pittori�) Antonia Fomeza (je�li chodzi o bibliografi� og�ln�, por. G. Pedicini, �Fomez�, Mediolan 1980, zw�aszcza ss. 60-90), musz� podj�� pr�b� analizy (por. H. Putnam, �The analytic and the synthetic�, w: �Mind, language and reality�, Londyn-Cambridge 1975; M. White, wyd., �The age of analysis�, Nowy Jork 1955) w formie (por. W. Kohler, �Gestalt Psychology�, Nowy Jork 1947; P. Guillaume, �La psychologie de la forme�, Pary� 1937) ca�kowicie naiwnej i wyzbytej uprzedze� (por. J. Piaget, �La representation du monde chez l�enfant�, Pary� 1955); G. Kanizsa, �Grammatica del vedere�, Bolonia 1981). Jest to jednak rzecz (odno�nie rzeczy w sobie por. I. Kant, �Kritik der reinen Vernunft�, 1781-1787) niezmiernie trudna na tym �wiecie (por. Arystoteles, �Metafizyka�) postmodernistycznym (por. por. ((por. (((por. por.)))))). Dlatego nie robi si� nic (por. Sartre, �L�etre et le neant�, Pary� 1943). Pozostaje milczenie (Wittgenstein, �Tractatus�, 7). Przepraszam, mo�e innym (por. J. Lacan, �Ecrits�, Pary� 1966) razem (por. Viollet-le-Duc, �Opera omnia�). JAK URZ�DZI� BIBLIOTEK� PUBLICZN� 1. Katalog winien by� poszatkowany na jak najwi�cej dzia��w; nale�y z wielk� pieczo�owito�ci� oddzieli� katalog ksi��ek od katalogu czasopism, oba za� od katalogu rzeczowego, jak r�wnie� ksi��ki ostatnio nabyte od tych, kt�re zakupiono dawniej. Ortografia w obu tych katalogach (nabytk�w nowych i dawnych) winna by� w miar� mo�liwo�ci zr�nicowana; na przyk�ad w nabytkach nowych retoryka pisze si� przez jedno t, a w dawnych - przez dwa; Czajkowski w nabytkach nowych przez Cz, w dawnych - z francuska, przez Tsch. 2. Tematy ma okre�la� bibliotekarz. Ksi��ki nie powinny zawiera� w kolofonie wskaz�wki co do tematu, pod jakim nale�a�oby je zakatalogowa�. 3. Sygnatury winny by� niemo�liwe do przepisania, w miar� mo�liwo�ci rozbudowane, aby ten, kto wype�nia rewers, nie mia� nigdy do�� miejsca na wypisanie ostatnich symboli i uzna� je za niewa�ne, a dzi�ki temu obs�uguj�cy m�g� zwr�ci� rewers z ��daniem uzupe�nienia. 4. Czas mi�dzy zam�wieniem a dostarczeniem ksi��ki winien by� bardzo d�ugi. 5. Nie ma potrzeby wypo�ycza� wi�cej ni� jedn� ksi��k� na raz. 6. Ksi��ki, dostarczone przez obs�ug� dzi�ki wypisaniu przez czytelnika odpowiedniego rewersu, nie mog� by� przenoszone do biblioteki podr�cznej, tak wi�c nale�y oddzieli� w swoim �yciu dwa fundamentalne aspekty: jeden dotycz�cy lektury, drugi - sprawdzania. Biblioteka ma zniech�ca� do jednoczesnego czytania kilku ksi��ek, bo od tego mo�na przecie� dosta� zeza. 7. Unika� wyposa�enia biblioteki w jedn� chocia�by kopiark�; je�li jednak jaka� ju� si� znajdzie, dost�p do niej ma by� pracoch�onny i k�opotliwy, cena wy�sza ni� w mie�cie, limity bardzo niskie, co najwy�ej dwie, trzy stroniczki. 8. Bibliotekarz winien uwa�a� czytelnika za wroga, nieroba (w przeciwnym razie by�by bowiem w pracy), za potencjalnego z�odzieja. 9. Dzia� informacji winien by� nieosi�galny. 10. Nale�y zniech�ca� do wypo�yczania. 11. Wypo�yczanie mi�dzybiblioteczne winno by� maksymalnie utrudnione, a w ka�dym razie wymaga� ca�ych miesi�cy czekania. Najlepiej jednak zadba� o to, �eby zapoznanie si� ze stanem posiadania innych bibliotek by�o niemo�liwe. 12. W konsekwencji tego wszystkiego kradzie� ksi��ek winna by� u�atwiona. 13. Godziny otwarcia biblioteki winny dok�adnie pokrywa� si� z godzinami pracy, przedyskutowanymi wcze�niej z przedstawicielami zwi�zk�w zawodowych; biblioteka ma by� poza tym zaryglowana na cztery spusty w soboty, niedziele oraz w porze obiadowej. Najwi�kszym wrogiem biblioteki jest pilny student; najlepszym przyjacielem - Don Ferrante, cz�owiek, kt�ry ma w�asn� bibliotek�, nie musi wi�c chodzi� do biblioteki publicznej, kt�rej zapisuje jednak sw�j ksi�gozbi�r. 14. Winno by� ca�kowicie niemo�liwe zjedzenie czegokolwiek w obr�bie biblioteki; w �adnym razie nie mo�e by� mowy o posilaniu si� poza bibliotek�, je�li nie zwr�ci si� wszystkich ksi��ek, z kt�rych si� korzysta, tak by po wypiciu kawy trzeba by�o zam�wi� je od nowa. 15. Nie dopuszcza� do odzyskania nast�pnego dnia czytanej ksi��ki. 16. Niemo�liwe winno by� uzyskanie informacji, kto wypo�yczy� brakuj�c� ksi��k�. 17. Je�li si� tylko uda - �adnych ubikacji. 18. W sytuacji idealnej czytelnika powinien obowi�zywa� zakaz wst�pu do biblioteki; zak�adaj�c jednak, �e do niej wtargn��, nadu�ywaj�c w ma�ostkowy i ma�o sympatyczny spos�b swob�d przyznanych mu wprawdzie przez Wielk� Rewolucj�, lecz nie przyswojonych jeszcze przez zbiorow� wra�liwo��, w �adnym razie nie mo�e, i nigdy nie b�dzie m�g� mie� dost�pu do p�ek z ksi��kami - je�li pominie si� prawo do pospiesznego przemkni�cia przez bibliotek� podr�czn�. UWAGA DODATKOWA. Ca�y personel winien by� dotkni�ty u�omno�ciami fizycznymi, albowiem obowi�zkiem spo�ecze�stwa jest zapewnienie pracy obywatelom niepe�nosprawnym (bada si� obecnie mo�liwo�� obj�cia t� zasad� tak�e stra�y po�arnej). Idealnym bibliotekarzem by�by kto� chromy, gdy� dzi�ki temu uzyskuje si� wyd�u�enie czasu potrzebnego na zej�cie do podziemi i powr�t. Je�li chodzi o te osoby z personelu, kt�re wspinaj� si� po drabinie do p�ek znajduj�cych si� na wysoko�ci o�miu metr�w, winny zamiast r�ki mie� protez� z hakiem, a to ze wzgl�d�w bezpiecze�stwa. Personel ca�kowicie pozbawiony ko�czyn g�rnych nosi ksi��ki w z�bach (panuje tendencja, �eby nie udost�pnia� tom�w o formacie wi�kszym ni� �semkowy). (1981) JAK ROZUMNIE SP�DZA� WAKACJE Kiedy zbli�aj� si� letnie wakacje, chwalebny zwyczaj nakazuje tygodnikom politycznym i kulturalnym podsun�� swoim czytelnikom co najmniej dziesi�� m�drych ksi��ek, kt�re pozwol� im rozumnie sp�dzi� rozumne wakacje. Przewa�a jednak nieprzyjemny zwyczaj nakazuj�cy traktowa� czytelnika jak osob� niedorozwini�t� i nawet s�awni pisarze staraj� si� proponowa� ksi��ki, kt�re ludzie o �rednim wykszta�ceniu powinni byli przeczyta� najp�niej przed matur�. Wydaje si� nam czym� obra�liwym, a przynajmniej poklepywaniem czytelnika po ramieniu, doradzanie mu, bo ja wiem, niemieckiego orygina�u �Powinowactwa z wyboru�, Prousta w wydaniu Pleiade albo �aci�skich utwor�w Petrarki. Musimy uwzgl�dni� fakt, �e czytelnik, od tak dawna zasypywany tego rodzaju radami, musi stawa� si� coraz bardziej wymagaj�cy, a jednocze�nie nie mo�emy traci� z oczu tych, kt�rzy nie mog�c sobie pozwoli� na kosztowne wakacje, gotowi s� prze�y� przygod� niedrog� i podniecaj�c�. Komu�, kto zamierza sp�dza� d�ugie godziny na pla�y, doradza�bym �Ars magna lucis et umbrae� ojca Athanasiusa Kirchera, rzecz fascynuj�c� dla czytelnika, kt�ry wystawiwszy si� na dzia�anie promieni podczerwonych, zechce zaduma� si� nad cudowno�ci� �wiat�a i zwierciade�. Rzymskie wydanie z 1645 roku jest nadal dost�pne w antykwariatach, za sumy bezspornie ni�sze od tych, jakie Calvi wyeksportowa� do Szwajcarii. Nie zaleca�bym wypo�yczania tej pozycji z biblioteki, poniewa� mo�na j� znale�� jedynie w zabytkowych pa�acach, gdzie personel biblioteczny sk�ada si� zwykle z ludzi bez prawej r�ki i lewego oka, kt�rzy spadaj� z drabiny, kiedy pn� si� ku p�kom z cymeliami. Dalsz� niedogodno�ci� s� mole ksi��kowe oraz krucho�� kart, nie nale�y wi�c czyta� takiego dzie�a, kiedy wiatr porywa pla�owe parasole. M�odzieniec, kt�ry podr�uje po Europie z okresowym biletem kolejowym drugiej klasy w kieszeni, nara�ony jest wi�c na lektur� w zat�oczonym poci�gu, gdzie stoi si� wystawiaj�c jedn� r�k� za okno, m�g�by zabra� ze sob� przynajmniej trzy z sze�ciu wydanych u Einaudiego tom�w Ramusla, kt�re mo�na doskonale czyta� trzymaj�c jeden w r�ku, drugi pod pach�, a trzeci mi�dzy udami. Czytanie w trakcie podr�y o podr�y to prze�ycie bardzo intensywne i pobudzaj�ce. M�odzie�com, kt�rzy wyrwali si� ze szpon�w polityki (albo si� do niej rozczarowali), a mimo to pragn� by� na bie��co w sprawach Trzeciego �wiata, proponowa�bym jakie� arcydzie�o filozofii muzu�ma�skiej. Adelphi opublikowa� ostatnio �Ksi�g� rad�, kt�rej autorem jest Kay Ka�us ibn Iskandar, lecz niestety w tym wydaniu zrezygnowano z orygina�u ira�skiego, przez co gubi si� oczywi�cie ca�y smak tekstu. Godnym natomiast polecenia dzie�em jest �Kitab al-s�ada wa�L is�ad� Abul�l-Hasana Al�Amiriego, dost�pne w Teheranie w wydaniu krytycznym z 1957 roku. Poniewa� jednak nie wszyscy czytaj� swobodnie w j�zykach Bliskiego Wschodu, dla tych, kt�rzy w�druj� samochodem, a nie maj� k�opot�w z nadmiernym baga�em, doskona�a by�aby, jak mniemam, kompletna �Patrologia� Migne�a. Odradza�bym pisma ojc�w greckich przed Soborem Florenckim z 1440 roku, gdy� trzeba by zabra� ze sob� 161 wolumin�w wydania grecko-�aci�skiego i 81 wydania �aci�skiego, gdy tymczasem, decyduj�c si� na ojc�w �aci�skich sprzed 1216 roku, wystarczy zabra� 218 wolumin�w. Zdaj� sobie spraw�, �e nie wszystkie tomy s� dost�pne na rynku, od czego jednak fotokopiarki! Tym, kt�rzy maj� zainteresowania mniej specjalistyczne, doradza�bym lektur� (oczywi�cie w oryginale) paru solidniejszych dzie� wywodz�cych si� z tradycji kabalistycznej (s� w dzisiejszych czasach niezb�dne dla zrozumienia nowoczesnej poezji). Wystarczy kilka pozycji: naturalnie Sepher Jezirah, Zohar, Moj�esz Kordowero i Izaak Luria. Zestaw kabalistyczny nadaje si� zreszt� wspaniale do wykorzystania w dzia�alno�ci Klub�w �r�dziemnomorskich, kt�rych animatorzy mog� utworzy� dwie grupy wsp�zawodnicz�ce ze sob� w budowaniu jak najsympatyczniejszego Golema. A wreszcie tym, kt�rzy maj� trudno�ci z hebrajskim, pozostaje zawsze Corpus hermeticum i pisma gnostyczne (lepiej wybra� Walentyna, gdy� Bazylides jest cz�sto zbyt rozwlek�y i irytuj�cy). To wszystko (i o wiele wi�cej) poleca�bym ludziom spragnionym wakacji rozumnych. W przeciwnym razie nie ma dyskusji, zabierajcie ze sob� Grundrisse, Ewangelie apokryficzne i inedita Peirce�a na mikrofilmach. W ko�cu tygodniki kulturalne nie s� periodykami dla szko�y podstawowej. (1981) JAK WYROBI� SOBIE NOWE PRAWO JAZDY W maju 1981 roku jestem przejazdem w Amsterdamie, gdzie gubi� (albo kradn� mi w tramwaju, jako �e nawet w Holandii s� kieszonkowcy) portfel, w kt�rym by�o niewiele pieni�dzy, ale za to rozmaite legitymacje i dokumenty. Spostrzegam to w chwili wyjazdu, ju� na dworcu lotniczym; od razu te� zauwa�am brak karty kredytowej. P� godziny przed odlotem ruszam wi�c na poszukiwanie posterunku, �eby zg�osi� zgub�, pi�� minut p�niej przyjmuje mnie sier�ant policji dworcowej, kt�ry dobr� angielszczyzn� wyja�nia, �e sprawa nie nale�y do jego kompetencji, poniewa� portfel zosta� zgubiony w mie�cie, godzi si� jednak wystuka� na maszynie moje zg�oszenie, zapewnia, �e o dziewi�tej, zaraz po otwarciu biur, osobi�cie zadzwoni do American Express, i w ci�gu dziesi�ciu minut za�atwia holendersk� stron� mojej sprawy. Po powrocie do Mediolanu dzwoni� do American Express, wszyscy dowiaduj� si�, jaki by� numer mojej karty, nast�pnego dnia mam ju� now�. Jak�e pi�kne jest �ycie w cywilizowanym �wiecie - powiadam sobie. Nast�pnie dokonuj� przegl�du zgubionych legitymacji i sk�adam odpowiednie o�wiadczenie na policji. Zajmuje mi to dziesi�� minut. Wspaniale - m�wi� sobie - nasza policja nie ust�puje w niczym holenderskiej. W�r�d straconych dokument�w by�a legitymacja dziennikarska, po trzech dniach otrzymuj� duplikat. Idzie jak z p�atka. Niestety zgubi�em te� prawo jazdy. Jestem przekonany, �e to nic takiego. Sprawa ma zwi�zek z przemys�em samochodowym, nasza przysz�o�� to Ford, jeste�my krajem autostrad. Telefonuj� do Automobile Club, gdzie oznajmiaj�, �e wystarczy, bym poda� numer zgubionego dokumentu. Spostrzegam, �e nigdzie nie jest zapisany, poza oczywi�cie samym prawem jazdy, i pr�buj� dowiedzie� si�, czy nie mogliby zajrze� do kartoteki pod moje nazwisko i znale�� ten numer. Wygl�da jednak, �e nie da si� tego zrobi�. Musz� korzysta� z samochodu, to sprawa �ycia i �mierci, postanawiam wi�c zrobi� co�, czego zwykle si� wystrzega�em, a mianowicie osi�gn�� cel drogami okr�nymi, dost�pnymi dla nielicznych. Zwykle wystrzegam si� tego, bo nie chc� naprzykrza� si� przyjacio�om i znajomym, boj� si� bowiem, �e to samo mog�oby spotka� mnie z ich strony, zreszt� mieszkam przecie� w Mediolanie, a kiedy w Mediolanie chce si� uzyska� jaki� dokument od w�adz miasta, nie trzeba telefonowa� do burmistrza, wystarczy stan�� w kolejce do okienka, w kt�rym sprawa zostanie sprawnie za�atwiona. Ale tak to ju� jest, samoch�d nam wszystkim dzia�a na nerwy, dzwoni� wi�c do Rzymu do grubej ryby z Automobile Club, ta za� kieruje mnie do innej grubej ryby, ale z mediola�skiego Automobile Club, mediola�ska gruba ryba poleca za� swojej sekretarce zrobi� w mojej sprawie wszystko co si� da. Sekretarka jest bardzo mi�a, lecz mo�e zrobi� bardzo ma�o. Zapoznaje mnie z paroma sztuczkami, namawia, �ebym poszuka� starego pokwitowania z firmy AVIS, wynajmuj�cej samochody, gdy� wpisano na nim przez kalk� numer prawa jazdy; dzi�ki jej pomocy mog� upora� si� w ci�gu jednego dnia z czynno�ciami wst�pnymi, teraz wi�c kieruje mnie tam, dok�d nale�y si� uda�, to znaczy do odpowiedniego wydzia�u prefektury, ogromnego holu, gdzie t�oczy si� zdesperowany i cuchn�cy t�um, przypomina to dworzec w New Delhi z filmu o buncie sipaj�w; petenci, opowiadaj�cy sobie historie, od kt�rych w�os si� je�y (�jestem tu od czas�w wojny w Libii�), obozuj� z termosami i kanapkami, a kiedy przychodzi ich kolej, okienko si� zamyka - co zdarzy�o si� w�a�nie mnie. Tak czy inaczej, musz� powiedzie�, �e trzeba po�wi�ci� par� dni na stanie w kolejce, przy czym za ka�dym razem, kiedy cz�owiek dociera do okienka, okazuje si�, �e musi wype�ni� inny formularz albo kupi� innego rodzaju znaczki skarbowe, a potem stan�� grzecznie na ko�cu ogonka, co jednak, jak wiadomo, nale�y do porz�dku rzeczy. Wszystko dobrze - m�wi� mi w ko�cu - prosz� stawi� si� za dwa tygodnie. Do tego czasu pozostaje taks�wka. Dwa tygodnie p�niej, przeskoczywszy paru petent�w, kt�rzy poddali si� i zapadli w �pi�czk� przed�miertn�, dowiaduj� si� w okienku, �e z powodu b�d� to b��dnego zapisu, b�d� wady kalki, b�d� wreszcie stanu starego ju� dokumentu numer odczytany z rachunku firmy AVIS jest niew�a�ciwy. Nic si� nie da zrobi�, je�li nie podam numeru w�a�ciwego. �No dobrze - powiadam - z pewno�ci� nie mo�e pani szuka� numeru, kt�rego nie umiem poda�, ale mo�na przecie� zajrze� pod nazwisko Eco i ustali� ten numer�. Nie, mo�e wskutek z�ej woli, mo�e nadmiaru pracy, a mo�e tego, �e prawa jazdy archiwizuje si� wed�ug numer�w, jest to niemo�liwe. �Prosz� spr�bowa� - radz� mi - w Alessandrii, gdzie wiele lat temu robi� pan prawo jazdy. Tam powinni odnale�� pa�ski numer�. Nie mam czasu na jazd� do Alessandrii - mi�dzy innymi dlatego, �e nie mog� prowadzi� samochodu - tak wi�c raz jeszcze wybieram drog� na skr�ty: telefonuj� do kolegi z liceum, kt�ry jest teraz grub� ryb� w tamtejszych finansach, i prosz�, by zadzwoni� do wydzia�u ruchu. Kolega podejmuje decyzj� r�wnie nikczemn� i telefonuje bezpo�rednio do grubej ryby z ruchu, kt�ra wyja�nia, �e tego rodzaju dane mo�na ujawnia� wy��cznie policji. Zdajesz sobie spraw�, czytelniku, na jakie niebezpiecze�stwo narazi�yby si� organa pa�stwowe, gdyby numer mojego prawa jazdy mo�na by�o poda� pierwszemu lepszemu osobnikowi; Kadafi i KGB tylko na to czekaj�. Tak wi�c jest to informacja �ci�le tajna. Si�gam znowu pami�ci� wstecz i przypominam sobie innego koleg� ze szko�y, kt�ry jest teraz grub� ryb� w organach pa�stwowych, ale sugeruj� mu, �eby nie zwraca� si� do os�b wysoko postawionych w s�u�bach ruchu, gdy� sprawa jest niebezpieczna i mog�aby trafi� do komisji parlamentarnej. Lepiej znale�� jakiego� funkcjonariusza niskiej rangi, cho�by nocnego str�a, kt�rego da�oby si� przekupi�, �eby w czasie s�u�by zerkn�� do kartotek. Gruba ryba z organ�w pa�stwowych zna na szcz�cie osobisto�� �redniej rangi w s�u�bie ruchu, cz�owieka, kt�rego nie trzeba przekupywa�, gdy� jest sta�ym czytelnikiem L�Espresso i z czystej mi�o�ci dla kultury got�w jest odda� t� niebezpieczn� przys�ug� swojemu ulubionemu felietoni�cie (czyli mnie). Nie wiem, jakie posuni�cie wykona� ten �mia�ek, jest jednak faktem, �e nast�pnego dnia mam ju� numer mojego prawa jazdy, numer, kt�rego pozwol� sobie jednak nie wyjawi� czytelnikom, gdy� mam rodzin�. Z owym numerem (kt�ry teraz zapisuje gdzie tylko si� da i chowam w skrytkach na wypadek kradzie�y albo zgubienia) wystaj� znowu w ogonkach w mediola�skim wydziale ruchu i wreszcie ukazuj� go podejrzliwym oczom urz�dnika, ten za� z u�miechem pozbawionym �ladu ludzkich uczu� komunikuje mi, �e musz� ujawni� jeszcze numer pisma, kt�rym w odleg�ych latach pi��dziesi�tych w�adze alessandryjskie przekaza�y numer prawa jazdy w�adzom mediola�skim. Znowu telefony do koleg�w szkolnych, nieszcz�sna osobisto�� �redniego szczebla, kt�ra tyle ju� ryzykowa�a, raz jeszcze bierze zadanie na swoje barki, pope�nia par� tuzin�w przest�pstw, wydobywa informacj� tak zazdro�nie strze�on� przez karabinier�w i podaje mi numer pisma, ja za� ukrywam natychmiast te cyfry, gdy�, jak wiadomo, �ciany maj� uszy. Wracam do mediola�skiego wydzia�u, jeszcze tylko par� dni w ogonku i uzyskuj� obietnic�, �e za dwa tygodnie zaczarowany dokument znajdzie si� w moich r�kach. Mamy czerwiec w pe�ni, wreszcie dostaj� papier, kt�ry po�wiadcza, �e z�o�y�em podanie o wystawienie prawa jazdy. Oczywi�cie nie przewidziano �adnego kwestionariusza uwzgl�dniaj�cego przypadek zgubienia cennego dokumentu i wr�czony mi formularz jest zg�oszeniem na nauk� dla kogo�, kto prawa jazdy jeszcze nie posiada. Pokazuj� go policjantowi i pytam, czy z czym� takim mog� prowadzi� samoch�d, ale wyraz jego twarzy wprawia mnie w przygn�bienie: daje mi do zrozumienia, �e gdyby on przy�apa� mnie za kierownic�, po�a�owa�bym, i� przyszed�em na �wiat. Rzeczywi�cie �a�uj� i wracam do urz�du, gdzie po kilku dniach dowiaduj� si�, �e papier, kt�ry otrzyma�em, jest, by tak rzec, ledwie aperitifem; musz� poczeka� na nast�pny dokument, po�wiadczaj�cy, �e zgubi�em prawo jazdy i mog� prowadzi� samoch�d, dop�ki nie uzyskam duplikatu, poniewa� w�adze sprawdzi�y ju�, �e mia�em orygina�. T� informacj� posiadaj� wszyscy, od policji holenderskiej do kwestury w�oskiej, a tak�e urz�d wydaj�cy prawa jazdy, kt�ry jednak nie chce poda� jej do publicznej wiadomo�ci, dop�ki sprawy nie przemy�li. Prosz� zauwa�y�, �e urz�d dysponuje ju� ca�� wiedz�, jakiej potrzebuje, i cho�by nie wiem jak d�ugo my�la� nad spraw�, niczego wi�cej si� nie dowie. Ale cierpliwo�ci. Pod koniec czerwca przychodz� wielokrotnie, �eby uzyska� jakie� informacje o losach duplikatu, ale wygl�da na to, �e jego przygotowanie wymaga wielkiego nak�adu pracy, jestem sk�onny w to uwierzy�, gdy� ��daj� ode mnie mn�stwa dokument�w i fotografii; ta legitymacja musi by� czym� w rodzaju paszportu o stronicach opatrzonych znakami wodnymi lub czym� podobnym. Poniewa� wyda�em ju� osza�amiaj�ce sumy na taks�wki, z ko�cem czerwca zaczynam rozgl�da� si� znowu za drog� na skr�ty. Pisz� do gazet, mo�e, do licha, kto� zechce mi pom�c pod pretekstem, �e musz� je�dzi� samochodem ze wzgl�du na dobro publiczne. Za po�rednictwem dw�ch mediola�skich redakcji (Repubblica i L�Espresso) nawi�zuj� kontakt z wydzia�em prasowym prefektury, a tam poznaj� sympatyczn� pani�, kt�ra deklaruje gotowo�� zaj�cia si� moj� spraw�. Sympatyczna pani ani my�li trwoni� czasu przy telefonie; �mia�ym krokiem pod��a do wydzia�u komunikacyjnego i penetruje tajne obszary, do kt�rych profani nie maj� dost�pu, szpera w labiryncie pism spoczywaj�cych tam od niepami�tnych czas�w. Co dok�adnie tam robi - nie mam poj�cia (s�ysz� tylko zduszone okrzyki, huk wal�cych si� akt, przez szpar� u do�u drzwi dobywaj� si� k��by kurzu). Wreszcie pani staje na progu, dzier�y w d�oni ��ty formularz na papierze delikatnym jak kartki, kt�re obs�uga parking�w wk�ada pod wycieraczki, o wymiarach osiemna�cie na trzydzie�ci centymetr�w. Formularz jest bez fotografii, wype�niony atramentem, kt�ry rozlewa si�, jakby stal�wk� Perry maczano w ka�amarzu typu Cuore, pe�nym m�t�w i zawiesin odpowiedzialnych za kleksy na porowatym papierze. Jest tam moje nazwisko oraz numer zgubionego prawa jazdy, pismem maszynowym za� podano do wiadomo�ci, �e niniejsze za�wiadczenie zast�puje �wy�ej opisane� prawo jazdy, ale jego wa�no�� wygasa z dniem dwudziestego dziewi�tego grudnia (data zosta�a oczywi�cie dobrana w ten spos�b, �eby ofiara pokonywa�a w�a�nie zakr�ty w jakiej� alpejskiej miejscowo�ci, najlepiej podczas zamieci �nie�nej, daleko od domu, gdy� wtedy policja drogowa b�dzie mia�a pe�ne prawo aresztowa� j� i podda� torturom). Za�wiadczenie umo�liwia mi prowadzenie samochodu we W�oszech, podejrzewam jednak, �e wprawi�oby w zak�opotanie policjanta, kt�remu okaza�bym je za granic�. Cierpliwo�ci. Na razie mog� je�dzi�. Streszczaj�c si�, powiem tylko, i� w grudniu mojego prawa jazdy nadal nie ma, napotykam na op�r, kiedy chc� przed�u�y� za�wiadczenie, raz jeszcze wzywam na pomoc wydzia� prasowy prefektury, odzyskuj� swoje za�wiadczenie, na kt�rym kto� niepewn� r�k� dopisa� to, co m�g�bym dopisa� sobie sam, a mianowicie, �e zosta�o przed�u�one do czerwca nast�pnego roku (tym razem dat� dobrano tak, by mo�na mnie by�o przy�apa� podczas jazdy wzd�u� wybrze�a), ponadto za� udziela mi si� informacji, �e w czerwcu wa�no�� za�wiadczenia zostanie przed�u�ona, gdy� sprawa wydania nowego prawa jazdy musi potrwa� d�u�ej. Towarzysze niedoli poznani w ogonkach donosz� za�amanymi g�osami, �e s� tacy, kt�rzy czekaj� dwa albo trzy lata na nowe prawo jazdy. Przedwczoraj przyklei�em do za�wiadczenia znaczek skarbowy za rok. W�a�ciciel sklepu z tytoniem doradzi� mi, bym go nie stemplowa�, bo przecie�, kiedy przy�l� mi prawo jazdy, b�d� musia� kupi� nast�pny. Wydaje mi si� jednak, �e nieostemplowanie oznacza�oby naruszenie prawa. W tym miejscu nasuwaj� mi si� trzy uwagi. Po pierwsze, je�li za�wiadczenie uzyska�em po dw�ch miesi�cach, to tylko dlatego, �e wykorzysta�em szereg przywilej�w, jakimi ciesz� si� dzi�ki statusowi spo�ecznemu i wykszta�ceniu, �e uda�o mi si� zaanga�owa� w spraw� kilka wa�nych osobisto�ci z trzech miast, sze�ciu instytucji pa�stwowych i prywatnych, a ponadto jeden dziennik i jeden tygodnik, oba o zasi�gu og�lnokrajowym. Gdybym by� sklepikarzem albo urz�dnikiem, musia�bym kupi� sobie rower. �eby mie� prawo jazdy, trzeba by� Licio Gellim. Druga uwaga to ta, �e za�wiadczenie, kt�re przechowuj� pieczo�owicie w portfelu, jest papierem bezwarto�ciowym, �atwiutkim do podrobienia i �e w naszym kraju mn�stwo kierowc�w prowadzi samochody, chocia� nie spos�b mie� zaufania do ich dokument�w. Trzecia uwaga wymaga od czytelnika koncentracji i wyobra�enia sobie prawa jazdy. Zwa�ywszy, �e otrzymuje si� je dzisiaj bez ok�adki, kt�r� nale�y samemu sobie kupi�, prawo jazdy to dwu- lub trzystronicowy zeszycik z fotografi�, wydrukowany na pod�ym papierze. Te zeszyciki nie s� produkowane w Fabriano jak ksi��ki Franca Marii Ricciego, nie s� z papieru r�cznie czerpanego przez bieg�ych rzemie�lnik�w, mo�na wydrukowa� je w pierwszej lepszej drukarni, a od czas�w Gutenberga cywilizacja zachodnia jest w stanie wyprodukowa� wiele ich tysi�cy w ci�gu niewielu godzin (z drugiej strony ju� Chi�czycy wynale�li dosy� szybkie metody kopiowania pisma odr�cznego). Czego wi�c trzeba, �eby przygotowa� tysi�ce takich zeszycik�w, przyklei� fotografi� ofiary i wydawa� je przy pomocy automatu? Co dzieje si� w zakamarkach odpowiedniego urz�du? Wszyscy doskonale zdajemy sobie spraw� z tego, �e cz�onek Czerwonych Brygad mo�e mie� w ci�gu paru godzin dziesi�tki fa�szywych praw jazdy, a prosz� zwa�y�, i� sporz�dzenie fa�szywego dokumentu jest bardziej pracoch�onne ni� wykonanie autentycznego. Je�li wi�c nie chcemy, aby pozbawiony prawa jazdy obywatel zacz�� ucz�szcza� do ciesz�cych si� z�� s�aw� bar�w w nadziei nawi�zania kontaktu z Czerwonymi Brygadami, mamy tylko jedno rozwi�zanie: zatrudni� skruszonych cz�onk�w Czerwonych Brygad w wydziale ruchu. Oni maj� to, co nazywamy know how, nie brak im wolnego czasu, praca, jak wiemy, wyzwala cz�owieka, za jednym zamachem zwalnia si� mn�stwo cel w wi�zieniach, osoby, kt�re przymusowa gnu�no�� mog�aby pchn�� do niebezpiecznych mrzonek o wszechmocy, staj� si� spo�ecznie u�yteczne, oddaje si� przys�ug� zar�wno obywatelowi na czterech k�kach, jak psu o sze�ciu nogach. Mo�e to jednak zbyt proste. Zapami�tajcie moje s�owa: za t� histori� z prawem jazdy kryj� si� machinacje jakiego� obcego mocarstwa. (1982) JAK KORZYSTA� Z INSTRUKCJI Wszyscy ucierpieli�my z powodu cukierniczek, kt�re maj� t� w�a�ciwo��, �e kiedy bywalec kawiarni nabiera cukier, wieczko opada niby gilotyna, wytr�caj�c �y�eczk� z r�ki, wskutek czego cukier rozsypuje si� po otoczeniu. Wszyscy pomy�leli�my, �e wynalazca tego urz�dzenia powinien trafi� do obozu koncentracyjnego. On jednak najprawdopodobniej korzysta z owoc�w swojej zbrodni, wyleguj�c si� na jakiej� ekskluzywnej pla�y. Ameryka�ski humorysta Shelley Berman wypowiedzia� pogl�d, �e ten sam cz�owiek wynajdzie wkr�tce bezpieczne auto z drzwiczkami, kt�re otwieraj� si� tylko od wewn�trz. Je�dzi�em przez kilka lat doskona�ym pod wieloma wzgl�dami samochodem, kt�ry mia� jednak t� wad�, �e popielniczka by�a umieszczona na lewych drzwiach. Wszyscy wiedz�, �e prowadz�c samoch�d trzyma si� kierownic� lew� r�k�, prawa za� jest wolna i s�u�y do zmiany bieg�w oraz uruchamiania r�nych urz�dze�. Je�li kto� pali siedz�c za kierownic� (a przyznaj�, �e to brzydki nawyk), trzyma papierosa w prawej r�ce. Je�li w tej sytuacji chce si� strzepn�� popi� na lewo od lewego ramienia, trzeba wykona� skomplikowan� operacj�, odrywaj�c przy tym wzrok od jezdni. Je�li samoch�d osi�ga, jak to by�o w przypadku tego, o kt�rym m�wi�, sto osiemdziesi�t kilometr�w na godzin�, strz��ni�cie popio�u do popielniczki wymaga rozproszenia na kilka sekund uwagi i oznacza grzech sodomii pope�niony na TIR-ze. Projektant jest odpowiedzialny za �mier� wielu os�b, i to nie z powodu raka p�uc, lecz wskutek zderzenia z obcym cia�em. Rozkoszuj� si� rozmaitymi komputerowymi programami edytorskimi. Kupuj�c jeden z tych program�w, otrzymuje si� pakiecik z dyskietkami, instrukcj� oraz licencj�, co kosztuje od o�miuset tysi�cy do p�tora miliona lir�w, a nast�pnie mo�na skorzysta� z pomocy instruktora zatrudnionego przez, firm� lub nauczy� si� czego trzeba samemu, z podr�cznika. Instruktor jest zazwyczaj wyszkolony przez wynalazc� wspomnianej wy�ej cukierniczki i najlepiej otworzy� do niego ogie� z magnum, jak tylko postawi stop� w twoim domu. Dostaniesz za to dwadzie�cia lat, mo�e mniej, je�li we�miesz dobrego adwokata, ale zaoszcz�dzisz mn�stwo czasu. Prawdziwej biedy napytasz sobie jednak bior�c do r�ki podr�cznik, a dodam, �e moje spostrze�enia odnosz� si� do wszelkich podr�cznik�w omawiaj�cych wszelkie typy informatycznych artefakt�w. Podr�cznik komputerowy jawi si� w kszta�cie plastikowej ok�adki o ostrych rogach, kt�rej nie mo�na zostawia� w zasi�gu dzieci. Kiedy wydobywasz podr�czniki z ok�adek, robi� wra�enie wielostronicowych ksi�g oprawionych w �elbeton, a wi�c nie nadaj�cych si� do przenoszenia z saloniku do gabinetu, a na dodatek opatrzono je w takie tytu�y, by� nie wiedzia�, od kt�rego nale�y zacz�� lektur�. Firmy maj�ce mniejsze upodobanie do sadyzmu podsuwaj� na og� dwa podr�czniki, bardziej perwersyjne - cztery. Na pierwszy rzut oka jeden omawia kwestie krok po kroku, �eby ka�dy g�upi m�g� zrozumie�, drugi jest przeznaczony dla ekspert�w, trzeci dla zawodowc�w, i tak dalej. To wra�enie jest b��dne. Ka�dy z nich bowiem omawia sprawy, kt�re inny przemilcza, rady do natychmiastowego zastosowania znajduj� si� w podr�czniku dla in�ynier�w, rady dla in�ynier�w w podr�czniku dla g�upc�w. Poza tym przewiduje si�, �e przez najbli�sze dziesi�� lat b�dziesz wzbogaca� podr�cznik, ma on wi�c posta� segregatora z mniej wi�cej trzystoma lu�nymi kartkami. Ka�dy, kto mia� do czynienia z segregatorami, wie, �e wystarczy przekartkowa� je raz albo dwa, by dziurki si� poprzerywa�y, w wyniku czego wkr�tce segregator eksploduje i kartki fruwaj� po ca�ym pokoju - nie wspominaj�c ju� nawet o trudno�ci, jak� sprawia odwracanie stron. Istoty ludzkie przywyk�y, szukaj�c informacji, pos�ugiwa� si� przedmiotami nosz�cymi nazw� ksi��ek, kt�rych strony miewaj� kolorowe brze�ki lub wci�cia jak w ksi��ce telefonicznej, dzi�ki czemu mo�na szybko znale�� to, czego si� szuka. Autorzy podr�cznik�w komputerowych nie maj� poj�cia o tym jak�e ludzkim przyzwyczajeniu i podsuwaj� nam rzeczy, kt�rych trwa�o�� obliczona jest na jakie� osiem godzin. Jedyne racjonalne rozwi�zanie to rozebra� taki podr�cznik, studiowa� go p� roku, korzystaj�c z pomocy znajomego etruskologa, spisa� tre�� na czterech fiszkach (w zupe�no�ci wystarczy), a sam podr�cznik wyrzuci�. (1985) JAK UNIKA� CHOR�B ZAKA�NYCH Wiele lat temu pewien aktor telewizyjny, nie kryj�cy si� ze swoim homoseksualizmem, powiedzia� m�odemu pieszczoszkowi, kt�rego jawnie pr�bowa� uwie��: �Zadajesz si� z kobietami? Nie wiesz, �e grozi to rakiem?� To b�yskotliwe powiedzonko jest nadal cytowane na korytarzach przy corso Sempione, ale teraz nie pora ju� na �arty. Przeczyta�em, �e zdaniem profesora Matrego stosunek heteroseksualny mo�e doprowadzi� do zachorowania na raka. Najwy�szy czas. Powiem wi�cej: stosunek heteroseksualny to najkr�tsza droga do �mierci; przecie� nawet dziecko wie, �e ma on na celu prokreacj�, a im wi�cej ludzi si� rodzi, tym wi�cej umiera. Psychoza AIDS grozi�a ograniczeniem aktywno�ci wy��cznie homoseksualist�w, co �wiadczy�o o s�abym poczuciu demokracji. Teraz ograniczymy r�wnie� aktywno�� heteroseksualn� i znowu wszyscy b�dziemy r�wni. �yli�my sobie w stanie ca�kowitej beztroski, a przypomnienie sobie smarowaczy* przywr�ci nam wyrazist� �wiadomo�� naszych praw i obowi�zk�w. Warto jednak podkre�li�, �e problem AIDS jest powa�niejszy ni� s�dzimy, i dotyczy nie tylko homoseksualist�w. Nie chcia�bym zosta� pos�dzony o szerzenie bez powodu nastroj�w alarmistycznych, pozwol� sobie jednak zasygnalizowa� inne grupy podwy�szonego ryzyka. Wolne zawody Nie chodzi� do awangardowych teatr�w w Nowym Jorku, wiadomo bowiem powszechnie, �e aktorzy angielskoj�zyczni ze wzgl�d�w fonetycznych pluj� przy m�wieniu, wystarczy przyjrze� si� im pod �wiat�o z profilu, a w teatrach eksperymentalnych widz jest blisko aktora i grozi mu opryskanie �lin�. Je�li jeste� cz�onkiem parlamentu, trzymaj si� z daleka od mafii, aby� nie musia� ca�owa� r�ki ojca chrzestnego. Odradzam r�wnie� camorr�, a to z powodu obrz�dku, przy kt�rym niezb�dna jest krew. Je�li kto� chce zrobi� karier� polityczn� w Katolickim Ruchu Spo�ecznym, musi mimo wszystko unika� przyjmowania komunii, gdy� zarazki przenosz� si� z ust do ust poprzez palce kap�ana, nie m�wi�c ju� nawet o ryzyku zwi�zanym ze zbli�eniem podczas spowiedzi. Pro�ci obywatele i robotnicy Do grupy podwy�szonego ryzyka wypada zaliczy� te osoby korzystaj�ce z ubezpiecze� spo�ecznych, kt�re maj� zepsute z�by, a to ze wzgl�du na kontakt z dentyst�, manipuluj�cym przecie� w ustach r�kami zbrukanymi wskutek zetkni�cia z innymi ustami. P�ywanie w morzu zanieczyszczonym rop� naftow� pot�guje niebezpiecze�stwo zaka�enia, albowiem oleisty surowiec przenosi cz�steczki �liny innych ludzi, kt�rzy uprzednio nabierali wod� w usta i wypluwali j�. Je�li kto� wypala ponad osiemdziesi�t gauloise��w dziennie, dotyka palcami, kt�re mia�y styczno�� z innymi lud�mi, dolnej cz�ci papierosa i zarazki dostaj� si� do dr�g oddechowych. Unika� zapisania si� do kasy chorych, gdy� ca�e dni sp�dza si� wtedy ogryzaj�c paznokcie. Dba� o to, by nie zosta� porwanym przez sardy�skich pasterzy albo terroryst�w, gdy� porywacze wielokrotnie u�ywaj� tego samego kaptura. Nie podr�owa� poci�giem na trasie Florencja-Bolonia, jako �e wybuch rozrzuca z niewiarygodn� szybko�ci� szcz�tki organiczne, a w chwilach takiego zamieszania doprawdy trudno nale�ycie si� chroni�. Unika� stref atakowanych g�owicami nuklearnymi, gdy� na widok grzyba atomowego cz�owiek odruchowo podnosi d�onie (nie umyte!) do ust, szepcz�c: �O Bo�e!� W sytuacji wielkiego zagro�enia s� tak�e umieraj�cy, kt�rzy ca�uj� krucyfiks; skazani na �mier� (je�li ostrze gilotyny nie zosta�o nale�ycie zdezynfekowane przed u�yciem); dzieci z sieroci�c�w i dom�w podrzutk�w, gdy� niegodziwa siostra zmusza je do lizania posadzki, uwi�zawszy uprzednio za nog� do sk�adanego ��eczka. Trzeci �wiat Straszliwie niebezpieczni s� czerwonosk�rzy. Przekazywanie sobie z ust do ust fajki pokoju doprowadzi�o, jak wiemy, do wyt�pienia narodu india�skiego. Mieszka�cy Bliskiego Wschodu i Afga�czycy s� nara�eni na li�ni�cie przez wielb��da, a skutkiem jest wysoka �miertelno�� w Iranie i Iraku. Desaparecido ryzykuje niema�o, kiedy oprawca zadaje mu pchni�cie sztyletem, spluwaj�c mu jednocze�nie w twarz. Kambod�anie i mieszka�cy liba�skich oboz�w musz� unika� krwawych �a�ni, odradza je bowiem dziewi�ciu na dziesi�ciu lekarzy (dziesi�tym, bardziej tolerancyjnym jest doktor Mengele). Po�udniowoafryka�scy Murzyni s� nara�eni na infekcj�, kiedy Bia�y patrzy na nich z pogard�, i przedrze�nia, tocz�c z ust �lin�. Wszelkiej ma�ci wi�niowie polityczni musz� starannie unika� sytuacji, kiedy policjant daje im w z�by nie zwa�aj�c, �e uprzednio jego pi�� zetkn�a si� ze szcz�k� innego podejrzanego. Ludy dotkni�te endemicznym g�odem powinny wstrzymywa� si� od zbyt cz�stego prze�ykania �liny, gdy� ma ona styczno�� z miazmatami �rodowiska i mo�e zainfekowa� przew�d trawienny. Spraw� edukacji sanitarnej spo�ecze�stwa powinny zaj�� si� w�adze, a tak�e prasa - zamiast rozdmuchiwania sensacji i skupiania si� na problemach, kt�rych rozwi�zanie mo�na spokojnie prze�o�y� na inne czasy. (1985) JAK PODRӯOWA� Z �OSOSIEM Kiedy czyta si� gazety, nie mo�na oprze� si� wra�eniu, �e bol�czk� naszych czas�w s� dwa problemy: inwazja komputer�w i niepokoj�cy nap�r Trzeciego �wiata. To prawda, i zdaj� sobie z tego spraw�. W ostatnich dniach odby�em kr�tk� podr�: jeden dzie� w Sztokholmie i trzy w Londynie. W Sztokholmie zosta�o mi akurat tyle czasu wolnego, �eby kupi� sobie za �mieszn� cen� ogromnego w�dzonego �ososia. By� nale�ycie zapakowany w plastik, ale powiedziano mi, �e podczas podr�y lepiej trzyma� go w ch�odzie. �atwo si� m�wi. Na szcz�cie w Londynie m�j wydawca zarezerwowa� dla mnie luksusowy hotel, gdzie by� barek-lod�wka. Po przybyciu do hotelu mia�em uczucie, �e jestem na plac�wce w Pekinie podczas powstania bokser�w. Rodziny koczuj�ce w holu, owini�ci w pledy podr�ni, kt�rzy �pi� na baga�ach... Zasi�gam informacji u obs�ugi - sami Hindusi, kilku Malaj�w. Wyja�niaj�, �e w�a�nie poprzedniego dnia ten wielki hotel zainstalowa� sobie system komputerowy, kt�ry jednak jest jeszcze niedotarty i od dw�ch godzin nie dzia�a. Nie wiadomo, kt�ry pok�j jest zaj�ty, a kt�ry wolny. Trzeba czeka�. Pod wiecz�r komputer by� naprawiony i mog�em wej�� do mojego pokoju. Martwi�em si� ju�, co z moim �ososiem, wyj��em go wi�c z walizki i zacz��em rozgl�da� si� za lod�wk�. W przeci�tnym hotelu w takiej lod�wce znajduj� si� zwykle dwie butelki piwa, dwie wody mineralnej, kilka miniaturek z mocniejszymi trunkami, troch� soku owocowego i dwie torebki orzeszk�w. Olbrzymia lod�wka w moim hotelu kry�a w sobie z pi��dziesi�t butelek whisky, ginu, drambuie, courvoisiera, grand marnier i calvadosu, osiem butelek wody perrier, dwie vitelloise i dwie evian, trzy �redniej wielko�ci butelki szampana, wiele puszek stouta, pale ale, piw holenderskich i niemieckich, w�oskie i francuskie bia�e wino, orzeszki, tartinki, migda�ki, czekoladki i alka-seltzer. Nie ma miejsca na �ososia. Otworzy�em dwie pojemne szuflady, umie�ci�em w nich ca�� zawarto�� lod�wki, zapewni�em ch��d �ososiowi i przesta�em si� nim interesowa�. Kiedy nast�pnego dnia wr�ci�em o czwartej do hotelu, �oso� spoczywa� na stole, a lod�wka by�a znowu nape�niona po brzegi cennymi produktami. Otworzy�em szuflady i zobaczy�em, �e wszystko, co do nich schowa�em, nadal si� tam znajduje. Zadzwoni�em do recepcji i poprosi�em, by wyja�niono personelowi, �e je�li zastanie lod�wk� pust�, nie b�dzie to oznacza�o, i� spo�y�em wszystko, co w niej znalaz�em, ale �e powodem jest �oso�. Odpowiedzieli, �e trzeba wprowadzi� t� informacj� do centralnego komputera, mi�dzy innymi dlatego, �e wi�kszo�� obs�ugi nie zna angielskiego, nie mo�e wi�c przyjmowa� polece� wydawanych g�osem, lecz tylko instrukcje w j�zyku basic. Otworzy�em dwie nast�pne szuflady i zape�ni�em je now� zawarto�ci� lod�wki, po czym znowu ulokowa�em w niej �ososia. Nast�pnego dnia o czwartej �oso� by� na stole i wydawa� ju� z siebie podejrzany zapaszek. Lod�wka by�a zapchana butelkami i buteleczkami, a cztery szuflady przypomina�y szaf� pancern� w speak-easy* za czas�w prohibicji. Zatelefonowa�em do recepcji i dowiedzia�em si�, �e komputer znowu zawi�d�. Nacisn��em guzik dzwonka i pr�bowa�em nast�pnie wyt�umaczy�, na czym polega moja sprawa, jakiemu� typowi z w�osami spi�tymi w kok na tyle g�owy, ten jednak m�wi� dialektem, kt�rym - jak wyja�ni� mi p�niej kolega antropolog - pos�ugiwano si� w Kefiristanie, i to w czasach, kiedy Aleksander Wielki bra� �lub z Roksan�. Nast�pnego dnia poszed�em podpisa� rachunek. Astronomiczny! Wynika�o z niego, �e w ci�gu dw�ch i p� dnia skonsumowa�em par� hektolitr�w veuve clicauot, dziesi�� litr�w whisky, w tym par� niezwykle rzadkich gatunk�w, osiem litr�w ginu, dwadzie�cia pi�� litr�w perriera i evian, plus par� butelek San Pellegrino, tyle soku owocowego, �e wystarczy�oby go na utrzymanie przy �yciu wszystkich dzieci wspieranych przez UNICEF, tyle migda�k�w, orzech�w i s�onych orzeszk�w, �e zwymiotowa�aby nawet osoba dokonuj�ca autopsji bohater�w �Wielkiego �arcia�. Pr�bowa�em wszystko wyt�umaczy�, ale pracownik ukaza� w szerokim u�miechu z�by czarne od �ucia betelu i zapewni�, �e tak zawyrokowa� komputer. Poprosi�em o adwokata, a pomy�leli, �e chc� avocado i przynie�li mi mango. M�j wydawca jest w�ciek�y i uwa�a mnie za paso�yta. �oso� nie nadaje si� do jedzenia. Dzieci powiedzia�y mi, �e powinienem ograniczy� troch� picie. (1986) JAK PRZEPROWADZA� INWENTARYZACJ� Rz�d zapewnia, �e zrobi co�, �eby zagwarantowa� autonomi� wy�szym uczelniom. Uniwersytety mia�y autonomi� w �redniowieczu i funkcjonowa�y w�wczas lepiej ni� w dzisiejszych czasach. Uniwersytety ameryka�skie, o kt�rych doskona�o�ci kr��� legendy, ciesz� si� autonomi�. Niemieckie s� podporz�dkowane landom, ale rz�d lokalny jest elastyczniejszy ni� administracja centralna i w wielu sprawach, jak na przyk�ad dob�r profesor�w, land ogranicza si� do formalnego zatwierdzania decyzji uniwersytetu. We W�oszech natomiast, kiedy uczony odkryje, �e flogiston nie istnieje, grozi mu to, i� b�dzie m�g� og�osi� sw�j wynik jedynie wyk�adaj�c aksjomatyczn� teori� flogistonu, gdy� raz wpisana do ministerialnych rejestr�w nazwa mo�e zosta� zmieniona jedynie za cen� mozolnych rokowa� z udzia�em wszystkich krajowych wszechnic, Rady Najwy�szej, ministra i paru innych organ�w, kt�rych nazwy wylecia�y mi z g�owy. Badania naukowe s� prowadzone dzi�ki temu, �e kto� dostrzega jak�� drog�, kt�rej nikt dotychczas nie dostrzeg�, a par� innych os�b okazuje wielk� elastyczno�� przy podejmowaniu decyzji i postanawia mu zaufa�. Je�li jednak decyzj� w sprawie przesuni�cia sto�ka w Vipiteno musi podj�� Rzym w porozumieniu z Chivasso, Terontol�, Afragol�, Montelepre i Decimomannu, nie ulega w�tpliwo�ci, �e sto�ek zostanie przesuni�ty w najlepszym razie w momencie, kiedy niczemu to ju� nie s�u�y. Profesorami kontraktowymi powinni by� zagraniczni uczeni, ciesz�cy si� wielk� s�aw� i maj�cy niepodwa�alne kompetencje. Ale od chwili wyst�pienia z odpowiednim wnioskiem przez uniwersytet do zatwierdzenia go przez ministerstwo up�ywa zwykle tyle czasu, �e rok akademicki dobiega ko�ca i pozostaje kilka zaledwie tygodni wyk�ad�w (albo w tym w�a�nie momencie ministerstwo odmawia). Jest oczywiste, �e przy takim stopniu ryzyka trudno zatrudni� noblist�, i w rezultacie znajduje si� tylko nie maj�c� pracy kuzynk� dziekana. Badania naukowe grz�zn� r�wnie� dlatego, �e d�uga procedura biurokratyczna prowadzi do marnowania czasu na rozwi�zywanie �miechu wartych problem�w. Jestem dyrektorem instytutu uniwersyteckiego i przed laty musieli�my przeprowadzi� dosy� drobiazgow� inwentaryzacj� wyposa�enia. Jedyna urz�dniczka, jak� dysponowali�my, mia�a na g�owie tysi�c innych spraw. Mogli�my zleci� wykonanie tego zadania prywatnemu przedsi�biorstwu, kt�re ��da�o trzystu tysi�cy lir�w. Pieni�dze by�y, ale przeznaczone na zakup podlegaj�cego inwentaryzacji sprz�tu. Jak uzna� inwentaryzacj� za co� podlegaj�cego inwentaryzacji? Powo�a�em komisj� logik�w, kt�rzy na trzy dni oderwali si� od pracy naukowej. Logicy dostrzegli w tym zagadnieniu co� podobnego do paradoksu ze zbiorem wszystkich zbior�w. Nast�pnie doszli do wniosku, �e akt inwentaryzowania jest czynno�ci�, nie za� rzecz�, a wi�c nie mo�e zosta� zinwentaryzowany, lecz z drugiej strony prowadzi do za�o�enia rejestr�w inwentaryzacyjnych, kt�re jako rzeczy mog� by� inwentaryzowane. Poprosili�my prywatn� agencj�, by wystawi�a rachunek nie za dokonan� czynno��, lecz za jej wynik, kt�ry obj�li�my inwentaryzacj�. Oderwa�em na kilka dni od pracy paru naukowc�w, ale unikn��em mord�gi. Kilka miesi�cy temu przyszli do mnie wo�ni, by oznajmi�, �e wyczerpa� si� zapas papieru toaletowego. Poleci�em dokona� odpowiedniego zakupu. Sekretarka powiedzia�a, �e zosta�y ju� tylko fundusze na wyposa�enie podlegaj�ce inwentaryzacji, i zwr�ci�a mi uwag� na fakt, �e wprawdzie papier toaletowy mo�na zinwentaryzowa�, lecz ze wzgl�d�w, w kt�re nie b�d� si� w tym miejscu zag��bia�, ma on ograniczon� trwa�o�� i po jakim� czasie znika z inwentarza. Powo�a�em komisj� z�o�on� tym razem z biolog�w, kt�rym da�em do rozwa�enia zagadnienie, czy da si� zinwentaryzowa� zu�yty papier toaletowy, oni za� odpowiedzieli, �e owszem, ale koszty ludzkie b�d� bardzo wysokie. Powo�a�em komisj� prawnik�w, kt�rzy dostarczyli wreszcie rozwi�zanie. Musz� odebra� papier toaletowy, wpisa� do inwentarza, a nast�pnie wyda� - aby z powod�w �ci�le naukowych umieszczono go w toaletach. Kiedy oka�e si�, �e papieru tam nie ma, zg�osz� kradzie� zinwentaryzowanego wyposa�enia, dokonan� przez nieznanych sprawc�w. Niestety, musia�em ponawia� zg�oszenie co dwa dni i w ko�cu pewien inspektor wyst�pi� z powa�nymi oskar�eniami o nieudolne zarz�dzanie instytutem, na kt�rego teren z tak� �atwo�ci� mog� periodycznie przenika� osoby obce. Jestem podejrzanym, ale w�os mi z g�owy nie spadnie, nie dopadn� mnie. Niedogodno�� ca�ej procedury polega na tym, �e poszukuj�c rozwi�zania, musia�em na wiele dni oderwa� od po�ytecznych dla kraju bada� wybitnych ludzi nauki, trwoni� publiczny grosz, gdy� przecie� zaj��em czas personelowi naukowemu i administracyjnemu, a ponadto musia�em korzysta� z telefonu i zu�ywa� papier stemplowy. Nikt jednak nie zosta� oskar�ony o wyrzucanie przez okno pa�stwowych pieni�dzy, bo wszystko odby�o si� zgodnie z prawem. (1986) JAK KUPOWA� GAD�ETY Samolot przelatuje majestatycznie nad r�wninami bez ko�ca, nad pustyniami niczym nie skalanymi. Kontynent ameryka�ski stwarza nadal okazje do prawie dotykalnego kontaktu z przyrod�. Zapominam o cywilizacji, ale tak si� sk�ada, �e w kieszeni na oparciu fotela przede mn�, w�r�d instrukcji na wypadek konieczno�ci natychmiastowej ewakuacji (z samolotu, w razie katastrofy), obok programu filmowego i koncert�w Brandenburskich w s�uchawkach - znajduje si� egzemplarz �Discoveries�, broszury, kt�ra wymienia, wraz z zach�caj�cymi zdj�ciami, ca�y szereg przedmiot�w do nabycia za po�rednictwem poczty. W nast�pnych dniach, podczas kolejnych lot�w, odkrywam �The American Traveller�, �Gifts with Personality� oraz inne tego rodzaju publikacje. Ta fascynuj�ca lektura poch�ania mnie bez reszty i zapominam o przyrodzie, monotonnej, gdy�, jak si� zdaje, �non facit saltus� (podobnie, mam nadziej�, jest z moim samolotem). O ile� bardziej interesuj�ca jest kultura, kt�ra - wiadomo przecie� - s�u�y poprawianiu natury. Natura jest bezwzgl�dna i wroga, kultura za� pozwala cz�owiekowi robi� r�ne rzeczy z mniejszym wysi�kiem, zyskiwa� na czasie. Kultura wyzwala cia�o od zniewolenia prac� i usposabia go do kontemplacji. Pomy�lmy na przyk�ad, jak uci��liw� rzecz� jest manewrowa� kroplami do nosa, to znaczy tymi kupionymi w aptece buteleczkami, kt�re trzeba �ciska� w dw�ch palcach, �eby dobroczynny p�yn dosta� si� do �rodka. �aden problem. Viralizer (4 dolary 95 cent�w) to urz�dzenie, w kt�rym nale�y umie�ci� tak� buteleczk�, a on ju� b�dzie za ciebie naciska�, i to tak, by strumie� zosta� skierowany bezpo�rednio do najskrytszych zak�tk�w dr�g oddechowych. Naturalnie ca�e urz�dzenie trzyma si� w r�ku, i w sumie, je�li mo�na s�dzi� na podstawie zdj�cia, cz�owiek ma uczucie, jakby strzela� z ka�asznikowa, lecz co� za co�. Uderza mnie, cho� mam nadziej�, �e nie porazi, Omniblanket, kosztuj�cy, bagatela, 150 dolar�w. Jest to pled z grza�k�, ale zaopatrzony w program elektroniczny, kt�ry wyr�wnuje temperatur� danej cz�ci cia�a. Mam na my�li to, �e je�li w nocy jest ci zimno w ramiona, ale pocisz si� w pachwinie, programujesz odpowiednio Omniblanket, kt�ry b�dzie ci grza� ramiona i ch�odzi� pachwin�. Je�eli masz niespokojny sen i kr�cisz si� w ��ku tak, �e g�owa jest tam, gdzie powinny by� nogi - to ju� twoja sprawa. Upieczesz sobie j�dra, czy co tam masz w tym miejscu - zale�nie od p�ci. Nie s�dz�, by mo�na by�o domaga� si� ulepsze� od wynalazcy, gdy� ten zapewne spali� si� na w�giel. Mo�e si� oczywi�cie zdarzy�, �e chrapiesz przez sen, budz�c wsp�ma��onka. Drobnostka, Snore Stopper to jakby zegarek, kt�ry zak�adasz na przegub r�ki, zanim u�o�ysz si� do snu. Jedno chrapni�cie, a Snore Stopper natychmiast dowiaduje si� o tym dzi�ki audiosensorom, wysy�a odpowiedni impuls elektryczny, kt�ry biegn�c wzd�u� ramienia dociera do kt�rego� z o�rodk�w nerwowych i przerywa nie bardzo wiem co, ale przestajesz zaraz chrapa�. Kosztuje jedne 45 dolar�w. Bieda z tym, �e osobom cierpi�cym na serce radzi si�, by zrezygnowa�y z jego u�ywania, i w moim umy�le pojawia si� w�tpliwo��, czy Snore Stopper nie zniszczy serca najpot�niejszemu atlecie. Poza tym wa�y dwa funty, czyli prawie kilogram, mo�esz wi�c go stosowa� spoczywaj�c przy ma��once, z kt�r� ��czy ci� kilkudziesi�cioletnia za�y�o��, ale nie z dziewczyn� na jedn� noc, gdy� uprawianie mi�o�ci, kiedy d�wiga si� na przegubie r�ki kilogramow� machin�, mog�oby doprowadzi� do nie chcianych incydent�w. Jak wiadomo Amerykanie, zwalczaj�c cholesterol, uprawiaj� jogging, to znaczy biegaj� godzinami, dop�ki nie padn� powaleni przez zawa� serca. Pulse Trainer (59 dolar�w i 95 cent�w) zak�ada si� na przegub r�ki; jest po��czony przewodem z nasadk�, kt�r� wsuwa si� na palec wskazuj�cy. Wydaje mi si�, �e kiedy tw�j uk�ad sercowo-naczyniowy jest bliski zapa�ci, rozlega si� dzwonek. To wyra�ny post�p, zw�aszcza je�li u�wiadomimy sobie, �e w krajach s�abo rozwini�tych cz�owiek staje dopiero, kiedy dostaje zadyszki - jest to wszak wska�nik bardzo prymitywny; by� mo�e w�a�nie dlatego dzieci w Ghanie nie uprawiaj� joggingu. Jest przy tym pewn� osobliwo�ci�, �e mimo tego zaniedbania nie cierpi� zgo�a na zbyt wysoki poziom cholesterolu. Z Pulse Trainer mo�esz biec spokojnie, a zak�adaj�c na piersi i w talii dwa pasy Nike Monitor, masz ten komfort, �e elektroniczny g�os, kt�ry uzyskuje odpowiednie informacje dzi�ki mikroprocesorom i Doppler Effect Ultra Sound, m�wi ci, ile przebieg�e� i z jak� szybko�ci� (300 dolar�w). Je�li lubisz zwierz�ta, radz� ci zaopatrzy� si� w Bio Bet. Urz�dzenie zak�ada si� psu na szyj�; wydaje ultrad�wi�ki (Pmbc Circuit) zabijaj�ce pch�y. Kosztuje jedne 25 dolar�w. Nie wiem, czy mo�na za�o�y� samemu sobie, by wyt�pi� wszy �onowe, ale obawiam si� skutk�w ubocznych. Shower Valet (34 dolary i 95 cent�w) daje nam w jednym zestawie do zawieszenia na �cianie nie trac�ce po�ysku lustro �azienkowe, odbiornik radiowy, telewizyjny, golark� i dozownik kremu do golenia. Reklama zapewnia, �e dzi�ki temu urz�dzeniu codzienny nudny obrz�dek zamienia si� w �niezwyk�e prze�ycie�. Spice Track (36 dolar�w 95 cent�w) to elektroniczna maszynka, kryj�ca w sobie pojemniczki z wszystkimi przyprawami, jakich cz�owiek mo�e zapragn��. Biedacy ustawiaj� przyprawy na listwie nad kuchenk� i kiedy chc� posypa�, powiedzmy, cynamonem swoj� codzienn� porcj� kawioru, musz� bra� przypraw� w palce. Maj�c Spice Track, wystukujesz palcem odpowiedni algorytm (zdaje si�, �e w systemie Turbo Pascal) i przyprawa, na kt�r� masz apetyt, przechyla si� nad talerzem. Je�li chcesz kupi� ukochanej osobie prezent na urodziny, za jedne 30 dolar�w wyspecjalizowane przedsi�biorstwo dostarczy jej egzemplarz �New York Timesa� z dnia, w kt�rym przysz�a na �wiat. Je�li urodzi�a si� w dniu zrzucenia bomby na Hiroszim� albo trz�sienia ziemi w Messynie, to ju� jej sprawa. Mo�na r�wnie� upokorzy� kogo� nie lubianego, pod warunkiem jednak, �e urodzi� si� w dniu, w kt�rym nie zdarzy�o si� nic wa�nego. Podczas d�u�szych lot�w mo�esz wypo�yczy� za trzy lub cztery dolary s�uchawki, dzi�ki kt�rym s�yszysz rozmaite programy muzyczne albo �cie�k� d�wi�kow� filmu. Podr�ni zmuszeni do cz�stych lot�w, a ponadto obawiaj�cy si� AIDS, mog� za 19 dolar�w i 95 cent�w kupi� osobiste, odpowiednio przygotowane (wysterylizowane) s�uchawki, kt�re nosz� przy sobie z samolotu do samolotu. Przemieszczaj�c si� z kraju do kraju chcesz wiedzie�, ile dolar�w wart jest funt szterling albo ile hiszpa�skich dublon�w mie�ci si� w jednym talarze. Biedacy u�ywaj� przy takiej okazji o��wka i kalkulatora za dziesi�� tysi�cy lir�w. Wyszukuj� kursy walut w gazetach i wykonuj� odpowiednie dzia�ania arytmetyczne. Bogaci mog� sobie za dwadzie�cia dolar�w kupi� Currency Converter, kt�ry robi dok�adnie to, co kalkulator, ale tw�j dyrektor generalny musi ka�dego ranka programowa� go na nowo zgodnie z notowaniami podanymi w gazetach; urz�dzenie to nie potrafi natomiast udzieli� odpowiedzi na pytanie (nie zwi�zane z kursem walut): �Ile jest sze�� razy sze��?� Wyrafinowanie jest tu zwi�zane z tym, �e ten szczeg�lny kalkulator robi za podw�jn� cen� po�ow� tego, co mog� zrobi� inne. Nast�pnie mamy rozmaite cudowne terminarze (Master Day Time, Memory Pal, Loose-Leaf Timer i tak dalej). Cudowny terminarz wygl�da jak zwyk�y kalendarzyk (tyle �e zwykle nie mie�ci si� w kieszeni). Zupe�nie tak samo jak w zwyk�ym kalendarzyku, po trzydziestym wrze�nia nast�puje pierwszy pa�dziernika. R�nica sprowadza si� do opisu. Wyobra� sobie - wyja�niaj� nam cierpliwie - �e pierwszego stycznia umawiasz si� na godzin� dziesi�t� dwudziestego grudnia; te dwie daty s� oddzielone prawie dwunastoma miesi�cami i �aden ludzki umys� nie jest w stanie utrwali� w pami�ci na tak d�ugo tak drobnej informacji. Co wi�c powiniene� zrobi�? Pierwszego stycznia otwierasz terminarz na dwudziestym grudnia i zapisujesz sobie: �Godz. 10 mister Smith�. To cud! Jeste� na ca�y rok zwolniony z uci��liwej konieczno�ci pami�tania i wystarczy, �e dwudziestego grudnia, jedz�c mleko z p�atkami kukurydzianymi, otwierasz terminarz i w cudowny spos�b przypominasz sobie o um�wionym spotkaniu... Je�li jednak dwudziestego grudnia, u�wiadamiam sobie, budzisz si� o jedenastej i dopiero w po�udnie si�gasz po terminarz? Zak�ada si� tu milcz�co, �e skoro wyda�e� 50 dolar�w na cudowny terminarz, masz do�� oleju w g�owie, by wstawa� codziennie o si�dmej. Je�li chcesz przyspieszy� osobist� toalet� w jak�e kusz�cym dniu dwudziestym grudnia, kupujesz za marne 16 dolar�w Nose Hair Remover, czyli Kotary Clipper. Przyrz�d ten zafascynowa�by z pewno�ci� markiza de Sade�a. Po wsuni�ciu do nosa (z regu�y) obraca si�, nap�dzany elektryczno�ci�, obcinaj�c rosn�ce w �rodku w�osy, niedost�pne dla no�yc krawieckich, kt�rymi biedacy daremnie pr�buj� zazwyczaj je usun��. Nie wiem, czy istnieje wersja makro, przeznaczona dla twojego s�onia. Cool Sound to przeno�na lod�wka, kt�r� zabiera si� na wycieczk� za miasto, z wbudowanym odbiornikiem TV. Fish Tie to krawat w kszta�cie dorsza, wykonany w stu procentach z poliesteru. Dzi�ki Coin Changer (aparacik wydaj�cy monety) unikasz grzebania w kieszeniach, kiedy chcesz kupi� gazet�. Niestety zajmuje tyle miejsca, co relikwiarz z ko�ci� udow� �wi�tego Albina. Nie podano te�, gdzie w razie pilnej potrzeby mo�na znale�� monety, �eby wype�ni� opr�niony przyrz�d. Je�li chcesz zrobi� sobie herbat�, wystarczy ci, pod warunkiem, �e surowiec jest odpowiedniej jako�ci, naczynie do zagotowania wody, �y�eczka i ostatecznie sitko. Tea Magic za 9 dolar�w 95 cent�w to bardzo skomplikowana machina, kt�ra sprawia, �e przygotowanie fili�anki herbaty jest r�wnie uci��liwe jak przygotowanie fili�anki kawy. Cierpi� na zaburzenia w�trobowe, kwa�no�� moczu, nie�yt nosa, nie�yt �o��dka, kolano praczki, �okie� tenisisty, awitaminoz�, b�le w stawach i mi�niach, �uskowato�� palucha u nogi, egzem� alergiczn� i by� mo�e nawet tr�d. Na szcz�cie uchroni�em si� od hipochondrii. Jest jednak faktem, �e codziennie musz� pami�ta�, jak� pastylk� mam za�y� i kiedy. Dosta�em w prezencie srebrne pude�eczko na pastylki, c� jednak z tego, skoro zapominam nape�ni� je rano. Chodzenie po �wiecie z pe�nymi flakonikami oznacza spore wydatki na kaletnika, zreszt� jest niewygodne, kiedy je�dzi si� na hulajnodze. Sytuacj� ratuje Tablets Container, kt�ry zawadza ci nie bardziej ni� Lancia Thema, towarzyszy ci przez ca�y pracowity dzie� i zaopatruje ci� w odpowiednich porach w odpowiednie pigu�ki. Bardziej wyrafinowanym urz�dzeniem jest jednak Electronic Pili Box (19 dolar�w 85 cent�w), przeznaczony dla pacjent�w cierpi�cych na nie wi�cej ni� trzy schorzenia jednocze�nie. Jest to szkatu�ka z trzema przegr�dkami, a wbudowany w ni� komputer daje sygna�, kiedy nadchodzi pora na tabletk�. Je�li masz w domu myszy, pomo�e ci wspania�y Trap-Ease. Wk�adasz do �rodka ser, odstawiasz i mo�esz i�� cho�by nawet do opery. Kiedy mysz wchodzi do zwyk�ej pu�apki, tr�ca wihajster, a wtedy opada gilotyna, kt�ra j� zabija. Natomiast Trap-Ease jest zbudowany pod k�tem rozwartym. Dop�ki mysz pozostaje w przedsionku, jest bezpieczna (ale nie ma sera). Je�li dobierze si� do sera, przedmiot obraca si� o 94 stopnie i spada kratka. Poniewa� urz�dzenie kosztuje tylko 8 dolar�w i jest przezroczyste, mo�esz do woli ogl�da� sobie mysz wieczorami, kiedy zepsuje ci si� telewizor, a nast�pnie wypu�ci� zwierz�tko na pole (wariant ekologiczny), cisn�� wszystko do �mieci albo - podczas obl�enia miasta - wrzuci� mysz prosto do rondelka z wrz�c� wod�. Leaf Scoops to co�, co dokonuje mutacji twoich d�oni w �apy p�etwonoga wystawionego na promieniowanie radioaktywne, daje krzy��wk� g�si z pterodaktylem i doktorem Quatermassem. S�u�y do zbierania li�ci w twoim licz�cym 80 tysi�cy akr�w parku. P�ac�c 12 dolar�w 50 cent�w, oszcz�dzasz na ogrodniku i gajowym (zatrudnienie go doradzano lordowi Chatterleyowi). Tie Saver pokrywa ci krawat oleistym sprayem, dzi�ki czemu b�dziesz m�g� spo�ywa� Chez Maxim, szczotki w sosie pomidorowym, nie l�kaj�c si�, �e b�dziesz p�niej na posiedzeniu rady nadzorczej wygl�da� jak doktor Barnard po dokonaniu transplantacji (15 dolar�w). Po�yteczne dla tych, kt�rzy nadal u�ywaj� brylantyny. Mog� spokojnie otrze� czo�o krawatem. Co si� dzieje, kiedy walizka jest tak wypchana, �e p�ka w szwach? G�upiec kupuje nast�pn� walizk� z zamszu lub sk�ry dzika. Ale takie rozwi�zanie prowadzi do tego, �e ma si� zaj�te obie r�ce. Briefcase Expander to w gruncie rzeczy ci�ar, kt�ry k�adziesz na swojej jedynej walizce i ju� mo�esz upchn�� wszystko, co wystaje, osi�gaj�c grubo�� dwumetrow� i wi�ksz�. Za jedne 45 dolar�w, wchodz�c na pok�ad samolotu b�dziesz mia� wra�enie, �e d�wigasz pod pach� mu�a. Ankle Vallet (19 dolar�w 95 cent�w) pozwala ukry� karty kredytowe w tajnej kieszeni, kt�ra przylega do �ydki. Bardzo przydatne dla os�b zajmuj�cych si� przemytem narkotyk�w. Drive Alert umieszcza si�, podczas prowadzenia auta, za uchem i ledwie nachodzi ci� senno�� i g�owa zaczyna si� kiwa� i pochyla� do przodu bardziej ni� to dopuszczalne, rozlega si� dzwonek. S�dz�c po do��czonym zdj�ciu urz�dzenie to zmienia uszy u�ytkownika w co� kojarz�cego si� ze Star Treck, Andreottim lub Elephant Man. Je�li kto� ci� zapyta: �Czy mnie po�lubisz?�, a masz akurat urz�dzenie za uchem, nie m�w zbyt energicznie: �tak�. Grozi ci �mier� od ultrad�wi�k�w. Na zako�czenie pozwol� sobie wymieni� automat do wydawania pokarmu ptakom, kufel na piwo z wmontowanym dzwonkiem rowerowym (d�wi�czy domagaj�c si� dolewki), saun� do twarzy, automat do coca-coli - w kszta�cie pompy benzynowej i Bicycle Seat - chodzi o podw�jne siode�ko rowerowe, po jednym na po�ladek. Dobre dla cierpi�cych na prostat�. Reklama zapewnia, �e ma ono �split-end design (no pun intended)�. Jak by to powiedzie�: �Rozszczepia ci ty�ek (nie ma w tym z�o�liwo�ci)�. Mi�dzy jednym lotem a drugim cz�owiek eksploruje r�wnie� kioski gazetowe i uczy si� mn�stwa rzeczy. Par� dni temu odkry�em, �e istniej� rozmaite czasopisma przeznaczone dla poszukiwaczy skarb�w. Kupi�em wydawane w Pary�u �Tresors de l�Histoire�. Zamieszczono tu artyku�y m�wi�ce o szansach znalezienia cudownych rzeczy w rozmaitych stronach Francji, precyzyjne wskaz�wki geograficzne i topograficzne oraz informacje o skarbach znalezionych ju� w tych miejscach. W kupionym przeze mnie numerze podane s� wskaz�wki dotycz�ce skarb�w, spoczywaj�cych na dnie Sekwany, od staro�ytnych monet do przedmiot�w rzucanych do rzeki w ci�gu wiek�w, jak miecze, wazy, �odzie, kompromituj�ce skradzione przedmioty, a nawet dzie�a sztuki; przedmiot�w zakopanych w �redniowieczu w Bretanii przez apokaliptyczn� sekt� Eona de 1�Estoile; pami�taj�cych czasy Merlina i cykl opowie�ci o Graalu skarb�w w czarodziejskim lesie Brocelandie, przy czym do��czono tu drobiazgowe wskaz�wki, kt�re pozwalaj� w razie powodzenia zidentyfikowa� �wi�tego Graala we w�asnej osobie; a dalej skarb�w zakopanych przez Wandejczyk�w w Normandii podczas rewolucji francuskiej; skarbu Oliviera Le Diable, balwierza Ludwika XI; skarb�w, o kt�rych opowiada si� niby to �artem w powie�ciach z cyklu �Arsen Lupin�, kt�re jednak naprawd� istniej�. Wydano poza tym �Guide de la France tresoraire�, pokr�tce jedynie opisany w artykule, jako �e kompletne dzie�o kosztuje 26 frank�w i zawiera 74 mapy w skali jeden do stu, przy czym ka�dy mo�e sobie wybra� jedn�, przedstawiaj�c� rejon najbli�szy miejsca zamieszkania. Czytelnik zadaje sobie by� mo�e pytanie, jak szuka� skarbu pod ziemi� lub pod wod�. Nie ma obaw, gdy� czasopismo zamieszcza reklamy i artyku�y dotycz�ce sprz�tu niezb�dnego dla poszukiwaczy. S� to najrozmaitsze wyspecjalizowane detektory, s�u��ce do wykrywania z�ota, metali i innych cennych rzeczy. Do szukania pod wod� mamy kombinezony, maski, urz�dzenia wyposa�one w dyskryminatory pozwalaj�ce odr�nia� klejnoty od p�etw. Niekt�re z tych instrument�w kosztuj� �adne par� setek tysi�cy lir�w, cena innych dochodzi do miliona i wi�cej. Proponuje si� nawet karty kredytowe, umo�liwiaj�ce po wydaniu dw�ch milion�w dalsze zakupy z wykorzystaniem kuponu na sto tysi�cy lir�w (nie wiadomo czemu ma s�u�y� ten rabat, gdy� po takiej inwestycji klient znalaz� ju� przynajmniej skrzyni� wy�adowan� hiszpa�skimi dublonami). Na przyk�ad za osiemset tysi�cy lir�w mo�esz sta� si� w�a�cicielem urz�dzenia o nazwie M-Scan, kt�re zajmuje wprawdzie du�o miejsca, ale pozwala wykrywa� miedziane monety do g��boko�ci dwudziestu dw�ch centymetr�w, kufry - do dw�ch metr�w, a optymaln� ilo�� metalu zamkni�tego w skrytce - do mniej wi�cej trzech metr�w pod ziemi�. Inne instrukcje wyja�niaj�, jak kierowa� we w�a�ciw� stron� rozmaite typy detektor�w, informuj�, �e pogoda deszczowa sprzyja wykrywaniu wielkich bry�, sucha za� przedmiot�w drobnych. Beach-comber 60 to specjalistyczny przyrz�d s�u��cy do poszukiwa� na pla�ach i obszarach wyst�powania bogatych z�� surowc�w (czytelnik rozumie chyba, �e je�li miedziana moneta spoczywa obok z�o�a diament�w, maszyna mo�e zawie�� i jej nie wykry�). Z drugiej strony mamy anons, kt�ry zawiadamia, �e dziewi��dziesi�t procent z�� z�ota nie zosta�o jeszcze wykrytych, a detektor Goldspear, niezwykle �atwy w obs�udze (kosztuje p�tora miliona), jest skonstruowany w�a�nie do wykrywania z�otodajnych �y�. Za niewysok� cen� mo�na kupi� kieszonkowy detektor (Metal Locator) do poszukiwa� w kominkach i starych meblach. Za nieca�e trzydzie�ci tysi�cy lir�w kupisz buteleczk� AF2, dzi�ki czemu b�dziesz m�g� czy�ci� i odtlenia� znalezione monety. Dla ubo�szych poszukiwaczy s� rozmaite wahade�ka r�d�karskie. Je�li kto� chce si� dowiedzie� czego� wi�cej, ma ca�� seri� dzie� o n�c�cych tytu�ach: Tajemnicza historia francuskich skarb�w, Przewodnik po zakopanych skarbach, Przewodnik po zaginionych skarbach, Francja, ziemia obiecana, Podziemia Francji, Poszukiwanie skarb�w w Belgii i Szwajcarii itd. Zadajesz sobie by� mo�e, czytelniku, pytanie, jak to si� dzieje, �e redaktorzy tego czasopisma, maj�c do dyspozycji tyle rozmaitego dobra, trac� najlepsze swoje lata na pisaniu, zamiast ruszy� w g��b breto�skich las�w. Rzecz w tym, �e zar�wno czasopismo, jak ksi��ki, detektory, p�etwy, p�yny dezoksyduj�ce i ca�a reszta s� sprzedawane przez to samo przedsi�biorstwo, kt�re prowadzi sie� sklep�w rozsianych po ca�ym kraju. Tajemnica zosta�a ujawniona - oni znale�li ju� skarb. Pozostaje wyja�ni�, kim s� ci, kt�rzy ich wzbogacaj�, ale chodzi zapewne o te same osoby, kt�re we W�oszech szukaj� z�otych okazji podczas telewizyjnych aukcji i pr�buj� wykorzysta� mecenat fabrykant�w mebli. Francuzi maj� z tego przynajmniej spacery po lesie dla zdrowia. (1986) JAK ZOSTA� KAWALEREM MALTA�SKIM Dosta�em list, kt�ry mia� nag��wek: �Ordre Souverain Militaire de Saint-Jean de Jerusalem - Chevaliers de Malte - Prieure Oecumenique de la Sainte-Trinite de Villedieu - Quartier General de la Vallette - Prieure de Quebec�, i w kt�rym zaproponowano mi, �ebym zosta� kawalerem malta�skim. Wola�bym otrzyma� odr�czne pismo od Karola Wielkiego, ale i tak powiedzia�em o li�cie moim dzieciom, aby wiedzia�y, �e ich ojciec nie wypad� sroce spod ogona. Potem wyszuka�em na p�ce tom Caffanjona i Galimarda Flavigny, �Ordres et contre-ordres de chevalerie�, Pary� 1982, w kt�rym podano mi�dzy innymi spis pseudozakon�w malta�skich, pochodnych autentycznego Zakonu Rycerzy Szpitalnych �wi�tego Jana z Jerozolimy, Rodos i Malty, maj�cego swoj� siedzib� w Rzymie. Istnieje szesna�cie innych zakon�w malta�skich, kt�re nosz� odrobin� zmienione nazwy i wszystkie na przemian uznaj� si� wzajemnie albo nie. W 1908 roku Rosjanie za�o�yli w Stanach Zjednoczonych zakon, kt�rym w latach p�niejszych kierowa� Jego Kr�lewska Wysoko�� ksi��� Robert Paterno II, Averbe Aragonii, ksi��� Perpignan, g�owa domu kr�lewskiego Aragonii, pretendent do tronu Aragonii i Balear�w, Wielki Mistrz zakon�w �a�cucha �wi�tej Agaty Paterno oraz Kr�lewskiej Korony Balear�w. Od tego pnia od��czy� si� w 1934 roku pewien Du�czyk i za�o�y� inny zakon, kt�rego kanclerzem uczyni� ksi�cia Piotra Greckiego i Du�skiego. W latach sze��dziesi�tych odst�pca od pnia rosyjskiego, Paul de Granier de Cassagnac, za�o�y� we Francji w�asny zakon i na protektora wybra� kr�la Jugos�awii Piotra II. W 1965 roku by�y Piotr II sk��ci� si� z Cassagnakiem i za�o�y� w Nowym Jorku nast�pny zakon; Wielkim Przeorem jest w latach siedemdziesi�tych ksi��� Piotr Grecki i Du�ski, kt�ry p�niej rezygnuje i przechodzi do zakonu du�skiego. W 1966 roku w roli kanclerza zakonu pojawia si� niejaki Robert Bassaraba von Brancovan Khimchiacvili, kt�ry jednak zostaje wykluczony i zak�ada Zakon Kawaler�w Ekumenicznych z Malty, kt�rego Kr�lewskim i Cesarskim Protektorem zostaje ksi��� Henryk III Costantino di Vigo Lascaris Aleramico Paleologo del Monferrato, nast�pca tronu Bizancjum, ksi��� Tesalli, kt�ry utworzy� nast�pnie jeszcze jeden zakon malta�ski, Przeorat Stan�w Zjednoczonych, natomiast Bessaraba pr�buje w roku 1975 za�o�y� w�asny zakon, Przeorat Tr�jcy �wi�tej z Villedieu, i do niego mia�em wst�pi�, ale nic z tego nie wysz�o. Znajduj� potem protektorat bizanty�ski; zakon utworzony przez ksi�cia Karola Rumu�skiego po rozstaniu si� z Cassagnakiem; Wielki Przeorat, kt�rego Wielkim Bajliwem jest niejaki Tonna-Barthet, ksi��� Andrzej Jugos�awia�ski za� - b�d�cy ju� Wielkim Mistrzem zakonu za�o�onego przez Piotra II - jest r�wnie� wielkim mistrzem Przeoratu Rosji (lecz nast�pnie ksi��� wycofa� si� i zakon zmienia nazw� na Wielki Przeorat Kr�lewski Malty i Europy); utworzony w latach sze��dziesi�tych przez barona de Cholberta i Wiktora Buse, Prawos�awnego Arcybiskupa Metropolitalnego Bia�egostoku, patriarch� diaspory zachodniej i wschodniej, prezydenta republiki Danzig (sic!), prezydenta demokratycznej republiki Bia�orusi i Wielkiego Chana Tartarii i Mongolii, Wiktora Timura II, i Wielki Przeorat �wiatowy utworzony w 1971 roku przez cytowan� ju� Jego Kr�lewsk� Wysoko�� Roberta Paterno wraz z baronem markizem Alaro, zakon, kt�rego Wielkim Protektorem zostaje w 1982 roku inny Paterno, G�owa Domu Cesarskiego Leopardi Tomassini Paterno z Konstantynopola, spadkobierca Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego, pomazany na prawowitego nast�pc� Prawos�awnego Ko�cio�a Katolickiego i Apostolskiego Obrz�dku Bizanty�skiego, markiz Monteaperto, ksi��� palatyn tronu polskiego. W 1971 roku w wyniku roz�amu w zakonie Bessaraby, pojawia si� na Malcie m�j zakon, a jego wysokim protektorem zostaje Alessandro Licastro Grimaldi Lascaris Commeno Ventimiglia, diuk La Chastre, suwerenny ksi��� i markiz Deols, Wielkim Mistrzem za� jest obecnie markiz Carlo Stivala de Flavigny, kt�ry po �mierci Licastra dobiera sobie jako wsp�lnika Pierre�a Pasleau, a ten przyjmuje wszystkie tytu�y Licastra i na dodatek Jego Wysoko�ci Arcybiskupa Patriarchy Belgijskiego Ko�cio�a Katolickiego i Prawos�awnego, Wielkiego Mistrza Zakonu Rycerzy �wi�tyni Jerozolimskiej i Wielkiego Mistrza i Hierofanta Powszechnego Zakonu Maso�skiego Rytu Orientalnego Staro�ytnego i Pierwotnego Zjednoczonych Memfis i Misraim. Odstawi�em tom na p�k�. By� mo�e on tak�e podaje informacje fa�szywe. Zrozumia�em jednak, �e je�li cz�owiek nie chce czu� si� jak pi�te ko�o u wozu, musi do czego� nale�e�. Lo�a P2 zosta�a rozwi�zana, Opus Dei cierpi na niedostatek umiaru i w efekcie jest na ustach wszystkich. Wybra�em W�oskie Stowarzyszenie Fletu Prostego. Jedyne, Prawdziwe, Staro�ytne i Akceptowane. (1986) JAK JE�� W SAMOLOCIE Kilka lat temu, podczas podr�y samolotowej (do Amsterdamu i z powrotem) straci�em dwa krawaty firmy Brooks Brothers, dwie koszule Burberry, dwie pary spodni Bardelli, tweedow� marynark� kupion� przy Bond Street oraz kamizelk� Krizia. Podczas lot�w na trasach mi�dzynarodowych obowi�zuje dobry zwyczaj podawania posi�ku. Wiadomo jednak, �e w fotelu jest ciasno, na pulpicie niewiele miejsca, a samolot czasem si� ko�ysze. Poza tym serwetki w samolocie s� male�kie i pozostawiaj� odkryty brzuch, je�li wetknie si� jedn� z nich za ko�nierz, a pier� - je�li po�o�y si� je na kolanach i brzuchu. Zdrowy rozs�dek nakazywa�by podawa� pokarmy nie plami�ce i g�ste. Niekoniecznie musz� by� to pigu�ki enervitu. Pokarmem g�stym jest na przyk�ad kotlet po mediola�sku, mi�so z rusztu, sery, frytki i pieczony kurczak. Pokarmy plami�ce to spaghetti con pummarola �n coppa,* bak�a�any po parme�sku, pizza dopiero co wyj�ta z pieca, wrz�ce consome w fili�ance bez uszek. Rzecz w tym, �e typowe danie w samolocie sk�ada si� z mocno wypieczonego mi�sa ton�cego w br�zowym sosie, obfitych porcji pomidor�w, drobno posiekanych jarzyn moczonych w winie, a poza tym z ry�u i groszku z sosem. Wszyscy doskonale wiedz�, �e groszki s� nieuchwytne - dlatego w�a�nie nawet wielcy mistrzowie kuchni nie potrafi� przyrz�dzi� groszku nadziewanego - a ju� zw�aszcza je�li kto� si� uprze, �eby, jak nakazuj� dobre maniery, je�� je widelcem, nie za� �y�eczk�. Prosz� mi tylko nie m�wi�, �e w gorszej sytuacji s� Chi�czycy, zapewniam bowiem, �e �atwiej chwyci� groszek pa�eczkami ni� nabi� na widelec. Na nic zda si� tak�e wyja�nienie, �e groszku nie nabija si� na widelec, lecz widelcem si� go nabiera, gdy� wiem doskonale, i� widelce s� zawsze zaprojektowane w ten spos�b, by spada�y z nich groszki, kt�re rzekomo si� na nie nabiera. Dodajmy, �e groszek podaje si� wy��cznie wtedy, gdy samolotem zaczyna rzuca� i kapitan wydaje polecenia zapi�cia pas�w. W konsekwencji tego zawik�anego rachunku ergonomicznego groszki stoj� zatem przed alternatyw�: albo wpadaj� za ko�nierz, albo do rozporka. Starodawni bajkopisarze nauczaj�, �e je�li chce si� uniemo�liwi� lisowi picie ze szklanki, trzeba poda� mu szklank� wysok� i w�sk�. Szklanki w samolotach s� niskie, rozszerzone u g�ry, podobne do miseczek. Jest rzecz� oczywist�, �e wskutek dzia�ania praw fizyki wszelki p�yn przelewa si� przez brze�ek, nawet je�li nie ma �adnych zawirowa� powietrza. Jako pieczywo nie jest bynajmniej podawana francuska bagieta, kt�r� trzeba szarpa� z�bami r�wnie� kiedy jest �wie�a, lecz upieczony ze szczeg�lnego rodzaju otr�b chleb, wybuchaj�cy w ob�oczek drobniutkiego py�u, jak tylko si� go ugryzie. Zgodnie z zasad� Lavoisiera py� �w znika tylko pozornie; po wyl�dowaniu cz�owiek odkrywa, �e ca�a ta substancja osiad�a na fotelu i oblepi�a spodnie - tak�e na siedzeniu. Deser albo przypomina bez� i natychmiast zgniata si� w palcach, albo je oblepia, a przecie� serwetka jest w tym momencie nasi�kni�ta sosem pomidorowym i nie nadaje si� do u�ytku. Pozostaje co prawda chusteczka od�wie�aj�ca, ale nie spos�b odr�ni� jej od torebeczek z sol�, pieprzem i cukrem, wskutek czego najpierw posypa� cz�owiek sur�wk� cukrem, a potem wrzuci� ow� chusteczk� do kawy, kt�r� podaj� wrz�c� i w fili�ance z materia�u dobrze przewodz�cego ciep�o, wype�nionej poza tym po brzegi, �eby dzi�ki temu �atwo wy�lizn�a si� z poparzonych d�oni, a jej zawarto�� po��czy�a z sosem, kt�ry zd��y� ju� zakrzepn�� za paskiem spodni. W business class kaw� wylewa cz�owiekowi na podo�ek osobi�cie stewardessa, kt�ra nast�pnie przeprasza w esperanto. Zaopatrzeniowca kompanii lotniczej powo�uje si� z pewno�ci� spo�r�d ekspert�w hotelarstwa preferuj�cych ten typ dzbanuszka do kawy, z kt�rego osiemdziesi�t procent zawarto�ci trafia na obrus zamiast do fili�anki. Ale dlaczego? Narzuca si� natychmiast hipoteza, �e chce si� zapewni� podr�nym poczucie luksusu, zak�ada si� wi�c, i� pami�taj� ten hollywoodzki film, w kt�rym �Neron pije zawsze z bardzo szerokich kru�, wskutek czego paprze sobie brod� i chlamid�, a feudalni panowie, obejmuj�c ramieniem dworki, ogryzaj� ud�ce ociekaj�ce sosem na koronkowe koszule. Dlaczego jednak w pierwszej klasie, gdzie nie brak miejsca, podaj� pokarmy g�ste, jak cho�by delikatny rosyjski kawior na tostach z mas�em, w�dzonego �ososia i porcje langusty w oleju i z cytryn�? Mo�e dlatego, �e w filmie Luchino Viscontiego nazistowscy arystokraci m�wi�: �Rozstrzela� go�, wk�adaj�c sobie do ust jeden owoc winnego grona? (1987) JAK M�WI� O ZWIERZ�TACH Je�li nie entuzjazmujesz si� bie��cymi wydarzeniami, oto historia, kt�ra wydarzy�a si� jaki� czas temu w Nowym Jorku. Central Park, ogr�d zoologiczny. Gromadka ch�opc�w bawi si� ko�o basenu dla bia�ych nied�wiedzi. Jedno z dzieci namawia pozosta�e, �eby za�y�y k�pieli obok zwierz�t, i chc�c je zmusi� do zanurzenia si� w wodzie, ukrywa im ubrania; ch�opcy wchodz� do wody, pluskaj� si� obok spokojnego i sennego misia, dra�ni� si� z nim, w ko�cu wi�c znudzony mi� wyci�ga �ap� i zjada, a w�a�ciwie po�era dw�jk� dzieci, zostawiaj�c doko�a szcz�tki. Zjawia si� policja, przybywa sam burmistrz, dochodzi do dyskusji, czy nale�y nied�wiedzia zabi�, wszyscy godz� si�, �e jest niewinny, w prasie ukazuje si� par� artyku��w po�wi�conych tej sprawie. Tak si� sk�ada, �e ch�opcy nosz� nazwiska hiszpa�skie; s� Portoryka�czykami, mo�e kolorowymi, mo�e od niedawna w Stanach Zjednoczonych, w ka�dym razie przyzwyczajonymi do brawurowych popis�w, jak to bywa ze wszystkimi ch�opakami, kt�rzy skupiaj� si� w paczki w ubogich dzielnicach. Prezentuje si� rozmaite interpretacje wydarzenia, niekt�re surowo ch�opc�w oceniaj�ce. Czasem pojawia si� wypowied� cyniczna, w ka�dym razie przekazywana ustnie: naturalna selekcja, skoro byli tak g�upi, by p�ywa� obok nied�wiedzia, zas�u�yli na to, co ich spotka�o, ja nawet jako pi�cioletni ch�opak nie wskoczy�bym do basenu z nied�wiedziami. Interpretacja spo�eczna: rezerwaty n�dzy, niedostatek wykszta�cenia, niestety, do lumpenproletariatu nale�y si� tak�e, je�li chodzi o nieostro�no��, o lekkomy�lno��. Zadaj� sobie jednak pytanie, jakim niedostatku wykszta�cenia mo�na tu m�wi�, skoro nawet najbiedniejsze dziecko ogl�da telewizj� i czyta podr�czniki szkolne, powinno wi�c wiedzie�, �e nied�wiedzie po�eraj� ludzi, a my�liwi zabijaj� nied�wiedzie. W tym miejscu zacz��em si� zastanawia�, czy dzieci nie dlatego w�a�nie wesz�y do basenu, �e ogl�daj� telewizj� i chodz� do szko�y. Ci ch�opcy padli prawdopodobnie ofiar� nieczystego sumienia, jakie narzucaj� nam szko�a i mass media. Ludzie zawsze post�powali bezlito�nie wobec zwierz�t, a kiedy zdali sobie spraw� ze swojej niegodziwo�ci, zacz�li, je�li nie kocha� wszystkie bez wyj�tku (gdy� najspokojniej w �wiecie nadal je zjadaj�), to przynajmniej przychylnie si� o nich wyra�a�. Je�eli na dodatek u�wiadomimy sobie, �e media, szko�a, instytucje publiczne musz� zabiega� o wybaczenie za tyle krzywd wyrz�dzonych ludziom, widzimy, jak korzystn� pod wzgl�dem etycznym i psychologicznym rzecz� jest po�o�enie nacisku na dobro� dla zwierz�t. Pozwala si� umiera� dzieciom z Trzeciego �wiata, ale dzieci z Pierwszego �wiata zach�ca si� do szanowania nie tylko wa�ki i kr�liczka, ale tak�e wieloryba, krokodyla i w�a. Prosz� zwa�y�, �e takie dzia�anie wychowawcze jest samo w sobie w�a�ciwe. Przesadna jest natomiast obrana technika perswazji. Chc�c pokaza�, �e zwierz�ta godne s� tego, by �y�, ucz�owiecza si� je i sprowadza do poziomu zdziecinnienia. Nie m�wi si�, �e maj� prawo do �ycia, nawet je�li zgodnie ze swoj� natur� s� dzikie i mi�so�erne, ale wpaja si� szacunek dla nich, przedstawiaj�c je jako mi�e, zabawne, dobroduszne, �yczliwe, m�dre i przezorne. Nie ma stworzenia bardziej nieroztropnego ni� leming, leniwszego ni� kot, bardziej za�linionego ni� pies w sierpniu, bardziej �mierdz�cego ni� prosi�, bardziej histerycznego ni� ko�, g�upszego ni� �ma, bardziej ob�lizg�ego ni� �limak, jadowitszego ni� �mija, obdarzonego mniejsz� fantazj� ni� mr�wka i mniej tw�rczego muzycznie ni� s�owik. Trzeba po prostu kocha� - a je�li nie mo�emy si� na to w �aden spos�b zdoby�, przynajmniej szanowa� te i inne zwierz�ta takimi, jakimi s�. Dawne bajki w przesadnych barwach pokazywa�y z�ego wilka, natomiast bajki wsp�czesne przesadzaj� pokazuj�c wilka dobrego. Wieloryby nale�y ratowa� nie dlatego, �e s� dobre, ale dlatego, �e stanowi� cz�stk� �rodowiska naturalnego i przyczyniaj� si� do zachowania r�wnowagi ekologicznej. Natomiast nasze dzieci s� wychowane na m�wi�cych wielorybach, wilkach, kt�re zapisuj� si� do trzeciego zakonu franciszka�skiego, a przede wszystkim na pokazywanym do znudzenia nied�wiadku Teddym. Reklama, filmy animowane, ksi��ki z obrazkami s� pe�ne misi�w poczciwych jak anio�ki, praworz�dnych i opieku�czych pieszczoszk�w. Obelg� jest dla nied�wiedzia us�ysze�, �e ma prawo �y�, bo - jak powiada si� w moich stronach - jest grande e grosso, ciula e balosso.* Dlatego podejrzewam, �e biedne dzieciaki z Central Parku zgin�y nie na skutek niedostatku wykszta�cenia, lecz w�a�nie wskutek jego nadmiaru. Pad�y ofiar� gryz�cego nas sumienia. Pragn�c, by zapomnia�y, jak z�y jest cz�owiek, zbyt intensywnie wmawiano im, �e nied�wied� jest dobry. Zamiast powiedzie� im uczciwie, co to takiego cz�owiek, a co zwierz�. (1987) JAK PISA� WST�PY Celem niniejszego felietonu jest wyja�nienie, jak opracowa� wst�p do tomu esej�w, rozprawy filozoficznej, zbioru tekst�w naukowych, wydanych, je�li to tylko mo�liwe, w oficynie lub serii o randze uniwersyteckiej, i zgodnie z obyczajami zakorzenionymi w naszych czasach, w akademickiej etykiecie. Przedstawi� wi�c poni�ej w uj�ciu syntetycznym, dlaczego trzeba pisa� wst�py, co powinny one zawiera� i jak nale�y dobiera� podzi�kowania. Zr�czno�� w formu�owaniu podzi�kowa� �wiadczy o klasie uczonego. Mo�e si� zdarzy�, �e ten czy �w z uczonych, b�d�c u kresu si�, u�wiadamia sobie, �e nie ma komu dzi�kowa�. To niewa�ne, mo�na wszak wymy�li� d�ugi wdzi�czno�ci. Wynik naukowy bez d�ugu wdzi�czno�ci to rzecz podejrzana i komu� trzeba zawsze w jaki� spos�b podzi�kowa�. Przy pisaniu tego felietonu cennym wsparciem by�y mi d�ugie lata za�y�ego obcowania z tekstami naukowymi, kt�re zawdzi�czam ministrowi szkolnictwa Republiki W�oskiej, uniwersytetom w Turynie i Florencji, politechnice w Mediolanie oraz uniwersytetowi w Bolonii, a tak�e New York University, Yale University, Columbia University. Nigdy nie zdo�a�bym doprowadzi� do ko�ca pracy nad tym felietonem bez nieocenionej pomocy Pani Sabiny, dzi�ki niej bowiem m�j gabinet, kt�ry o drugiej w nocy jest wype�niony stosem niedopa�k�w i makulatury, rano powraca do jakiego takiego stanu. Szczeg�lne podzi�kowanie winien jestem Barbarze, Simonie i Gabrieli, kt�re nie szcz�dzi�y wysi�k�w, aby czas przeznaczony na refleksj� nie by� zak��cony przez mi�dzykontynentalne rozmowy telefoniczne na temat zaprosze� na rozmaite kongresy, po�wi�cone zagadnieniom nie maj�cym nic wsp�lnego z moimi zainteresowaniami. Niemo�liwe by�oby r�wnie� napisanie tego felietonu bez wytrwa�ego wsparcia mojej ma��onki, kt�ra zawsze umia�a, i umie, znosi� humory i wybryki uczonego n�kanego najwznio�lejszymi problemami bytu, przywracaj�c mu pogod� ducha uwagami o nico�ci wszelkiej rzeczy. Wytrwa�o��, z jak� podawa�a mi soki jab�kowe, przedstawiaj�c je k�amliwie jako rafinowany s��d prosto ze Szkocji, przyczyni�a si� ponad wszelk� miar� i ponad wszelk� daj�c� si� udokumentowa� wiar� do faktu, �e na tych stroniczkach zachowa� si� skromny cho�by �lad jasno�ci umys�u. Moi synowie podtrzymywali mnie na duchu i dawali mi�o��, energi� i wiar� w siebie, tak niezb�dne, �eby doprowadzi� dzie�o do ko�ca. Ich ca�kowitej i olimpijskiej oboj�tno�ci dla mojej pracy zawdzi�czam si��, kt�ra pozwoli�a mi pisa� ten felieton w codziennym zmaganiu z okre�leniem roli cz�owieka kultury w postmodernistycznym spo�ecze�stwie. Im to zawdzi�czam tak pomocn� niez�omn� wol� zaszycia si� u siebie i pisania tego tekstu, wynikaj�c� z obawy przed natkni�ciem si� w korytarzu na ich najlepszych przyjaci�, kt�rych fryzjer trzyma si� kryteri�w estetycznych budz�cych sprzeciw mojego poczucia dobrego smaku. Publikacja dzie�a sta�a si� mo�liwa dzi�ki wspania�omy�lno�ci i wsparciu finansowemu Carla Caraccioli, Lia Rubiniego, Eugenia Scalfariego, Livia Zanettiego, Marca Benedetta oraz innych cz�onk�w rady nadzorczej wydawnictwa Espresso SA. Szczeg�lne podzi�kowanie winien jestem dyrektorowi administracyjnemu Milvii Fioraniemu, kt�ry swoim sta�ym, comiesi�cznym wsparciem zapewni� mi mo�liwo�� kontynuowania bada�. Je�li ten skromny wk�ad w nauk� dociera do r�k tylu czytelnik�w, zawdzi�czam to kierownikowi s�u�b kolporta�owych Guido Ferrantellemu. Do przygotowania tekstu przyczyni�a si� firma In�. Camillo Olivetti i Wsp�lnicy SA, kt�ra zaopatrzy�a mnie w komputer M 21. Szczeg�lne podzi�kowanie sk�adam MicroPro za program Wordstar 2000. Wydruk tekstu powsta� na Okidata Microline 182. Nie m�g�bym napisa� powy�szych i poni�szych linijek bez serdecznego nalegania i s��w zach�ty ze strony doktora Giovanniego Yalentiniego, doktora Enzo Golina oraz doktora Ferdinanda Adornata, kt�rzy umacniali moj� wytrwa�o�� przyjaznymi, a zarazem natarczywymi codziennymi telefonami, ostrzegaj�c, �e �L�Espresso� idzie do druku i musz� za wszelk� cen� znale�� temat do niniejszego felietonu. Oczywi�cie, w nic, co napisa�em na tych stroniczkach, nie jest zaanga�owany ich autorytet naukowy, wszystko bowiem, je�li chodzi o poprzednie i przysz�e felietony, a tak�e o ten dzisiejszy, nale�y zapisa� na konto moich przewin. (1987) JAK BY� PREZENTEREM TV Mia�em okazj� zazna� niezwyk�ego prze�ycia, kiedy Akademia Nauk Wysp Svalbard wys�a�a mnie, bym przez kilka lat bada� cywilizacj� Bonga, kt�ra kwitnie na Ziemi Nieznanej i Wyspach Szcz�liwych. Bongowie robi� mniej wi�cej wszystko to co i my, ale ujawniaj� przy tym zadziwiaj�c� predyspozycj� do pos�ugiwania si� pe�n� informacj�. Nie znaj� sztuki domniemywania i domys�u. Kiedy my, na przyk�ad, zaczynamy m�wi�, u�ywamy oczywi�cie s��w, ale nie mamy potrzeby zawiadamiania o fakcie m�wienia. Natomiast Bonga, kt�ry rozmawia z innym Bonga, zaczyna tak: �Uwaga, teraz b�d� m�wi� i u�ywa� s��w�. My budujemy domy, a nast�pnie (wy��czaj�c Japo�czyk�w) podajemy naszym go�ciom numer domu, nazwisko lokator�w, klatk� schodow� A lub B. Bongowie na ka�dym domu pisz� przede wszystkim s�owo �dom�, a nast�pnie na specjalnych karteczkach wskazuj� poszczeg�lne ceg�y, dzwonek, obok drzwi za� pisz� �drzwi�. Kiedy dzwoni si� do mieszkania pana Bongi, ten otwiera drzwi oznajmiaj�c: �Teraz otwieram drzwi�, a nast�pnie si� przedstawia. Je�li zaprasza ci� na kolacj�, prosi, by� usiad� i powiada: �To jest st�, a to s� krzes�a!� Nast�pnie tryumfuj�cym tonem zawiadamia: �A teraz pokoj�wka! Oto Rosina. Zapyta, co by pan zjad�, i postawi na stole pa�skie ulubione danie!� To samo w restauracjach. Ciekaw� rzecz� jest obserwowanie Bong�w w teatrze. Gasn� �wiat�a i ukazuje si� aktor, kt�ry m�wi: �To jest kurtyna!� Ods�ania si� kurtyna i na scen� wchodz� aktorzy, by odegra�, powiedzmy, �Hamleta� albo �Chorego z urojenia�. Ale ka�dy aktor jest przedstawiany z prawdziwego imienia i nazwiska, a nast�pnie z imienia osoby, kt�r� gra. Kiedy aktor ko�czy m�wi�, wyja�nia: �Teraz pauza!� Mija kilka sekund i dopiero wtedy zaczyna sw� kwesti� nast�pny aktor. Nie warto nawet dodawa�, �e na zako�czenie pierwszego aktu jeden z aktor�w wychodzi na proscenium i obwieszcza: �A teraz nast�pi antrakt�. Uderzy�o mnie to, �e ich widowiska estradowe sk�adaj� si�, podobnie jak u nas, ze scen m�wionych, piosenek, duet�w i scen baletowych. Ale by�em przyzwyczajony do tego, �e dwaj komicy odgrywaj� sw�j skecz, potem jeden z nich zaczyna �piewa� piosenk�, potem obaj znikaj�, a na scen� wbiegaj� pi�kne dziewcz�ta, kt�re wykonuj� fragment taneczny, by widz mia� jak�� odmian�, a potem balet znika i pojawiaj� si� znowu aktorzy. Natomiast u Bong�w dwaj aktorzy zapowiadaj�, �e teraz b�dzie scenka komiczna, potem informuj�, �e za�piewaj� w duecie, i dodaj�, �e b�dzie to piosenka �artobliwa, a wreszcie aktor schodz�cy jako ostatni ze sceny m�wi: �A teraz balet!� Najbardziej zadziwi�o mnie to, �e podczas antraktu na kurtynie pojawi�y si� napisy reklamowe, co zdarza si� tak�e u nas. Ale po zapowiedzeniu antraktu aktor oznajmia� zawsze: �A teraz reklama!� D�ugo zastanawia�em si�, sk�d bierze si� u Bong�w ta obsesyjna potrzeba precyzji. By� mo�e, powiada�em sobie, s� t�pawi, i je�li kto� nie m�wi im: �Teraz ci� witam�, nie s� w stanie poj��, �e si� ich wita. I cz�ciowo jest to zapewne prawda. Istnieje jednak jeszcze inny pow�d. Bongowie �ywi� kult widowiska i czuj� potrzeb� zmieniania wszystkiego w widowisko, cho�by domy�lne. Podczas pobytu u Bong�w mia�em tak�e sposobno�� zrekonstruowania historii oklask�w. W czasach staro�ytnych Bongowie klaskali z dw�ch powod�w: albo byli zadowoleni z pi�knego widowiska, albo chcieli uhonorowa� kogo� wielce zas�u�onego. Po nat�eniu oklask�w mo�na by�o pozna�, kto jest bardziej ceniony i kochany. Ju� w dawnych czasach sprytni impresaria, chc�c przekona� widz�w, �e ogl�daj� znakomity spektakl teatralny, usadzali w�r�d publiczno�ci klakier�w, kt�rzy mieli obowi�zek bi� brawa, nawet je�li nie by�o po temu najmniejszego powodu. Kiedy zacz�y si� widowiska telewizyjne, Bongowie �ci�gali na sal� krewnych organizator�w i sygna�em �wietlnym (niewidocznym dla telewidz�w) dawali znak, kiedy trzeba klaska�. Telewidzowie bardzo szybko spostrzegli, na czym polega sztuczka. U nas oklaski zosta�yby ca�kowicie zdyskredytowane. U Bong�w nie. R�wnie� publiczno�� ogl�daj�ca widowisko w domu zapragn�a bi� brawa i ca�e gromady Bong�w ca�kiem dobrowolnie pcha�y si� na widowni� telewizyjn�, gotowe p�aci�, byleby sobie poklaska�. Niekt�rzy zdecydowali si� nawet na specjalne kursy. A poniewa� teraz ju� wszyscy wiedzieli wszystko, sam prezenter m�wi� po prostu na g�os w odpowiednich momentach: �A teraz burzliwe oklaski�. Jednak ju� wkr�tce widzowie na sali zacz�li klaska� bez �adnej zach�ty ze strony prezentera. Wystarczy�o, by spyta� kogo�, jaki zaw�d wykonuje, a pytany odpar�: �Obs�uguj� komor� gazow� u rakarza�, by rozlega�y si� burzliwe brawa. Bywa�o i tak, �e prezenter, zupe�nie jak u nas przy scenkach Petroliniego, nie zd��y� powiedzie�: �Dobry wiecz�r�, gdy� po �dobry� wybucha�a istna burza oklask�w. Prezenter m�wi�: �Jeste�my z wami jak w ka�dy czwartek�, a publiczno�� nie tylko oklaskiwa�a, ale tak�e zrywa�a boki ze �miechu. Oklaski sta�y si� tak niezb�dne, �e nawet w programach reklamowych, kiedy osoba zachwalaj�ca jaki� towar m�wi�a: �Kupujcie �rodek odchudzaj�cy Pip�, rozlega�a si� salwa braw. Telewidzowie doskonale wiedzieli o tym, �e zachwalaj�cy nie ma przed sob� sali wype�nionej lud�mi, ale odczuwali potrzeb� oklask�w, w przeciwnym bowiem razie program wyda�by si� im jaki� sztuczny i zmieniliby kana�. Bongowie oczekuj�, �e telewizja pokazywa� im b�dzie �ycie prawdziwe, takie jakie jest, bez �adnej lipy. Oklaski to sprawa publiczno�ci (kt�ra jest jak my), nie za� aktora (kt�ry udaje), stanowi� wi�c jedyn� gwarancj�, �e telewizja to okno na �wiat. W przygotowaniu jest w�a�nie program, w kt�rym wyst�pi� wy��cznie klaszcz�cy aktorzy i kt�ry b�dzie si� nazywa� �Teleprawda�. Bongowie chc� czu� si� zakorzenieni w �yciu, wi�c klaszcz� bez ustanku, nie potrzebuj� nawet do tego telewizji. Klaszcz� podczas pogrzeb�w, i to nie dlatego, �e s� zadowoleni albo �e chc� sprawi� przyjemno�� zmar�emu, lecz by nie poczu� si� cieniem w�r�d cieni, by czu� si� �ywymi i rzeczywistymi jak obrazy ogl�dane na telewizyjnym ekranie. Pewnego dnia by�em u kogo�, kiedy wszed� jaki� krewny i oznajmi�: �Babci� dopiero co przejecha� TIR!� Wszyscy wstali i zacz�li klaska�. Nie mog� powiedzie�, by Bongowie stali na ni�szym ni� my szczeblu rozwoju. Jeden z nich powiedzia� mi nawet, �e zamierzaj� podbi� ca�y �wiat. Po powrocie do ojczyzny przekona�em si�, �e ten zamys� nie jest zgo�a platoniczny. Kiedy wieczorem w��czy�em telewizor, zobaczy�em prezentera, kt�ry przedstawia� swoje asystentki, potem o�wiadczy�, �e wyst�pi z monologiem komicznym, na koniec za� powiedzia�: �A teraz balet!� Pewien dystyngowany pan, kt�ry rozprawia� o wa�kich problemach politycznych z innym dystyngowanym panem, przerwa� w pewnym momencie i og�osi�: �A teraz przerwa na reklam�. Niekt�rzy konferansjerzy przedstawiali nawet publiczno��. Inni kamerzyst�, kt�ry mia� ich w obiektywie. Wszyscy klaskali. Wzburzony wyszed�em z domu i uda�em si� do restauracji s�awnej ze swojej �nouvelle cuisine�. Podszed� kelner i poda� mi trzy li�cie sa�aty. Powiedzia�: �Oto sur�wka z sa�aty longobardzkiej, przypr�szonej drobniutko siekan� rukwi� z Lomelliny, marynowana w naszym aromatycznym occie i skropiona sokiem z t�oczonych na zimno umbryjskich oliwek�. (1987) JAK U�YWA� PIEKIELNEGO DZBANUSZKA Istnieje wiele rozmaitych sposob�w parzenia kawy. Jest kawa neapolita�ska, jest z ekspresu, turecka, brazylijska cafesinho, francuska cafe filtre, wreszcie kawa ameryka�ska. Ka�da mo�e by� doskona�a w swoim rodzaju. Kawa ameryka�ska bywa mikstur� o temperaturze stu stopni, serwowan� w plastikowych szklankach, co daje efekt termosowy, i wmuszan� przewa�nie na stacjach w celach ludob�jczych, ale kawa zaparzona w urz�dzeniu zwanym tam percolator, kawa, jak� dostaje si� w niekt�rych domach albo w skromnych barach, gdzie podaj� j� do jaj na bekonie, jest wyborna, pachn�ca, pije si� j� jak wod�, tyle �e p�niej serce zaczyna �omota�, gdy� jedna fili�anka zawiera wi�cej kofeiny ni� cztery kawy z ekspresu. Osobn� kategori� stanowi kawa-pomyje. Uzyskuje si� j� zazwyczaj ze zbutwia�ego j�czmienia, ko�ci trupa i paru ziarenek prawdziwej kawy wymiecionych wraz ze �mieciami w przychodni dla weneryk�w. Rozpoznaje si� j� nieomylnie po woni st�p wymoczonych w wodzie, kt�ra pozosta�a po zmywaniu. Podaj� j� w wi�zieniach, zak�adach poprawczych, wagonach sypialnych i luksusowych hotelach. Rzeczywi�cie, je�li zamieszkasz w Pla�a Majestic, Maria Jolanda & Brabante, Des Alpes et des Bains, mo�esz zam�wi� cho�by kaw� ekspresow�, a i tak dociera do twojego pokoju pokryta praktycznie warstw� lodu. Je�li chcesz tego unikn��, zamawiasz continental breakfast i przygotowujesz si� do za�ywania rozkoszy, jak� zapewnia �niadanie podane do ��ka. Continental breakfast sk�ada si� z dw�ch bu�eczek, jednego rogalika, homeopatycznej dawki soku pomara�czowego, zawijaska mas�a, pojemniczka z d�emem jagodowym, drugiego z miodem, trzeciego z d�emem morelowym, dzbanuszka z zimnym ju� mlekiem, rachunku na sto tysi�cy lir�w i piekielnego dzbanuszka z kaw�-pomyjami. Dzbanuszek u�ywany przez osoby normalne - lub poczciwy stary imbryczek, z kt�rego wonny nap�j nalewa si� prosto do fili�anki - umo�liwia przep�yw kawy przez w�ski dziobek, cz�� g�rna za� jest wyposa�ona w takie czy inne urz�dzenie zabezpieczaj�ce - by dzbanek pozostawa� zamkni�ty. Pomyje w Grand Hotelu albo wagonie sypialnym przynosz� ci w dzbanku o mocno wygi�tym dziobku - przypominaj�cym zniekszta�cony dzi�b pelikana - z niezwykle mobiln� pokrywk�, pomy�lan� w ten spos�b, by - przyci�gana przez nieprzeparty horror vacui - ze�lizgiwa�a si� natychmiast po przechyleniu naczynia. Te dwie sztuczki sprawiaj�, �e po�owa kawy wylewa si� od razu z piekielnego dzbanka na twoje croissants i d�emy, a nast�pnie, dzi�ki ze�li�ni�ciu si� pokrywki, reszta rozpryskuje si� po obrusie. W wagonach sypialnych dzbanuszki s� przeci�tnej jako�ci, poniewa� ko�ysanie wagonu pomaga skutecznie rozla� kaw�, natomiast w hotelach winny by� porcelanowe, aby pokrywka ze�lizgiwa�a si� w spos�b �agodny, ci�g�y, ale i niechybny. Je�li chodzi o pochodzenie i uzasadnienie piekielnego dzbanuszka, mamy dwie szko�y my�lenia. Szko�a fryburska utrzymuje, �e urz�dzenie to pozwala kierownictwu hotelu udowodni�, �e po�ciel, kt�r� zastaniesz wieczorem, zosta�a zmieniona. Szko�a bratys�awska twierdzi, �e motywy maj� charakter moralizatorski (por. Max Weber, �Die protestantische Ethik undder Geist des Kapitalismus�) piekielny dzbanuszek uniemo�liwia wylegiwanie si� w ��ku, gdy� spo�ywanie ciastka dro�d�owego nas�czonego kaw�, gdy jest si� owini�tym w mokr� od tej�e kawy po�ciel, jest bardzo nieprzyjemne. Piekielnych dzbanuszk�w nie ma w handlu. Produkuje si� je wy��cznie dla sieci wielkich hoteli i wagon�w sypialnych. W wi�zieniach pomyje podaje si� w blaszanych kubkach, gdy� prze�cierad�o przesi�kni�te kaw� by�oby s�abo widoczne w ciemno�ciach, kiedy spuszcza�by si� po nim uciekaj�cy wi�zie�. Szko�a fryburska sugeruje, by ��da� od kelnera postawienia tacy ze �niadaniem na stoliku, a nie na ��ku. Szko�a bratys�awska replikuje, �e wprawdzie uniknie si� w ten spos�b rozlania kawy na po�ciel, ale do rozlania i tak dojdzie, tyle �e poplamiona zostanie pi�ama (kt�rej codziennej zmiany hotel nie przewiduje); pi�ama czy nie - to niewa�ne, liczy si� bowiem to, �e kawa zawsze wyleje si� na doln� cz�� brzucha i wzg�rek �onowy, powoduj�c oparzenia, a tego lepiej by�oby wszak unikn��. Na to zastrze�enie szko�a fryburska wzrusza tylko ramionami, i doprawdy nie jest to reakcja najstosowniejsza. (1988) JAK ROZPLANOWA� CZAS Kiedy telefonuj� do dentysty, �eby um�wi� si� na wizyt�, a on m�wi, �e przez ca�y nadchodz�cy tydzie� nie ma ani godziny wolnej - wierz� mu. To cz�owiek powa�nie podchodz�cy do swojego zawodu. Kiedy jednak kto� zaprasza mnie na kongres, do dyskusji przy okr�g�ym stole, pokierowania prac� zespo�u, napisania eseju lub do jakiego� jury, a ja m�wi�, �e nie mam czasu - nie wierzy. �Ale� profesorze - powiada - kto� taki jak pan zawsze znajdzie troch� czasu�. Najwyra�niej nas, humanist�w, nie uwa�a si� za ludzi wykonuj�cych powa�ny zaw�d, lecz za kogo�, kto przez okr�g�y dzie� chodzi z k�ta w k�t i nie ma nic do roboty. Przeprowadzi�em pewne obliczenie. Zach�cam koleg�w wykonuj�cych podobny jak ja zaw�d do sprawdzenia, czy jest ono poprawne. Rok nieprzest�pny liczy 8760 godzin. Osiem godzin na sen, jedna na d�wigni�cie si� z ��ka i zabiegi toaletowe, p� godziny na rozbieranie si� i postawienie na stoliku nocnym wody mineralnej, nie wi�cej jak dwie godziny na posi�ki, i mamy 4170 godzin. Dwie godziny na poruszanie si� po mie�cie, co daje 730 godzin. Poniewa� prowadz� trzy dwugodzinne wyk�ady tygodniowo i po�wi�cam jedno popo�udnie na konsultacje ze studentami, licz�, �e uniwersytet zabiera mi w ci�gu dwudziestu tygodni trwania semestru 220 godzin na zaj�cia dydaktyczne, do czego dochodz� 24 godziny egzaminowania, 12 omawiania prac dyplomowych i 78 r�nych posiedze� i rad. Zak�adaj�c, �e prowadz� w ci�gu roku �rednio pi�� prac po 350 stronic ka�da, przy czym ka�d� stronic� czytam dwa razy, raz przed wprowadzeniem poprawek, drugi raz po poprawkach, z przeci�tn� szybko�ci� trzy minuty na stron�, otrzymuj� 175 godzin. Je�li chodzi o �wiczenia, wiele z nich przegl�daj� moi wsp�pracownicy, uwzgl�dniam wi�c tylko cztery na ka�d� sesj� egzaminacyjn�, po trzydzie�ci stronic ka�de, pi�� minut na stron� je�li si� doliczy wst�pn� dyskusj�, i oto mamy 60 godzin. Nie bior�c pod uwag� pracy naukowej, dochodz� do 1465 godzin. Kieruj� periodykiem z zakresu semiotyki �VS�, kt�ry wydaje trzy trzystustronicowe numery rocznie. Pomin�wszy maszynopisy, kt�re czytam i odrzucam, potrzebuj� dziesi�ciu minut na stronic� (ocena, poprawki, korekta), co daje 50 godzin. Prowadz� dwie serie wydawnicze, kt�rych tematyka wi��e si� z moj� prac� naukow�, je�li wi�c policzymy sze�� ksi��ek rocznie, w sumie 1800 stron, dziesi�� minut na stron�, da to 300 godzin. T�umaczenia moich tekst�w, esej�w, ksi��ek, artyku��w, a tak�e sprawozdania z kongres�w, bior�c jedynie pod uwag� te j�zyki, kt�rych znajomo�� pozwala mi na kontrol�, to 1500 stronic rocznie, po dwadzie�cia minut na stron� (przeczytanie, por�wnanie z orygina�em, dyskusja z t�umaczem - spotkania, telefon lub korespondencja), zabieraj� 500 godzin. Nast�pnie idzie pisanie. Nawet je�li przyjmie si�, �e nie pisz� w danym momencie ksi��ki, a liczymy tylko eseje, wyst�pienia na zjazdach, sprawozdania, szkice do wyk�ad�w i tak dalej, z �atwo�ci� dochodzimy do 300 stron. Za��my, �e obmy�lanie, notatki, samo pisanie, poprawianie zajmuje co najmniej godzin� na stron�, uzyskujemy 300 godzin. Zapiski na pude�ku z zapa�kami to poszukiwanie tematu, sporz�dzenie notatek, zagl�danie do jednej czy drugiej ksi��ki, pisanie, doprowadzanie do wymaganej obj�to�ci, wys�anie lub przedyktowanie, co zajmuje jakie� trzy godziny, licz�c optymistycznie; mno�� przez 52 tygodnie i otrzymuj� 156 godzin (nie bior� tu pod uwag� innych artyku��w, pisanych okazjonalnie). A wreszcie korespondencja, kt�rej nie jestem w stanie przetrawi�, cho� po�wi�cam jej trzy dni w tygodniu, od dziewi�tej do pierwszej, zabiera mi 624 godziny. Obliczy�em, �e gdybym w 1987 roku przyj�� tylko dziesi�� na sto propozycji i ograniczy� si� do konferencji �ci�le zwi�zanych z uprawian� przeze mnie dziedzin�, do przedstawienia prac prowadzonych przeze mnie i przez moich wsp�pracownik�w oraz uczestniczenia w imprezach nie daj�cych si� unikn�� (uroczysto�ci akademickie, posiedzenia zwo�ywane przez kompetentne ministerstwa), zebra�oby si� 372 godziny efektywne (nie licz� przestoj�w). Poniewa� mam wiele zaj�� poza miejscem zamieszkania, podr�e zaj�y mi 323 godziny. Za�o�y�em w tym rachunku, �e podr� na trasie Mediolan-Rzym, od chwili, kiedy wsiadam do taks�wki, �eby pojecha� na lotnisko, do zainstalowania si� w Rzymie w hotelu i przybycia na miejsce posiedzenia, trwa cztery godziny. Podr� do Nowego Jorku to 12 godzin. Wychodzi w sumie 8094 godziny. Je�li odejmiemy t� liczb� od 8760 godzin w roku, pozostanie reszta wynosz�ca 666 godzin, to znaczy godzina i czterdzie�ci dziewi�� minut dziennie, i ten czas po�wi�ci�em na seks, spotkania z przyjaci�mi i krewnymi, pogrzeby, wizyty u lekarza, zakupy, sport i �ycie kulturalne. Jak wida�, nie wliczy�em tutaj czasu lektury tekst�w opublikowanych (ksi��ek, artyku��w, komiks�w). Zak�adaj�c, �e czyta�em podczas podr�y, a wi�c przez 323 godziny, z szybko�ci� jednej strony na pi�� minut (samo czytanie plus notatki), mog�em przeczyta� 3876 stron, co odpowiada 12,92 ksi��ek po 300 stronic ka�da. A papierosy? Je�li uznamy, �e znalezienie paczki, zapalenie i zgaszenie zajmuje p� minuty, przy sze��dziesi�ciu papierosach dziennie da to 182 godziny. Jak je wygospodarowa�? Musz� rzuci� palenie. (1988) JAK KORZYSTA� Z TAKS�WKI W momencie, kiedy cz�owiek wsiada do taks�wki, rodzi si� problem u�o�enia sobie poprawnych stosunk�w z taks�wkarzem. Jest to osobnik, kt�ry okr�g�y dzie� sp�dza za kierownic�, i to w warunkach ruchu miejskiego - czynno�� prowadz�ca do zawa�u serca albo za�amania nerwowego - i jest w bezustannym konflikcie z innymi kierowcami. W wyniku tego jest znerwicowany i nienawidzi wszystkich stworze� antropomorficznych. Sk�ania to osoby ceni�ce �radical chic� do wyra�ania opinii, �e wszyscy taks�wkarze to faszy�ci. Tak jednak nie jest, taks�wkarza nie interesuj� zagadnienia ideologiczne, nie cierpi manifestacji organizowanych przez zwi�zki, ale dlatego, �e tamuj� ruch uliczny, nie za� ze wzgl�du na barwy polityczne. Takie same uczucia �ywi�by do defilady balilla.* Pragnie jedynie silnego rz�du, kt�ry postawi�by pod �cian� wszystkich kierowc�w prywatnych i ustanowi� rozs�dn� godzin� policyjn� od sz�stej rano do p�nocy. Jest mizoginem, ale tylko w stosunku do kobiet wyruszaj�cych na miasto. Je�li siedz� w kuchni - got�w jest je tolerowa�. W�oscy taks�wkarze dziel� si� na trzy kategorie. Na tych, kt�rzy podczas kursu wypowiadaj� powy�sze pogl�dy; tych, kt�rzy zaciekle milcz�, demonstruj�c swoj� mizantropi� poprzez prowadzenie samochodu; tych wreszcie, kt�rzy roz�adowuj� napi�cie przez czyst� narracj�, opowiadaj�c, co si� im przytrafi�o z jakim� pasa�erem. Chodzi tutaj o ca�kowicie pozbawione znaczenia przeno�nego �tranches de vie�, kt�re, opowiedziane w barze, kaza�oby w�a�cicielowi wyrzuci� narratora za drzwi, z wyja�nieniem, �e najwy�szy ju� czas i�� do ��ka. Ale taks�wkarz uwa�a je za ciekawe i zaskakuj�ce, dobrze wi�c komentowa� je cz�sto: �Patrzcie, co za ludzie, czego si� cz�owiek nas�ucha, naprawd� to si� panu zdarzy�o?� Tego rodzaju uczestniczenie w rozmowie nie wyrywa taks�wkarza z jego konfabulacyjnego autyzmu, ale sprawia, �e czujesz si� lepszym cz�owiekiem. Kiedy w Nowym Jorku W�och, przeczytawszy na plakietce nazwisko w rodzaju De Cutugnatto, Esippositto, Perquocco, ujawnia swoj� narodowo��, nara�a si� na powa�ne niebezpiecze�stwo. Taks�wkarz zaczyna bowiem przemawia� jakim� j�zykiem, kt�rego nigdy nie s�ysza�e�, i okropnie si� obra�a, je�li go nie rozumiesz. Musisz natychmiast wyja�ni� po angielsku, �e m�wisz wy��cznie dialektem ze swoich stron. Zreszt� taks�wkarz jest i tak przekonany, �e teraz naszym j�zykiem narodowym jest angielski. Og�lnie jednak rzecz bior�c taks�wkarze nowojorscy nosz� nazwiska �ydowskie albo nie�ydowskie. Ci z nazwiskami �ydowskimi s� reakcjonistami i syjonistami. Ci z nazwiskami nie�ydowskimi s� reakcjonistami i antysemitami. Nie wyg�aszaj� twierdze�, ��daj� deklaracji. Trudno jest przyj�� w�a�ciw� postaw� wobec tych, kt�rzy nosz� nazwiska kojarz�ce si� niejasno z basenem �r�dziemnomorskim albo rosyjskie, gdy� wtedy nie wiadomo, czy s� �ydami, czy nie. Aby unikn�� incydent�w, nale�y wtedy powiedzie�, �e zmieni�e� zamiar i nie chcesz ju� jecha� na skrzy�owanie Si�dmej z Czternast�, ale na Charlton Street. Taks�wkarz wpada we w�ciek�o��, staje i wyrzuca ci� z wozu, gdy� taks�wkarze w Nowym Jorku znaj� tylko ulice opatrzone numerami, tych za� z nazwami - nie. Natomiast taks�wkarz paryski nie zna �adnych nazw. Je�li poprosisz, �eby zawi�z� ci� na place Saint-Sulpice, dowozi ci� pod Odeon, m�wi�c, �e nie wie, jak jecha� dalej. Przedtem jednak b�dzie d�ugo lamentowa� nad twoimi ��daniami, nie szcz�dz�c r�nych ,,ah, ca monsieur, alors...� Na propozycj�, �eby zajrza� do planu miasta, albo nie odpowiada, albo daje do zrozumienia, �e je�li potrzebna ci konsultacja bibliograficzna, powiniene� zwr�ci� si� do archiwisty paleografa z Sorbony. Osobn� kategori� stanowi� ludzie Wschodu; niezwykle serdecznie zapewniaj�, �e nie masz si� czym przejmowa�, �e zaraz znajd� wskazane miejsce, potem obje�d�aj� trzykrotnie wielkie bulwary, a wreszcie pytaj�, czy zrobi ci jak�� r�nic�, je�li zamiast na Gare du Nord zawioz� ci� na Gare de l�Est, bo przecie� i tam nie brak poci�g�w. W Nowym Jorku nie mo�esz wezwa� taks�wki telefonicznie, chyba �e nale�ysz do jakiego� klubu. W Pary�u owszem. Tyle �e i tak nie przyjedzie. W Sztokholmie mo�esz korzysta� wy��cznie z taks�wki wezwanej telefonicznie, gdy� nie ufaj� pierwszemu lepszemu z ulicy. �eby jednak uzyska� odpowiedni numer telefonu, musisz zatrzyma� przeje�d�aj�c� taks�wk�, kt�rej kierowca jest jednak, jak si� rzek�o, nieufny. Taks�wkarze niemieccy s� uprzejmi i nienaganni, milcz�, naciskaj� tylko peda� gazu. Kiedy wysiadasz blady jak �ciana, rozumiesz ju�, dlaczego przyje�d�aj� p�niej na wypoczynek do W�och i jad� ci przed nosem sze��dziesi�tk� pasem szybkiego ruchu. Wy�cig taks�wkarza z Frankfurtu w porsche i taks�wkarza z Rio w poobijanym volkswagenie wygra�by jednak taks�wkarz z Rio, mi�dzy innymi dlatego, �e nie zatrzymuje si� na �wiat�ach. Gdyby si� zatrzyma�, podjecha�by inny poobijany volkswagen, pe�en ch�opc�w, kt�rzy natychmiast wyci�gn�liby r�ce i zabrali mu zegarek. Wsz�dzie na �wiecie jest jeden niezawodny spos�b rozpoznawania taks�wkarza. To ten, kt�ry nigdy nie ma drobnych, �eby wyda� reszt�. (1988) JAK PROSTOWA� CO�, CO ZOSTA�O SPROSTOWANE �List prostuj�cy�. Szanowny Panie Dyrektorze, nawi�zuj�c do podpisanego przez Aletesa Veritasa artyku�u �Kiedy Idy, ja mam zwidy�, kt�ry ukaza� si� w poprzednim numerze Pa�skiej gazety, pozwalam sobie wyja�ni� co nast�puje. Nie jest prawd�, �e by�em obecny przy zamordowaniu Juliusza Cezara. Je�li zechce Pan �askawie zajrze� do za��czonego �wiadectwa urodzenia, przekona si�, �e przyszed�em na �wiat w miejscowo�ci Molfetta dnia 15 marca 1944 roku, a wi�c wiele wiek�w po tym nieszcz�snym czynie, nad kt�rym zreszt� zawsze ubolewa�em. Pana Veritasa zwiod�y zapewne moje s�owa odnosz�ce si� do faktu, �e dzie� 15 marca czterdziestego czwartego czcz� zawsz� w gronie paru przyjaci�. Jest r�wnie� nieprawd�, jakobym powiedzia� p�niej niejakiemu Brutusowi: �Zobaczymy si� pod Filippi�. Wyja�niam, �e nie mia�em �adnych kontakt�w z panem Brutusem, a nawet nie wiedzia�em do wczoraj, i� kto� taki istnieje. Podczas kr�tkiej rozmowy telefonicznej rzeczywi�cie powiedzia�em panu Veritasowi, �e wkr�tce zobacz� si� z pewnym radc� z wydzia�u ruchu drogowego, Filippim, lecz zdanie to pad�o w kontek�cie rozmowy o problemach zwi�zanych z ruchem samochodowym. Nie by�o mowy o tym, �e najmowa�em zdrajc�, �eby przygotowa� zamach na plugawego Juliusza Cezara, lecz tylko, �e �namawia�em rajc�, �eby zamkn�� dla ruchu plac Juliusza Cezara�. �ciskam d�o�, z powa�aniem Preciso Sprostovanno. �Odpowied� Aletesa Veritasa�: Jak wida�, Pan Sprostovanno nie zaprzecza w istocie twierdzeniu, �e Juliusz Cezar zosta� zamordowany podczas Id�w marcowych 44 r. Nie mo�na r�wnie� przej�� do porz�dku dziennego nad faktem, �e Pan Sprostovanno w szczeg�lny spos�b �wi�tuje z przyjaci�mi rocznic� 15 marca 44 r. W�a�nie ten osobliwy obyczaj chcia�em ujawni� w moim artykule. By� mo�e Pan Sprostovanno ma jakie� osobiste powody, �eby urz�dza� tego dnia huczne libacje, przyzna chyba jednak, �e tego rodzaju zbie�no�� jest co najmniej zastanawiaj�ca. Pami�ta zreszt�, jak s�dz�, �e w toku d�ugiego i powa�nego wywiadu, jakiego zechcia� mi udzieli� przez telefon, pad�o z jego ust zdanie: �Uwa�am, i� trzeba zawsze oddawa� Cezarowi, co cesarskie�. Jednocze�nie ze �r�d�a bardzo bliskiego Panu Sprostovanno - �r�d�a, kt�rego wiarygodno�ci nie mam powodu podwa�a� - dowiedzia�em si�, �e Cezarowi istotnie dano, ale dwadzie�cia trzy pchni�cia sztyletem. Warto podkre�li�, �e w ca�ym swoim li�cie Pan Sprostovanno unika jasnego przyznania, i� zada� te pchni�cia. Je�li chodzi o mozolne prostowanie sprawy Filippi, mam w tej chwili przed oczyma notes, w kt�rym zapisa�em, i nie mo�e by� co do tego cienia w�tpliwo�ci, �e Pan Sprostovanno nie powiedzia�: �Zobacz� si� z Filippim�, lecz: �Zobaczymy si� pod Filippi�. Mog� zapewni�, �e tak samo rzecz si� przedstawia z brzemiennymi w gro�by s�owami. Zagl�dam do notatnika i widz�, �e stoi tam jak byk: �Na... a�em zdrajc�, �eby zam. pl. Juliusza Cezara�. Obrona straconych pozycji i s�owne igraszki nie zdejm� z niczyich bark�w ci�aru odpowiedzialno�ci, kneblowanie prasy nie s�u�y sprawie prawdy. (1988) JAK WRZUCA� DO KOSZA TELEGRAMY Kiedy�, po otrzymaniu rankiem poczty cz�owiek otwiera� koperty zamkni�te i wyrzuca� otwarte. Teraz instytucje, kt�re niegdy� wysy�a�y koperty otwarte, zaklejaj� je, a nawet wysy�aj� jako listy polecone. Trudzisz si�, �eby otworzy� kopert�, i znajdujesz w �rodku zaproszenie, z kt�rym nie wiesz co zrobi�. Bierze si� to mi�dzy innymi st�d, �e bardziej wymy�lne koperty s� w dzisiejszych czasach zamkni�te w hermetyczny spos�b, wobec kt�rego bezsilny jest no�yk do papieru, a tak�e gryzienie i ciosy wielkim no�em kuchennym. Zamiast kleju jest tam zastosowany szybko t�ej�cy cement dentystyczny. Na szcz�cie mo�emy zaoszcz�dzi� sobie troch� wysi�ku, gdy� anonse sprzeda�y promocyjnej zaopatrzone s� na wierzchu w wypisane szczeroz�otym literami s��wko �gratis�. Od dziecka wpajano mi zdrow� zasad�, �e kiedy proponuj� ci co� gratis, trzeba natychmiast telefonowa� na policj�. Ale wszystko idzie ku gorszemu. Kiedy� z zaciekawieniem, nawet dr��cymi r�kami, otwiera� cz�owiek telegramy; albo przynosi�y bowiem z�� nowin�, albo zawiadamia�y o nag�ej �mierci bogatego wujaszka z Ameryki. W dzisiejszych czasach telegram przysy�a ka�dy, kto nie ma ci absolutnie nic do powiedzenia. S� trzy rodzaje telegram�w. Rozkazuj�cy: �Zapraszamy pojutrze wa�ne posiedzenie uprawa �ubinu w Aspromonte z udzia�em podsekretarza rolnictwa, prosimy poda� pilnie teleksem godzin� przybycia� (nast�puj� zajmuj�ce dwa blankiety skr�ty i numery, w�r�d kt�rych gubi si� naturalnie, i na szcz�cie, podpis pretensjonalnego nadawcy). Porozumiewawczy: �Zgodnie z ustaleniami potwierdzamy Pa�ski udzia� w konferencji paraplegia u koala, prosimy o bezzw�oczny kontakt teleksem�. Naturalnie �adnych ustale� nie by�o albo ich propozycja nadejdzie wkr�tce w li�cie. Kiedy jednak list przychodzi, jest nieaktualny, gdy� telegram trafi� ju� do kosza, i list w�druje w jego �lady. Zagadkowy: �Data okr�g�ego sto�u informatyka a krokodyle zmieniona ze znanych powod�w, prosimy o potwierdzenie nowej daty�. Jaka znowu data? Jakie potwierdzenie? Do kosza! Ostatnio jednak telegram zosta� wyparty przez over-night express. Kosztuje tyle, �e przyprawi�oby to o blado�� samego De Benedettiego, nie ma mowy o otwarciu bez u�ycia no�yc do drutu kolczastego, pomy�lany jest za� tak, by� nie m�g� zorientowa� si� od razu, jaka jest zawarto�� koperty, gdy� musisz przedtem pokona� zapor� rozmaitego rodzaju ta�m samoprzylepnych. Czasem powodem przys�ania jest czysty snobizm (jak cho�by w przypadku obrz�dowych uroczysto�ci unicestwiania zbadanych przez Maussa). Wreszcie znajdujemy w �rodku bilecik ze s�owem �ciao� (ale traci si� par� godzin, zanim si� go znajdzie, gdy� przesy�ka ma wymiary worka na �mieci, a nie wszystkich natura obdarzy�a ramionami r�wnie d�ugimi jak mister Hyde�a). Cz�ciej przesy�ka stanowi rodzaj szanta�u i zawiera kupon na odpowied�. Wysy�aj�cy m�wi w domy�le: �Wyda�em kup� pieni�dzy, �eby powiedzie� ci to, co powiedzia�em, spos�b wys�ania �wiadczy o pilno�ci sprawy i o tym, jaki niepok�j mnie dr�czy, na dodatek z g�ry op�aci�em odpowied�, je�li wi�c nie odpiszesz, b�dziesz kanali��. T� bezczelno�� spotyka zas�u�ona kara. Od jakiego� czasu otwieram tylko te overnight, o kt�rych dostarczenie wyra�nie poprosi�em przez telefon. Pozosta�e w�druj� do kosza, ale i tak przysparzaj� k�opotu, bo trzeba cz�ciej wyrzuca� �mieci. Marz� mi si� go��bie pocztowe. Cz�sto telegramy i przesy�ki overnight zawiadamiaj� o przyznaniu nagrody. Na tym �wiecie istniej� odznaczenia i nagrody, na kt�re ka�dy jest �asy (Nobel, Z�ote Runo, Order Podwi�zki, Loteria Noworoczna), i inne, kt�re same si� pchaj� do r�k, byleby� zechcia� je przyj��. Je�li kto� chce wylansowa� now� past� do but�w, prezerwatyw� z op�niaczem albo k�piele siarkowe, przyznaje nagrod�. Dowiedziono ju�, �e znalezienie juror�w nie nastr�cza trudno�ci. Gorzej z kandydatami do nagr�d. Lub raczej znaleziono by takich, gdyby nagradzano m�odzie�c�w stoj�cych na progu kariery, ale wtedy nie zjawi�aby si� prasa ani telewizja. Tak wi�c osob� nagrodzon� musi by� co najmniej Rubbia. Gdyby jednak Rubbia chodzi� odbiera� wszystkie nagrody, jakie mu przyznaj�, koniec z prac� naukow�. Telegram zawiadamiaj�cy o nagrodzie musi by� zatem utrzymany w tonie rozkazuj�cym i dawa� do zrozumienia, �e w razie odmowy gro�� powa�ne sankcje: �Mamy przyjemno�� zawiadomi�, �e dzisiejszego wieczoru, za p� godziny, zostanie panu przyznane Z�ote Suspensorium, a jednocze�nie informujemy, �e Pa�ska obecno�� jest niezb�dna, by jury g�osowa�o jednomy�lnie i bezinteresownie. W przeciwnym razie b�dziemy musieli wybra� kogo� innego�. Osoba wysy�aj�ca tego rodzaju telegram spodziewa si�, �e adresat podskoczy na krze�le i wykrzyknie: �Nie, ja, ja!� By�bym zapomnia�. S� jeszcze widok�wki z Kuala Lumpur podpisane �Janek�. Jaki Janek? (1988) JAK SI� ZACZYNA, JAK KO�CZY W moim �yciu by� pewien dramat. Podczas studi�w na uniwersytecie w Turynie, gdzie uzyska�em stypendium, mieszka�em w domu akademickim. Pozosta�y mi z tamtych lat mi�e wspomnienia i g��boka odraza do tu�czyka. Sto��wka by�a przy ka�dym posi�ku otwarta przez p�torej godziny. Ten, kto zjawi� si� w ci�gu pierwszej p�godziny, dostawa� danie przygotowane na ten dzie�, dla pozosta�ych by� ju� tylko tu�czyk. Ja by�em zawsze w�r�d tych pozosta�ych. Je�li pominie si� miesi�ce letnie oraz niedziele, oka�e si�, �e zjad�em 1920 posi�k�w sk�adaj�cych si� z tu�czyka. Nie to by�o jednak dramatem. Rzecz w tym, �e mieli�my puste kieszenie, a byli�my z�aknieni tak�e kina, muzyki i teatru. Je�li chodzi o teatr Carignano, znale�li�my cudowne rozwi�zanie. Przychodzi�o si� dziesi�� minut przed pocz�tkiem przedstawienia, podchodzi�o do pana (jak�e si� nazywa�?), szefa klakier�w, �ciska�o mu r�k� wsuwaj�c do d�oni sto lir�w, on za� pozwala� wej��. Byli�my klak� p�ac�c�. Tak si� jednak sk�ada�o, �e akademik zamykano nieuchronnie o p�nocy. Ci, kt�rzy byli w tym momencie poza akademikiem, ju� poza nim zostawali, nie by�o bowiem ogranicze� o charakterze dyscyplinarnym i ka�dy student m�g� si� tam nie pojawia� przez ca�y miesi�c, je�li tak mu si� spodoba�o. Oznacza�o to jednak, �e za dziesi�� dwunasta trzeba by�o opu�ci� teatr i p�dzi� na �eb, na szyj� do celu. Ale za dziesi�� dwunasta sztuka si� nie ko�czy�a. Wskutek tego przez cztery lata obejrza�em wszystkie arcydzie�a teatralne, tyle �e wszystkie bez ostatnich dziesi�ciu minut. Tak wi�c nigdy w �yciu nie dowiedzia�em si�, co zrobi� Edyp, kiedy pozna� straszliw� prawd�, co si� sta�o z sze�cioma postaciami w poszukiwaniu autora, czy Oswald Alving zosta� uratowany dzi�ki penicylinie, czy Hamlet doszed� w ko�cu do wniosku, �e warto by�. Nie wiem, kim jest pani Ponza, czy Ruggero Roggeri - Sokrates - wypi� cykut�, czy Otello spoliczkowa� Jagona, zanim wyruszy� w drug� podr� po�lubn�, czy chory z urojenia doszed� do zdrowia, czy wszyscy pili z Giannettacciem, jak sko�czy�o si� Mila di Codro. My�la�em, �e jestem jedynym �miertelnikiem dotkni�tym tak� ignorancj�, kiedy przypadkowo, snuj�c wspominki z moim przyjacielem Paolem Fabbrim, odkry�em, �e jego od wielu lat trapi co� dok�adnie odwrotnego. W czasach studenckich pracowa� nie wiem ju� w jakim teatrze uniwersyteckim i oddziera� wchodz�cym widzom kupony od bilet�w. Z powodu licznych sp�nialskich m�g� wej�� na sal� dopiero po drugim akcie. Widzia�, jak Lir, �lepy i w stroju w nie�adzie, miota si� z trupem Kordelii w ramionach, lecz nie wiedzia�, co doprowadzi�o oboje do tego n�dznego stanu. S�ysza�, jak Mila krzyczy, �e p�omie� jest pi�kny, i zachodzi� w g�ow�, jak dosz�o do tego, i� piek� na ruszcie dziewczyn� o tak wznios�ym umy�le. Nie by� w stanie poj��, dlaczego Hamlet ma na pie�ku ze swoim stryjem, kt�ry te� robi� wra�enie cz�owieka porz�dnego. Patrzy�, jak Otello robi to, co zrobi�, i nie pojmowa�, dlaczego tak� �onk� k�adzie si� pod poduszk� zamiast na niej. Jednym s�owem, dzielili�my si� na przemian zwierzeniami. I odkryli�my, �e czeka nas wspania�a staro��. Siedz�c na schodkach wiejskiego domu albo na �aweczce w parku, ca�ymi latami b�dziemy sobie opowiada�, jeden zako�czenia, drugi pocz�tki, i wydawa� pe�ne zdumienia okrzyki przy odkrywaniu wcze�niejszych wydarze� lub katharsis. - Niemo�liwe? Jak powiedzia�? - �Mamo, pragn� s�o�ca!� - No tak, w takim razie by�o ju� po nim. - Tak, ale co si� w�a�ciwie sta�o? Szepn��em mu par� s��w do ucha. - M�j Bo�e, co za rodzinka, teraz wszystko jasne... - Ale opowiedz mi o Edypie... - Niewiele jest do opowiadania. Matka wiesza si�, a on o�lepia. - Biedaczysko. Nie on jeden. Dawano mu to do zrozumienia na tysi�c sposob�w. - Mnie te� ci�gle to dr�czy. Jak m�g� si� nie domy�li�? - Postaw si� na jego miejscu, przecie� kiedy zaczyna si� d�uma, on jest ju� kr�lem i szcz�liwym ma��onkiem... - Kiedy wi�c �eni� si� z w�asn� mam�, niczego nie... - Ni w z�b, i to jest najlepsze. - Jak u Freuda. To przechodzi poj�cie. B�dziemy wi�c szcz�liwsi? Czy te� utracimy na zawsze t� �wie�o��, kt�ra pozwala przyjmowa� sztuk� tak, jakby by�a �yciem, jakby�my w��czali si� w momencie, kiedy karty zosta�y rozdane, i opuszczali gr�, nie wiedz�c, jak wszystko si� sko�czy? (1988) JAK NIE WIEDZIE�, KT�RA GODZINA Czasomierz, kt�rego opis czytam (Patek Philippe, kaliber 89), jest zegarkiem kieszonkowym, zabezpieczonym podw�jn� kopert� z osiemnastokaratowego z�ota i wyposa�onym w 33 funkcje. Przedstawiaj�cy go periodyk nie podaje ceny - jak s�dz�, z powodu szczup�o�ci miejsca (cho� przecie� wystarczy�oby zapisa� j� w miliardach, opuszczaj�c par� zer). W stanie g��bokiej frustracji wychodz�, �eby kupi� sobie nowy casio za 50 tysi�cy lir�w - zupe�nie jak ci, kt�rzy oszaleli na punkcie ferrari i chc�c zaspokoi� jako� swoje pragnienie kupuj� radio-budzik. Z drugiej strony jednak, �eby nosi� zegarek kieszonkowy, musia�bym kupi� stosown� kamizelk�. M�g�bym atoli - rozmy�lam - trzyma� go na stole. Mija�yby godziny, a ja zna�bym przez ca�y czas dzie� miesi�ca i tygodnia, miesi�c, rok, dekad� i wiek, poza tym rok cyklu przest�pnego, minut� i sekund� wed�ug czasu urz�dowego, godzin�, minut� i sekund� w innej wybranej strefie czasowej, a tak�e temperatur�, czas gwiezdny, fazy ksi�yca, por� wschodu i zachodu s�o�ca, zr�wnania dnia z noc�, po�o�enie S�o�ca w zodiaku, nie m�wi�c ju� o tym, �e m�g�bym poczu� rozkoszny dreszczyk, smak niesko�czono�ci, wpatruj�c si� w kompletn� i ruchom� map� nieba albo unieruchamiaj�c i przesuwaj�c rozmaite tarcze i wskaz�wki chronometru, decyduj�c dzi�ki wbudowanemu w zegarek budzikowi, kiedy zatrzyma� si� na chwil�. By�bym zapomnia�. M�g�bym tak�e zobaczy�, kt�ra godzina. Ale niby po co? Gdybym by� posiadaczem tego cudu, z oboj�tno�ci� podchodzi�bym do tego, �e jest akurat dziesi�� po dziesi�tej. Pilnowa�bym raczej pory wschodu i zachodu s�o�ca (m�g�bym to czyni� nawet w ciemni fotograficznej), sprawdza�bym, jaka jest temperatura, stawia�bym horoskopy, wpatrzony w niebiesk� tarcz� marzy�bym w ci�gu dnia o gwiazdach, kt�re zobacz� w nocy, noce za� sp�dza�bym na medytacji nad czasem oddzielaj�cym nas od Wielkanocy. Maj�c taki zegarek, nie musisz ju� przejmowa� si� czasem zewn�trznym, gdy� z konieczno�ci kontrolowa�e� go przez ca�e �ycie, ten za� czas, o kt�rym snuje sw� opowie�� zegarek, przeobra�a si� z nieruchomego wizerunku wieczno�ci w wieczno�� urzeczywistnion�, a zatem staje si� tylko bajkow� z�ud�, wytworzon� przez to magiczne zwierciad�o. Opowiadam o tym wszystkim, gdy� od jakiego� czasu ukazuj� si� czasopisma po�wi�cone w ca�o�ci kolekcjonowaniu zegar�w, okrytych patyn� i barwnych, dosy� drogich, i zastanawiam si�, czy nabywcami tego rodzaju wydawnictw s� wy��cznie tacy czytelnicy, kt�rzy przegl�daj� je niby ksi��k� z bajkami o dobrych wr�kach, czy te� s� one przeznaczone dla potencjalnych w�a�cicieli zegar�w, jak niekiedy podejrzewam. Oznacza�oby to, �e im bardziej zegar mechaniczny, cudowna suma wielowiekowych do�wiadcze�, staje si� niepotrzebny, gdy� wypiera go zegarek elektroniczny za par� tysi�cy lir�w, tym silniejsze i powszechniejsze staje si� pragnienie, by si� takimi zadziwiaj�cymi i doskona�ymi maszynami czasu popisywa�, by strzec ich z mi�o�ci�, tezauryzowa� jako lokat� kapita�u. Jest rzecz� oczywist�, �e te urz�dzenia nie maj� bynajmniej m�wi�, kt�ra godzina. Obfito�� funkcji i ich eleganckie rozplanowanie na licznych i symetrycznie umieszczonych tarczach sprawia, �e kiedy cz�owiek chce dowiedzie� si�, i� mamy trzeci� dwadzie�cia, wtorek, 24 maja, musi d�ugo �ledzi� wzrokiem ruch licznych wskaz�wek i zapisywa� w notesie pojawiaj�ce si� kolejno rezultaty. Z drugiej strony zawistni elektronicy japo�scy, zawstydzeni swoj� niezmiennie praktyczn� postaw�, obiecuj� dzisiaj mikroskopijne urz�dzenia, z kt�rych da si� odczyta� ci�nienie barometryczne, wysoko�� nad poziomem morza, g��boko�� wody, kt�re umo�liwi� countdown i w kt�rych znajdzie si� miejsce na chronometr, termometr, oczywi�cie baz� danych, oczywi�cie czas we wszystkich strefach czasowych, osiem budzik�w, kalkulator i przelicznik walut, i kt�re b�d� mia�y d�wi�kow� sygnalizacj� godzin. Grozi nam, �e wszystkie te zegarki, podobnie jak ca�y dzisiejszy przemys� informatyczny, mno��c informacje, nie b�d� dostarcza�y ju� �adnej. Istnieje jeszcze inny opis urz�dze� informatycznych: nie podaj� �adnych danych poza tymi, kt�re odnosz� si� do ich wewn�trznego funkcjonowania. Arcydzie�em s� niekt�re zegarki dla pa�, wyposa�one w niewidoczne wskaz�wki, marmurkowe cyferblaty bez zaznaczonych godzin i minut, zaprojektowane tak, �eby�my potrafili w najlepszym razie stwierdzi�, �e jest w�a�nie chyba przedwczoraj, jaka� godzina mi�dzy po�udniem a p�noc�. Tak wi�c (sugeruje po�rednio projektant) dama, dla kt�rej przeznaczony jest taki zegarek, nie ma wyj�cia, musi patrze� na urz�dzenie g�osz�ce w�asn� chwa��. (1988) JAK POKONYWA� KONTROL� CELN� Kt�rej� nocy, po mi�osnym spotkaniu zabi�em jedn� z moich licznych kochanek, wal�c j� cenn� solniczk� Celliniego. Nie tylko z tego powodu, �e od dzieci�stwa wychowywano mnie w poszanowaniu dla surowych zasad moralno�ci, a niewiasta, kt�ra pob�a�a zmys�om, nie zas�uguje na pob�a�anie, ale r�wnie� ze wzgl�d�w estetycznych, czyli po to, by odczu� dreszcz, jaki daje zbrodnia doskona�a. S�ucha�em z compact discu barokowej muzyki angielskiej i czeka�em, a� zw�oki ostygn� i krew zakrzepnie, a potem zabra�em si� do �wiartowania cia�a za pomoc� pi�y elektrycznej, staraj�c si� zreszt� uszanowa� niekt�re podstawowe prawa anatomiczne, sk�adaj�c w ten spos�b ho�d kulturze, bez kt�rej nie spos�b m�wi� o uprzejmo�ci i umowie spo�ecznej. Nast�pnie w�o�y�em cz�ci cia�a do dw�ch walizek ze sk�ry dziobaka, za�o�y�em szary garnitur i uda�em si� w wagonie sypialnym do Pary�a. Jak tylko powierzy�em konduktorowi paszport i wiarygodn� deklaracj� celn�, w kt�r� wpisa�em par� setek tysi�cy frank�w, jakie zabra�em ze sob�, zasn��em snem sprawiedliwego, nic bowiem nie daje lepszego snu ni� �wiadomo�� dobrze spe�nionego obowi�zku. Na komorze celnej nie pozwolili sobie na zak��cenie spokoju pasa�erowi, kt�ry kupuj�c bilet na jednoosobowy przedzia� pierwszej klasy deklarowa� ipso facto przynale�no�� do klasy panuj�cej, a tym samym oznajmia�, �e jest poza wszelkim podejrzeniem. Sytuacja ta by�a dla mnie tym dogodniejsza, �e chc�c unikn�� g�odu narkotycznego, zabra�em ze sob� umiarkowan� ilo�� morfiny, osiemdziesi�t czy dziewi��dziesi�t dekagram�w kokainy i jedno p��tno Tycjana. Nie b�d� opowiada� w tym miejscu, jak pozby�em si� w Pary�u biednych szcz�tk�w. Pozostawiam to wyobra�ni czytelnik�w. Wystarczy uda� si� do Beaubourgu i postawi� walizy na kt�rych� ruchomych schodach, a min� ca�e lata, zanim kto� to zauwa�y. Albo zostawi� je w przechowalni na Gare de Lyon. Mechanizm otwierania skrytki za pomoc� has�a jest tak skomplikowany, �e spoczywaj� tam tysi�ce paczek i nikt nawet nie podejmuje pr�by, �eby sprawdzi� ich zawarto��. M�g�by� r�wnie� wybra� prostsz� metod�, usi��� przy stoliku w Deux Magots, a walizki porzuci� przed ksi�garni� La Joie de Lire. Po kilku minutach nie zostanie po nich �lad, a dalej to ju� zmartwienie z�odzieja. Nie mog� jednak zaprzeczy�, �e wszystko to wprawi�o mnie w stan napi�cia, jakie zreszt� towarzyszy niechybnie zako�czeniu operacji tak skomplikowanej i bezb��dnie przeprowadzonej, i� stanowi prawdziwe dzie�o sztuki. Po powrocie do W�och zacz�y zawodzi� mnie nerwy i postanowi�em odpocz�� w Locarno. Jakie� niezrozumia�e poczucie winy, jaki� nieuchwytny l�k, �e kto� m�g�by mnie rozpozna�, sk�oni�y mnie do podr�y drug� klas�, w d�insach i koszulce z krokodylem. Na granicy obiegli mnie drobiazgowi funkcjonariusze celni, kt�rzy obejrzeli m�j baga�, nie wy��czaj�c najbardziej osobistej bielizny, i zakwestionowali jako towar nielegalnie wwo�ony do Szwajcarii karton papieros�w MS z filtrem. Okaza�o si� poza tym, �e znaczek skarbowy w paszporcie jest od dw�ch tygodni niewa�ny. Na koniec odkryli, �e ukry�em w zwieraczu 50 frank�w szwajcarskich niewiadomego pochodzenia i �e nie mam na nie za�wiadczenia o legalnym zakupie w banku. Przes�uchiwano mnie �wiec�c w oczy tysi�cwatow� �ar�wk�, bito mokrym r�cznikiem i czasowo zamkni�to w izolatce, przywi�zuj�c pasami do ��ka. Na szcz�cie przysz�o mi do g�owy, �eby o�wiadczy�, �e nale�� do lo�y P2 od momentu jej za�o�enia, �e kieruj�c si� pobudkami ideologicznymi pod�o�y�em par� bomb w poci�gach pospiesznych i �e uwa�am si� za wi�nia politycznego. Wyznaczono mi jednoosobowy pok�j w o�rodku odnowy biologicznej Grand Hotelu na Wyspach Borromejskich. Specjalista dietetyk doradzi� mi, �ebym opuszcza� co kt�ry� posi�ek, co pozwoli mi powr�ci� do formy i w�a�ciwej wagi, psychiatra za� wszcz�� starania o uzyskanie dla mnie aresztu domowego ze wzgl�du na rzucaj�cy si� w oczy brak �aknienia. W tym�e czasie napisa�em kilka anonimowych list�w do s�dzi�w s�d�w okr�gowych, insynuuj�c, �e pisz� jedni do drugich listy anonimowe, i zadenuncjowa�em matk� Teres� z Kalkuty, oskar�aj�c j� o aktywne kontakty z Bojowymi Zast�pami Komunist�w. Je�li wszystko p�jdzie jak powinno, za tydzie� b�d� w domu. (1989) JAK NIE POS�UGIWA� SI� FAKSEM Telefaks to naprawd� wspania�y wynalazek. Tym, kt�rzy si� z nim jeszcze nie zetkn�li, wyja�niam, �e wk�ada si� do niego list, wykr�ca odpowiedni numer telefonu i list po kilku sekundach dociera do adresata. Nie tylko list, tak�e rysunek, plan, fotografia, ca�e stronice skomplikowanych oblicze�, kt�rych nie da si� podyktowa� przez telefon. Je�li list ma dotrze� do Australii, kosztuje to tyle samo, co podobnej d�ugo�ci rozmowa telefoniczna. Je�li wysy�amy go z Mediolanu do Saronno - tyle samo, co po��czenie mi�dzymiastowe. Prosz� u�wiadomi� sobie, �e po��czenie z Pary�em kosztuje wieczorem oko�o tysi�ca lir�w. W kraju takim jak nasz, gdzie poczta z definicji nie dzia�a, telefaks jest rozwi�zaniem problemu. Zwyk�y cz�owiek nie wie r�wnie�, �e za ca�kiem przyst�pn� cen� kupuje si� telefaks, kt�ry mo�na trzyma� w sypialni albo zabiera� ze sob� w podr�. Kosztuje jakie� p�tora do dw�ch milion�w. To du�o jak na zachciank�, ma�o jednak, je�li rodzaj pracy zmusza ci� do korespondowania z wieloma osobami, mieszkaj�cymi w rozmaitych miastach. W technice obowi�zuje jednak nieub�agane prawo, kt�re m�wi, �e kiedy najbardziej rewolucyjne wynalazki staj� si� dost�pne dla wszystkich, przestaj� by� dost�pne. Technika jest w swej istocie demokratyczna, gdy� wszystkim obiecuje te same korzy�ci, ale urz�dzenia techniczne funkcjonuj� pod warunkiem, �e korzystaj� z nich tylko ludzie bogaci. Kiedy u�ywaj� ich tak�e ubodzy, dostaje przechy�u. Poci�g pokonywa� kiedy� odleg�o�� z A do B w ci�gu na przyk�ad dw�ch godzin, ale pojawi� si� oto samoch�d, kt�remu wystarczy godzina. Dlatego samoch�d kosztowa� bardzo du�o. Gdy tylko sta� si� dost�pny dla mas, drogi zatka�y si� i poci�g sta� si� znowu szybszy. S�dzisz, �e apele o korzystanie z komunikacji publicznej s� w epoce samochodu absurdem; je�li jednak wyrzekniesz si� auta, oka�e si�, �e dojedziesz na miejsce szybciej ni� uprzywilejowani. W przypadku samochodu min�o wiele lat, zanim osi�gn�li�my punkt krytyczny. Z telefaksem, urz�dzeniem bardziej demokratycznym (gdy� znacznie ta�szym ni� samoch�d), ten punkt zosta� osi�gni�ty w ci�gu nieca�ego roku. Znowu szybciej dzia�a poczta. Rzecz w tym, �e telefaks zach�ca do korespondowania. Je�li dawniej mieszka�e� w Molfetcie, a syna mia�e� w Sydney, pisa�e� do niego raz na miesi�c i telefonowa�e� raz na tydzie�. Teraz, maj�c do dyspozycji telefaks, posy�asz mu natychmiast pierwsze zdj�cie kuzynki, kt�ra w�a�nie przysz�a na �wiat. Jak oprze� si� takiej pokusie? Poza tym �wiat jest zamieszkany przez stale rosn�c� liczb� ludzi, kt�rzy chc� poinformowa� ci� o czym�, czego wcale nie chcesz wiedzie�: jak najkorzystniej lokowa� kapita�, jak kupi� ten lub inny przedmiot, jak uszcz�liwi� nadawc� wysy�aj�c mu czek, jak zrealizowa� si� w pe�ni dzi�ki uczestnictwu w konferencji, kt�ra podniesie twoje kwalifikacje zawodowe. Wszystkie te osoby, ledwie dowiedz� si�, �e jeste� posiadaczem telefaksu, si�gaj� po ksi��k� telefoniczn� i �l� ci na wy�cigi, za umiarkowan� op�at�, informacje, kt�rych nie jeste� spragniony. Rezultat jest taki, �e kiedy podchodzisz rano do telefaksu, widzisz, �e tonie w powodzi korespondencji, kt�ra nap�yn�a w ci�gu nocy. Oczywi�cie wyrzucasz wszystko nie czytaj�c, je�liby jednak kto� bliski chcia� donie�� ci, �e odziedziczy�e� dziesi�� miliard�w po wujku z Ameryki, ale musisz o �smej stawi� si� u notariusza, linia by�aby zaj�ta i nie dowiedzia�by� si� o tym. Osoba, o kt�rej mowa, musia�aby wi�c skorzysta� z us�ug poczty. Telefaks sta� si� kana�em przep�ywu informacji zb�dnych, podobnie jak samoch�d sta� si� �rodkiem do powolnej jazdy, przeznaczonym dla ludzi maj�cych mn�stwo czasu i pragn�cych sta� w d�ugich kolumnach pojazd�w, s�uchaj�c Mozarta lub Sabriny Salerno. Trzeba na koniec stwierdzi�, �e faks wprowadza nowy element do dynamiki zanudzania. Dotychczas by�o tak, �e nudziarz, kt�ry chcia� wierci� ci dziur� w brzuchu, sam musia� p�aci� (za telefon, znaczek pocztowy, taks�wk�, by zastuka� do twoich drzwi). Teraz ty ponosisz cz�� koszt�w, bo ty przecie� op�acasz abonament za telefaks. Co wi�c robi�? Zastanawia�em si� ju�, czy nie zam�wi� papieru listowego z napisem w nag��wku: �Faks niepo��dany automatycznie znajdzie si� w koszu�, nie s�dz� jednak, by mog�o to wystarczy�. Je�li mog� udzieli� jakiej� rady, wy��czaj telefaks. Kiedy kto� zechce przys�a� ci jakie� pismo, b�dzie musia� zatelefonowa� i poprosi�, by� w��czy� urz�dzenie. Ale mo�e doprowadzi� to do zatkania linii telefonicznych. Lepiej, �eby ten kto� przys�a� list. Ty za� odpisa�by� mu nast�puj�co: �Wy�lij pismo faksem w poniedzia�ek pi�� minut i dwadzie�cia siedem sekund po pi�tej czasu Greenwich, gdy� wtedy w��cz� aparat na cztery minuty i trzydzie�ci sze�� sekund�. (1989) JAK REAGOWA� NA ZNANE SK�D� TWARZE Kilka miesi�cy temu znalaz�em si� przelotem w Nowym Jorku i nagle zobaczy�em z daleka doskonale mi znanego faceta, kt�ry zd��a� w�a�nie w moj� stron�. Bieda z tym, �e nie mog�em sobie przypomnie�, gdzie go pozna�em ani jak si� nazywa. Tego rodzaju sytuacje prze�ywamy najcz�ciej, kiedy za granic� spotykamy kogo� poznanego w ojczystym kraju, albo na odwr�t. Twarz w zmienionym otoczeniu wywo�uje zam�t w g�owie. Jednak jest to twarz tak dobrze mi znana, �e z ca�� pewno�ci� powinienem zatrzyma� si�, przywita�, porozmawia�, cho�by nawet tamten mia� natychmiast spyta�: �Cze�� Umberto, jak si� miewasz?� albo nawet: �No jak, zrobi�e� to, o czym m�wi�em?�, ja za� nie mia�bym poj�cia, co odpowiedzie�. Uda�, �e go nie zauwa�y�em? Za p�no, tamten jest jeszcze po drugiej stronie ulicy, ale patrzy na mnie. Lepiej ju� przej�� inicjatyw�, przywita� si�, a potem na podstawie brzmienia g�osu, pierwszych s��w przypomnie� sobie, kto to taki. Jeste�my dwa kroki od siebie, ju� mam rozci�gn�� usta w szerokim u�miechu, wyci�gn�� d�o�, kiedy nagle poznaj�. To Anthony Quinn. Oczywi�cie nigdy nie byli�my sobie przedstawieni. Zd��y�em w jakim� tysi�cznym u�amku sekundy wyhamowa� i min��em go ze spojrzeniem zagubionym w pustce. Zastanawia�em si� p�niej nad tym incydentem i doszed�em do wniosku, �e nie ma w nim niczego nadzwyczajnego. Zdarzy�o si� ju� kiedy�, �e w jakiej� restauracji wypatrzy�em Charltona Hestona i odruchowo chcia�em mu si� uk�oni�. Wszystkie te twarze zaludniaj� nasz� pami��, sp�dzili�my z nimi wiele godzin siedz�c przed ekranem, sta�y si� swojskie jak twarze krewnych, a nawet bardziej. Mo�na zajmowa� si� naukowo �rodkami masowego przekazu, dyskutowa� nad oddzia�ywaniem rzeczywisto�ci, nad mieszaniem jej ze �wiatem wyobra�ni, i nad tymi, kt�rzy padaj� ofiar� tego mieszania, ale samemu nie jest si� wcale uodpornionym na ten syndrom. Jest nawet gorzej. Zapozna�em si� ze zwierzeniami os�b, kt�re przez umiarkowany okres by�y zwi�zane z dzia�aniem �rodk�w masowego przekazu, jako �e dosy� cz�sto pokazywa�y si� w telewizji. Nie mam tu na my�li Pippa Baudo ani Maurizia Costanzo, ale osoby, kt�re ze wzgl�d�w zawodowych uczestniczy�y w jakich� dyskusjach - na tyle cz�sto, by zapami�tano ich twarze. Wszystkie uskar�aj� si� na te same nieprzyjemne doznania. Zwykle, kiedy widzimy kogo�, kogo nie znamy osobi�cie, nie wpatrujemy si� w jego twarz, nie pokazujemy go palcem naszemu rozm�wcy, nie m�wimy o nim g�o�no, wiedz�c, �e mo�e nas us�ysze�. By�oby to bowiem zachowanie niegrzeczne, a po przekroczeniu pewnej granicy - nawet agresywne. Ci sami ludzie, kt�rzy nigdy w �yciu nie wskazaliby palcem jakiego� bywalca baru, �eby powiedzie� przyjacielowi, �e tamten ma modny krawat, zupe�nie inaczej zachowuj� si� w razie zobaczenia twarzy kogo� znanego. Moje kr�liki do�wiadczalne twierdz�, �e przed kioskiem z gazetami, w sklepie z wyrobami tytoniowymi, przy wsiadaniu do poci�gu, wchodzeniu do toalety w restauracji natykaj� si� na ludzi, kt�rzy mi�dzy sob� wymieniaj� na g�os uwagi: �Widzisz, to ten a ten. - Jeste� pewny? - Jasne, to on�. I chocia� �ten a ten� wszystko s�yszy, ci�gn� mi�� konwersacj�, nie zwa�aj�c na jego obecno�� - jakby nie istnia�. Zbija ich z tropu fakt, �e mieszkaniec zbiorowej wyobra�ni wtargn�� niespodziewanie w rzeczywiste �ycie, ale jednocze�nie w obecno�ci realnej osoby zachowuj� si� tak, jakby nadal by�a tylko mieszka�cem wyobra�ni, jakby by�a nadal uwi�ziona na ekranie albo fotografii w magazynie ilustrowanym, mo�na wi�c m�wi� bez obawy, i� us�yszy. To tak jakbym z�apa� Anthony�ego Quinna za ko�nierz, zaci�gn�� do budki telefonicznej i zadzwoni� do przyjaciela, �eby powiedzie�: �To ci historia, spotka�em Anthony�ego Quinna, robi wra�enie prawdziwego cz�owieka, co ty na to?� (A potem pozby�bym si� go i zaj�� swoimi sprawami). �rodki masowego przekazu wm�wi�y nam najpierw, �e twory wyobra�ni s� obdarzone bytem rzeczywistym, a teraz wmawiaj� nam, �e rzeczywisto�� jest tworem wyobra�ni, a im wi�cej rzeczywisto�ci mamy na ekranach telewizyjnych, tym bardziej rzeczywisto�� filmowa zlewa si� ze �wiatem codziennego �ycia. A� dojdzie do tego, �e - jak przekonuj� niekt�rzy filozofowie - uznamy, i� jeste�my sami na tym �wiecie, a wszystko poza tym to tylko film, kt�ry B�g lub jaki� geniusz z�a wy�wietla przed naszymi oczami. (1989) JAK ROZPOZNA� FILM PORNO Nie wiem, czy zdarzy�o ci si�, czytelniku, obejrze� film pornograficzny. Nie mam na my�li filmu z w�tkami erotycznymi, nawet budz�cymi sprzeciw wielu os�b, jak cho�by �Ostatnie tango w Pary�u�. Chodzi mi o filmy pornograficzne, a wi�c takie, kt�rych prawdziwym i jedynym celem jest od pocz�tku do ko�ca wywo�anie u widza podniecenia i kt�re przedstawiaj� rozmaite i zmienne sposoby kopulowania, by ten cel osi�gn��, a wszystko inne liczy si� tyle co nic. Cz�sto si� zdarza, �e o tym, czy dany film jest czysto pornograficzny, czy te� ma jakie� warto�ci artystyczne, musz� decydowa� s�dy. Nie nale�� do tych, kt�rzy utrzymuj�, �e warto�� artystyczna rozgrzesza z wszystkiego bywa�o ju�, �e autentyczne dzie�a sztuki okaza�y si� niebezpieczniejsze dla wiary, obyczaju i powszechnej opinii ni� dzie�a ni�szego lotu. Uwa�am poza tym, �e osoby doros�e maj� prawo do �wiadomego obcowania z utworami pornograficznymi, w ka�dym razie, je�li nie dysponuj� czym� odpowiedniejszym. Przyjmuj� jednak do wiadomo�ci fakt, �e czasem trybuna� musi zdecydowa�, czy dany film zosta� wyprodukowany w celu wyra�enia pewnych koncepcji lub idea��w estetycznych (nawet za po�rednictwem scen obra�aj�cych poczucie wstydu og�u), czy te� jego jedynym celem by�o rozbudzenie instynkt�w widza. Ot� istnieje kryterium pozwalaj�ce okre�li�, czy film jest erotyczny, kryterium oparte na sumowaniu przerw w akcji. Wielkie, ponadczasowe arcydzie�o �Czerwone cienie� rozgrywa si� wy��cznie (poza pocz�tkiem, kr�ciutkimi wstawkami i zako�czeniem) w dyli�ansie. �Przygoda� Antonioniego sk�ada si� z samych przerw w akcji; ludzie snuj� si�, przychodz�, co� m�wi�, gubi� si� i odnajduj�, ale przez ca�y czas nic si� nie dzieje. Ale ten film ma w�a�nie powiedzie�, �e nic si� nie dzieje. Mo�e si� to nam podoba� albo nie, lecz dok�adnie to ma nam przekaza�. Natomiast film pornograficzny, je�li ma by� warty ceny biletu lub wideokasety, powiada nam, �e pewne osoby kopuluj� ze sob�, m�czy�ni z kobietami, m�czy�ni z m�czyznami, kobiety z kobietami, kobiety z psami lub ko�mi (zwracam uwag�, �e nie ma film�w pornograficznych, w kt�rych m�czy�ni kopulowaliby z koby�ami lub suczkami; dlaczego?). I to by�oby jeszcze w porz�dku, ale pe�no tutaj przerw w akcji. Je�li Gilberto, pragn�c zgwa�ci� Gilbert�, musi uda� si� z piazza Cordusio na corso Buenos Aires, film pokazuje nam, jak samoch�d Gilberta pokonuje ca�� t� tras�, nie oszcz�dzaj�c nam ani jednych �wiate� po drodze. W filmach pornograficznych roi si� od postaci, kt�re wsiadaj� do samochodu i przemierzaj� ca�e kilometry, od par, kt�re trac� niewiarygodnie du�o czasu na zameldowanie si� w hotelu, pan�w, kt�rzy marnuj� cenne minuty w windzie, zamiast od razu uda� si� do pokoju, dziewczyn, kt�re s�cz� rozmaite trunki i zabawiaj� si� koszulkami i koronkami, a dopiero potem wyznaj�, �e przedk�adaj� Safon� nad Don Juana. M�wi�c prosto z mostu, cho� nieco ordynarnie, nim dojdzie do zdrowego sp�kowania, trzeba zapozna� si� kapk� z problemami komunikacji. Powody tego stanu rzeczy s� oczywiste. Film, w kt�rym Gilberto gwa�ci�by bez wytchnienia Gilbert� od przodu, ty�u i z boku, by�by nie do wytrzymania. Fizycznie dla aktor�w i finansowo dla producenta. Przekracza�by te� wytrzyma�o�� psychiczn� - widza, aby bowiem dosz�o do naruszenia obyczaju, w tle musi toczy� si� zwyczajne �ycie. Przedstawienie zwyczajnego �ycia to dla ka�dego artysty jedno z najtrudniejszych zada�, natomiast ukazanie zboczenia, zbrodni, gwa�tu, tortury jest bez por�wnania �atwiejsze. Dlatego film pornograficzny musi pokaza� zwyczajny bieg �ycia - i jest to sprawa zasadniczej wagi, je�li naruszenie obyczaju ma nast�pnie wzbudzi� zainteresowanie - tak jak to pojmuje ka�dy z widz�w. Dlatego, je�li Gilberto ma pojecha� autobusem z A do B, ujrzymy, jak Gilberto wsiada do autobusu i jedzie z A do B. Cz�sto irytuje to widz�w, kt�rzy chcieliby mie� same sceny gorsz�ce. Jest to wszelako z�udzenie. Nikt nie by�by w stanie wytrzyma� p�torej godziny scen gorsz�cych. Tak wi�c przerwy w rozwoju intrygi s� konieczno�ci�. Jeszcze raz od pocz�tku. Wchodzisz do kina. Je�li bohaterowie wi�cej czasu, ni� pragn��by�, po�wi�caj� na pokonywanie odleg�o�ci dziel�cej A od B, oznacza to, �e ogl�dasz film pornograficzny. (1989) JAK JE�� LODY Kiedy by�em ma�y, kupowano dzieciom dwa rodzaje lod�w, sprzedawanych z tych bia�ych w�zk�w z posrebrzanym wiekiem: ro�ek za dwa soldy albo wafel za cztery. Ro�ek za dwa soldy by� male�ki, pasowa� dok�adnie do dzieci�cej r�czki i nape�nia�o si� go wydobywaj�c lody z pojemnika za pomoc� specjalnej �opatki. Babcia prosi�a zawsze, �eby nie zjada� ca�ego ro�ka i wyrzuca� spiczasty koniec, gdy� bra� go do r�ki lodziarz (a przecie� w�a�nie ta cz�� by�a najlepsza i najbardziej chrupi�ca, wi�c zjada�o si� j� ukradkiem, udaj�c, �e zosta�a wyrzucona). Wafel za cztery soldy by� nape�niany przy pomocy specjalnego przyrz�du, tak�e posrebrzanego, kt�ry �ciska� dwoma kr��kami wafla cylindryczny wycinek lod�w. Wsuwa�e� j�zyk w szczelin� mi�dzy waflami, dop�ki dawa�o si� nim si�gn�� do centralnie umieszczonych lod�w, a potem zjada�e� ju� wszystko, gdy� obie powierzchnie zewn�trzne by�y rozmi�k�e i nas�czone nektarem. Babcia nie musia�a o nic prosi�, gdy� w teorii wafle styka�y si� jedynie z maszyn�, cho� w praktyce lodziarz bra� je do r�ki umieszczaj�c w urz�dzeniu, jednak okre�lenie strefy zaka�onej by�o niemo�liwe. Mnie jednak fascynowali ci moi r�wie�nicy, kt�rym rodzice, zamiast jednego loda za cztery soldy, kupowali dwa ro�ki dwusoldowe. Szcz�liwcy kroczyli potem dumnie, dzier��c jednego loda w prawicy, a drugiego w lewicy, i pochylaj�c lekko g�ow�, lizali to z jednej r�ki, to z drugiej. Ten rytua� mia� w moich oczach tyle wystawno�ci, tak godny by� pozazdroszczenia, �e wielokrotnie prosi�em, by pozwolono mi go odprawi�. Daremnie. Moi bliscy byli nieugi�ci. Jedna porcja za cztery soldy - owszem; dwie po dwa soldy - nigdy. Jak wszyscy widz�, ani matematyka, ani ekonomia, ani dietetyka nie uzasadnia�y tej odmowy. Nawet higiena - zak�adaj�c, �e ko�ce obu ro�k�w by�y wyrzucone. Wysuwano �a�osny i naprawd� nieuczciwy argument, �e ch�opiec zaj�ty przenoszeniem spojrzenia z jednego loda na drugi �atwiej mo�e potkn�� si� o kamie�, schodek, upa�� i zedrze� sobie sk�r�. Wyczuwa�em niejasno, �e w gr� musi wchodzi� inny pow�d, przera�aj�co pedagogiczny, nie potrafi�em jednak go wy�uska�. Ot� jako u�ytkownik i ofiara cywilizacji konsumpcyjnej i marnotrawi�cej dobra (a wi�c odmiennej od cywilizacji lat trzydziestych) wiem ju�, �e ci najdro�si zmarli mieli racj�. Dwa lody po dwa soldy w miejsce jednego czterosoldowego nie by�y marnotrawstwem z punktu widzenia ekonomii, ale z ca�� pewno�ci� by�y nim symbolicznie. W�a�nie dlatego tak ich pragn��em; m�wi�y wszak o zbytku. I w�a�nie dlatego mi ich odmawiano; robi�y wra�enie czego� nieprzystojnego, by�y policzkiem wymierzonym ub�stwu, popisywaniem si� urojonym przywilejem, agresywnym dostatkiem. Dwa lody jad�y tylko dzieci rozpieszczane, dzieci, kt�re w bajkach zawsze spotyka zas�u�ona kara, jak Pinokia, kiedy z pogard� patrzy� na sk�rk� chleba i ogryzek. Rodzice, kt�rzy zach�cali ma�ych parweniuszy do demonstrowania tej s�abo�ci, przygotowywali ich do wyst�pu w g�upim teatrze �chcia�bym-ale-nie-mog�, czyli, jak powiedzieliby�my dzisiaj, do tego, by lec�c klas� turystyczn� zabierali podrabian� torb� od Gucciego, kupion� od w�drownego sprzedawcy na pla�y w Rimini. W �wiecie, w kt�rym cywilizacja konsumpcyjna rozpieszcza tak�e doros�ych, obiecuj�c im ci�gle co� wi�cej, od wbudowanego zegarka do wisiorka w upominku dla ka�dego, kto kupi czasopismo, w takim �wiecie apologeta mo�e jawi� si� jako wyzbyty moralno�ci. Zupe�nie jak rodzice tych obur�cznych �akomczuch�w, kt�rym tak zazdro�ci�em, cywilizacja konsumpcyjna udaje, �e daje wi�cej, ale w ostatecznym rachunku daje za cztery soldy to, co warte jest cztery soldy. Wyrzucisz stare radio tranzystorowe, by kupi� takie, kt�re samoczynnie si� nastawia, ale jakie� niepoj�te s�abo�ci konstrukcyjne sprawi�, �e nowy tranzystor przetrwa ledwie rok. Nowy samoch�d b�dzie mia� siedzenia wy�cie�ane sk�r�, dwa boczne lusterka regulowane z wn�trza samochodu i drewnian� tablic� rozdzielcz�, ale oka�e si� znacznie mniej trwa�y od s�awnej pi��setki, kt�r� mo�na by�o uruchomi� kopniakiem, je�li si� nawet zepsu�a. No, ale �wczesna moralno�� wymaga�a, by�my byli Spartanami, a dzisiejsza - sybarytami. (1989) JAK NIE M�WI�: �DOK�ADNIE TAK� Toczy si� zaciek�a walka z szablonowymi powiedzonkami, kt�re szerz� si� w potocznej w�oszczy�nie. Jednym z nich jest, jak wiemy, �esatto� (dok�adnie tak). Wszyscy teraz m�wi� �esatto�, kiedy chc� wyrazi� potwierdzenie. Do u�ywania tego s��wka zach�ci�y pierwsze quizy telewizyjne, gdzie oceniaj�c odpowied� jako poprawn� t�umaczono po prostu ameryka�skie wyra�enia �that�s right� lub ,,that�s correct�. A wi�c w m�wieniu �esatto� nie ma w zasadzie nic niew�a�ciwego, poza tym �e osoba u�ywaj�ca tego s�owa pokazuje, i� w�oskiego uczy�a si� wy��cznie z telewizji. M�wi� �esatto� to jakby popisywa� si� w salonie encyklopedi�, kt�r� nagminnie wr�czaj� jako nagrod� nabywcom proszku do prania. Pragn�c poda� pomocn� d�o� osobom chc�cym uwolni� si� od �esatto�, przedstawiam poni�ej spis pyta� i stwierdze�, na kt�re odpowiada si� zwykle s��wkiem �esatto�, a w nawiasach podaj� warianty innych odpowiedzi twierdz�cych, kt�rych mo�na u�ywa� w zast�pstwie. Napoleon zmar� 4 maja 1821 roku. (�wietnie!) Przepraszam, czy to plac Garibaldiego? (Tak.) Halo, czy m�wi� z Mario Rossim? (S�ucham, kto m�wi?) Halo, tu Mario Bianchi, czy m�wi� z Mario Rossim? (Jestem przy aparacie, s�ucham.) Jestem ci wi�c winny jeszcze dziesi�� tysi�cy lir�w? (Tak, dziesi��.) Jak pan powiedzia�, doktorze, AIDS? (No c�, niestety.) Telefonujesz do programu policyjnego po�wi�conego poszukiwaniu os�b zaginionych, by powiedzie�, �e widzia�e� opisan� osob�. (Jak na to wpad�e�?) Policja: czy pan jest panem Rossi? (Carla, walizka!) Nie nosisz majtek? (Wreszcie to zauwa�y�e�!) ��da pan dziesi�ciu miliard�w okupu? (A sk�d mam wzi�� na telefon w samochodzie?) Je�li dobrze zrozumia�em, podpisa�e� czek bez pokrycia na dziesi�� miliard�w i poda�e� mnie jako gwaranta? (Podziwiam twoj� przenikliwo��.) Ju� po odprawie pasa�er�w? (Czy widzi pan ten punkcik na niebie?) M�wi wi�c pan, �e jestem kanali�? (Trafi� pan w sedno.) W sumie wi�c, powiesz, czytelniku, doradzam unika� m�wienia �dok�adnie tak�? Dok�adnie tak. (1990) JAK WYSTRZEGA� SI� WD�W By� mo�e, drodzy pisarze i drogie pisarki, nie zale�y wam na tym, co powie o was potomno��, ale ja w to nie wierz�. Nawet szesnastolatek, kt�ry trudzi si� nad wierszem o rozszumianym borze, a r�wnie� ka�dy, kto do �mierci spisuje dziennik, cho�by z�o�ony z zapisk�w w rodzaju: �Dzisiaj by�em u dentysty�, ma nadziej�, �e potomno�� go doceni. A gdyby nawet pragn�� pogr��y� si� w zapomnieniu, dzisiejsi wydawcy celuj� w odkrywaniu zapomnianych tw�rc�w, tak�e takich, kt�rzy nie napisali ani jednej linijki. Potomni s�, jak wiadomo, nienasyceni i niewybredni. Byleby tylko co� pisa�, przyda si� im ka�de s�owo pisane. Dlatego, o pisarze, winni�cie mie� si� na baczno�ci, nie wiadomo bowiem, jak potomno�� wykorzysta wasze dzie�a. Naturalnie najlepiej by�oby, gdyby�cie za �ycia dbali o to, a�eby nie poniewiera�y si� po k�tach �adne wasze teksty poza tymi, kt�re zdecydowali�cie si� opublikowa�, dbali a�eby dzie� po dniu po�yka� wszelkie inne pisemne �wiadectwa, ��cznie z trzecimi korektami. Ale wiadomo, notatki s�u�� do pracy, a �mier� przychodzi znienacka. W takiej sytuacji najwi�kszym zagro�eniem jest publikacja inedit�w, z kt�rych lektury wynika, �e byli�cie zupe�nymi g�upcami, a wystarczy przeczyta� swoje zapiski z poprzedniego dnia, by przekona� si�, i� niebezpiecze�stwo jest naprawd� ogromne (mi�dzy innymi dlatego, �e notatka jest na og� wyrwana z kontekstu). Je�li brak jest zapisk�w, wy�ania si� drugie zagro�enie, polegaj�ce na tym, �e natychmiast post mortem zaczn� si� mno�y� konferencje po�wi�cone waszemu dzie�u. Ka�dy pisarz ma ambicj�, �eby jego imi� zosta�o utrwalone w esejach, pracach dyplomowych, wydaniach krytycznych, ale te przedsi�wzi�cia wymagaj� czasu i ambarasu. Bezzw�ocznie zorganizowana konferencja pozwala osi�gn�� dwa cele: sk�ania przyjaci�, wielbicieli, z�aknionych s�awy m�odzie�c�w do ustalenia czterech na krzy� interpretacji dzie�a, a poza tym, jak wiadomo, tego rodzaju zgromadzenia pozwalaj� odgrzewa� ciut nie�wie�e dania, utrwala� frazesy. Dzi�ki temu ju� wkr�tce czytelnicy rozczaruj� si� do pisarzy tak natarczywie narzucaj�cych spos�b odczytania. Trzecie zagro�enie to publikacja osobistej korespondencji. Rzadko si� zdarza, �eby pisarz pisa� listy inne ni� zwykli �miertelnicy, chyba �e chodzi o zmy�lon� korespondencj�, jak u Foscola. Pisz� wi�c: �Przy�lij mi �rodek na przeczyszczenie� albo: �Kocham Ci� jak szalony (szalona) i dzi�kuj� Ci, �e jeste�� - i nie ma w tym nic niew�a�ciwego ani niezwyk�ego, wzruszaj�ce jest natomiast to, �e potomno�� wygrzebuje te �wiadectwa, by wy�uska� z nich wniosek, i� pisarz by� cz�owiekiem jak wszyscy. Po co, czy�by przedtem uwa�ano go za flaminga? Jak unikn�� takiego rozwoju wydarze�? Je�li chodzi o odr�czne zapiski, radzi�bym umie�ci� je w jakim� niemo�liwym do ustalenia miejscu, zostawiaj�c w szufladach co� w rodzaju mapy dla poszukiwaczy skarb�w, by w ten spos�b potwierdzi� istnienie tych materia��w, zaopatruj�c jednak ow� map� we wskaz�wki niemo�liwe do rozszyfrowania. Uzyska si� za jednym zamachem dwie korzy�ci: ukryje r�kopisy i zapewni sobie mn�stwo rozpraw dyplomowych, omawiaj�cych nieprzeniknion� tajemnic� mapy. Je�li chodzi natomiast o konferencje, po�yteczne mo�e si� okaza� zostawienie precyzyjnych zapis�w testamentowych, domagaj�cych si� w imieniu Ludzko�ci, aby w ci�gu dziesi�ciu lat od dnia �mierci organizatorzy ka�dej tego rodzaju imprezy przelewali dwadzie�cia miliard�w na konto UNICEF-u. O takie fundusze nie�atwo, a trzeba nie lada czelno�ci, �eby zlekcewa�y� testamentowe zastrze�enie. Bardziej skomplikowany jest problem list�w mi�osnych. Zaleca si� pisanie ich na komputerze, gdy� wtedy grafolodzy s� bezsilni, a tak�e stosowanie tkliwych pseudonim�w (�Tw�j Kotek, Ch�opczyk, Twoja �asiczka�), kt�re nale�y zmienia� przy ka�dym partnerze (partnerce), aby atrybucja budzi�a ci�gle w�tpliwo�ci. Zalecane jest tak�e wtr�canie uwag, kt�re wyra�aj� wprawdzie ogromn� nami�tno��, ale s� ambarasuj�ce dla adresata (na przyk�ad: �Kocham Ci� nawet za to, �e cz�sto puszczasz wiatry�) i zniech�caj� go do publikowania. Nie da si� za to nijak poprawi� tego, co napisa�o si� niegdy�, a ju� szczeg�lnie w latach dorastania. W takich przypadkach najlepiej by�oby wytropi� odbiorc�w, napisa� list, w kt�rym z dystansem i pogodnie wspomina�oby si� niezapomniane dni i obiecywa�o, �e pami�� o tamtych czasach pozostanie tak nie�miertelna, i� nawet po �mierci pisz�cy b�dzie nawiedza� adresat�w, by owa pami�� nie zosta�a zaprzepaszczona. Nie zawsze to dzia�a, ale upi�r to zawsze upi�r i adresaci nie b�d� mieli spokojnych sn�w. Przyda�oby si� r�wnie� prowadzenie fikcyjnego dziennika, w kt�rym co jaki� czas wtr�ca�oby si� my�l, �e przyjaciele i przyjaci�ki maj� sk�onno�� do �garstwa i fa�szerstwa: �Jak�� urocz� k�amczuszk� jest Adelajda� albo: �Gualtiero pokaza� mi dzisiaj sfa�szowany list Pessoi, istne cudo�. (1990) JAK NIE ROZMAWIA� O PI�CE NO�NEJ Nie mam nic przeciwko pi�ce no�nej. Na stadiony nie chodz� z tego samego powodu, z jakiego nie wa�y�bym si� spa� noc� na mediola�skim Dworcu Centralnym (albo przechadza� si� w Nowym Jorku po Central Parku, kiedy wybije sz�sta po po�udniu), ale je�li jest okazja, z przyjemno�ci� i zainteresowaniem patrz� na dobry mecz w telewizji, gdy� znam i doceniam wszystkie walory tej szlachetnej gry. Nie czuj� niech�ci do pi�ki no�nej. Czuj� niech�� do ludzi zakochanych w pi�ce. Chcia�bym jednak by� dobrze zrozumiany. Dla kibic�w mam takie same uczucia, jakie Liga Lombardzka �ywi do os�b spoza wsp�lnoty: �Nie jestem rasist�, dop�ki siedz� u siebie�. A przez to �u siebie� rozumiem miejsca, gdzie lubi� si� spotyka� w ci�gu tygodnia (bar, rodzina, klub), oraz stadiony, nie interesuje mnie bowiem, co si� tam dzieje, i ciesz� si�, kiedy przyje�d�aj� kibice z Liverpoolu, gdy� p�niej mam zapewnion� rozrywk� przy lekturze prasy, i skoro maj� ju� circenses, niechaj przynajmniej leje si� krew. Nie lubi� kibica, bo ma dziwny rys charakteru: nie rozumie, dlaczego ty nie jeste� kibicem, i stara si� rozmawia� z tob� tak, jakby� nim by�. �eby unikn�� nieporozumie�, pozwol� sobie przytoczy� przyk�ad. Gram na flecie prostym (coraz gorzej, jak twierdzi w publicznie z�o�onej deklaracji Luciano Berio, lecz fakt, �e tak uwa�nie �ledz� m�j rozw�j Wielcy Mistrzowie, daje mi niema�� satysfakcj�). Za��my teraz, �e jad� poci�giem i pragn�c nawi�za� rozmow� z siedz�cym naprzeciwko podr�nym, pytam: - Czy s�ucha� pan ostatniego kompaktu Fransa Bruggena? - Co, czego? - Mam na my�li �Pavane Lachryme�. Moim zdaniem zanadto zwalnia na pocz�tku. - Przepraszam, ale nie rozumiem. - Przecie� m�wi� Van Eyck, tak czy nie? (Oddzielaj�c sylaby) Blockflote. - Prosz� pana, ja... Czy to na smyczki? - Ach, rozumiem, pan nie... - Nie. - To ciekawe. Czy wie pan, �e je�li chce si� mie� r�cznie wykonanego coolsm�, trzeba czeka� trzy lata? Lepiej ju� sprawi� sobie moecka z hebanu. Jest najlepszy, w ka�dym razie spo�r�d tych, kt�re dost�pne s� w handlu. Tak twierdzi Gazzelloni. Czy potrafi pan doj�� do pi�tej wariacji z �Derdre Doen Daphne D�Overl�? - Ja naprawd� jad� do Parmy... - Aha, rozumiem, gra pan w tonacji f, nie za� c. Daje wi�ksz� satysfakcj�. Czy wie pan, �e odkry�em sonat� Loeilleta, kt�ra... - Leje co? - Ale chc� zobaczy�, jak p�jdzie z fantazjami Telemanna. Pan czasem pr�buje? Nie stosuje pan czasem palcowania niemieckiego? - Wie pan, Niemcy, BMW to �wietny samoch�d, mam dla nich du�o szacunku, ale... - Jasne. Stosuje pan wi�c palcowanie barokowe. S�usznie. Prosz� tylko pomy�le�, ci z Saint Martin in the Fields... Nie jestem pewny, czy wyt�umaczy�em, o co mi chodzi. Ale je�li m�j nieszcz�liwy towarzysz podr�y rzuci si� na hamulec, z pewno�ci� go, czytelniku, nie pot�pisz. Dok�adnie tak samo jest z kibicem. Sytuacja staje si� szczeg�lnie trudna w przypadku rozmowy z taks�wkarzem. - Widzia� pan Viallego? - Nie, musia� przyj��, kiedy akurat wyszed�em. - Obejrzy pan wieczorem mecz? - Nie, musz� zaj�� si� ksi�g� Zet �Metafizyki�, wie pan, chodzi o Stagiryt�. - Dobrze, niech pan zobaczy, a potem sam powie. Dla mnie Van Basten m�g�by zosta� Maradon� lat dziewi��dziesi�tych, a jak pan my�li. Ale ja nie spuszcza�bym z oka Hagiego. I tak si� toczy rozmowa - jakby gada� do �ciany. I nie w tym rzecz, �e jego nie obchodzi, czy mnie obchodzi. Rzecz w tym, �e on nie jest w stanie poj��, �e kogo� mo�e to nie obchodzi�. Nie poj��by tego, nawet gdybym mia� troje oczu i par� czu�k�w na zielonych �uskach potylicy. Nie u�wiadamia sobie odmienno�ci, r�norodno�ci i niepor�wnywalno�ci mo�liwych �wiat�w. Poda�em przyk�ad taks�wkarza, ale w przypadku rozm�wcy z klas panuj�cych sprawa przedstawia si� dok�adnie tak samo. To jak choroba wrzodowa, atakuje biednych i bogatych. Rzecz� osobliw� jest jednak to, �e istoty tak niez�omnie przekonane o r�wno�ci wszystkich ludzi gotowe s� rozbija� g�owy kibicom, kt�rzy przyjechali z s�siedniej prowincji. Ten ekumeniczny szowinizm wydziera z mojej piersi okrzyk podziwu. To tak, jakby ci z Ligi powiedzieli: �Niech Afrykanie przyje�d�aj� do nas. Potem damy im wycisk�. (1990) JAK UZASADNI� POSIADANIE BIBLIOTEKI DOMOWEJ Od najm�odszych lat by�em nara�ony zwykle na dwa (i tylko dwa) rodzaje uwag: �Zawsze musi by� twoje (pana) na wierzchu� oraz: �M�wisz (m�wi pan) tak, �e echo niesie si� po dolinie�. Przez ca�e dzieci�stwo s�dzi�em, �e wskutek jakiego� osobliwego zbiegu okoliczno�ci wszystkie osoby, jakie poznawa�em, s� g�upie. Potem, kiedy osi�gn��em wiek podesz�y, przekona�em si�, �e ka�da istota ludzka podlega dw�m prawom: pierwsza my�l jest najlepsza, oraz: kiedy ju� si� wpad�o na t� my�l, nie przychodzi cz�owiekowi do g�owy, �e inni mogli wpa�� na ni� wcze�niej. Mam ca�� kolekcj� tytu��w recenzji, napisanych we wszystkich j�zykach wywodz�cych si� z pnia indoeuropejskiego, od �Echo Eca� po �Ta ksi��ka odbije si� szerokim echem�. Ale podejrzewam, �e w tym ostatnim przypadku nie taka by�a pierwsza my�l redaktora; z pewno�ci� na posiedzeniu kolegium rzucono ze dwadzie�cia rozmaitych tytu��w, a wreszcie naczelnemu rozja�ni�o si� oblicze i o�wiadczy�: �Ch�opcy, mam �wietny pomys�!� Na to wsp�pracownicy: �Szefie, jeste� niesamowity, sypiesz pomys�ami jak z r�kawa�. �To wrodzone� - odpar� bez w�tpienia. Nie chc� przez to wcale powiedzie�, �e ludzie s� banalni. Uznanie czego� oczywistego za rzecz now�, wymy�lon� dzi�ki boskiemu objawieniu �wiadczy o �wie�o�ci umys�u, entuzjastycznym podej�ciu do �ycia i niespodzianek, jakie niesie, o umi�owaniu my�li - cho�by nie najwi�kszej. Nigdy nie zapomn� pierwszego spotkania z wielkim cz�owiekiem, jakim by� Erving Goffman. Podziwia�em go i kocha�em za geniusz i g��bi� spojrzenia pozwalaj�c� mu gromadzi� i opisywa� najbardziej nik�e odcienie zachowa� spo�ecznych, za umiej�tno�� wy�uskiwania najmniej widocznych cech, kt�re uchodzi�y uwadze innych. Siedzieli�my przy stoliku przed kawiarni� i po chwili, patrz�c na ulic�, Goffman powiedzia�: �Wiesz, wydaje mi si�, �e w miastach jest ju� za du�o samochod�w�. By� mo�e nigdy nie przysz�o mu to do g�owy, gdy� zastanawia� si� nad znacznie wa�niejszymi rzeczami; nagle dozna� ol�nienia i mia� umys� na tyle �wie�y, �e je wyjawi�. Ja, ma�y snob, zatruty lektur� �Niewczesnych rozwa�a� Nietzschego, nie wykrztusi�bym tego z siebie, nawet gdyby przysz�o mi do g�owy. Drugi wstrz�s wskutek nag�ego ol�nienia przytrafia si� wielu osobom, kt�re �yj� podobnie jak ja. Mam dosy� bogat� bibliotek�, rzucaj�c� si� w oczy, gdy wchodzi si� do naszego domu - tak�e dlatego, �e nie ma tu nic poza tym. Go�� wchodzi i m�wi: �Ile ksi��ek! Przeczyta� pan to wszystko?� Z pocz�tku uwa�a�em, �e te s�owa s� charakterystyczne dla os�b s�abo oswojonych z ksi��kami, przywyk�ych do widoku p�eczki z pi�cioma krymina�ami i zeszytow� encyklopedi� dla dzieci. Jednak do�wiadczenie nauczy�o mnie, �e s�owa powy�sze padaj� tak�e z ust os�b pozostaj�cych poza wszelkim podejrzeniem. Mo�na by powiedzie�, �e zawsze s� to osoby, dla kt�rych p�ka to miejsce na ksi��ki przeczytane, a biblioteka domowa nie jest narz�dziem pracy - ale to nie wystarcza. Uwa�am, �e na widok wielkiej liczby ksi��ek ludzi ogarnia pragnienie wiedzy, tak wi�c nieuniknione jest pytanie, kt�re wyra�a niepok�j i wyrzuty sumienia. Problem polega na tym, �e kiedy ci� karc�: �Zawsze musi by� twoje na wierzchu!�, wystarczy odpowiedzie� cichym chichotem, a co najwy�ej, je�li chcesz okaza� uprzejmo��, oznajmi�: ��wi�ta racja!� Ale na pytanie dotycz�ce ksi��ek trzeba odpowiedzie�, chocia� zaciskaj� ci si� szcz�ki, a strumyki lodowatego potu sp�ywaj� po grzbiecie. Kiedy� stosowa�em odpowied� wzgardliw�: ��adnej nie czyta�em, w przeciwnym razie po co mia�bym je tu trzyma�?� Ale jest to odpowied� niebezpieczna, gdy� prowokuje oczywist� reakcj�: �A gdzie trzymasz przeczytane?� Lepsza jest standardowa odpowied� Roberta Leydiego: �O wiele wi�cej, prosz� pana, o wiele�, parali�uje bowiem przeciwnika i wprawia w stan os�upienia i nabo�nej czci. Moim zdaniem jest jednak bezlitosna i grozi wywo�aniem stan�w l�kowych. Obecnie sk�aniam si� do stwierdzenia: �Nie, to tylko lektury na najbli�szy miesi�c, reszt� trzymam na uniwersytecie�, gdy� taka odpowied� z jednej strony sugeruje precyzyjn� strategi� ergonomiczn�, a z drugiej - sk�ania go�cia do przyspieszenia chwili po�egnania. (1990) JAK NIE KORZYSTA� Z TELEFONU KOM�RKOWEGO �atwo jest szydzi� z posiadaczy telefonu kom�rkowego. Nale�y jednak sprawdzi�, do kt�rej z pi�ciu poni�szych kategorii nale��. Pierwsza - to ludzie z niewidocznym niekiedy kalectwem, kt�rzy musz� by� w sta�ym kontakcie z lekarzem i pogotowiem ratunkowym. Chwa�a niech b�dzie technice za oddanie im do dyspozycji tak po�ytecznego aparatu. Na drugim miejscu s� ci, kt�rzy ze wzgl�du na powa�ne obowi�zki zawodowe musz� by� przez ca�y czas do dyspozycji (oficerowie stra�y po�arnej, lekarze rejonowi, transplantatorzy organ�w, oczekuj�cy na �wie�e zw�oki, a tak�e Bush, gdyby bowiem jego zabrak�o, �wiat wpad�by w r�ce Quayle�a). Dla tych ludzi telefon to twarda konieczno��, nie maj�ca nic wsp�lnego z przyjemno�ci�. Jako trzeci id� cudzo�o�nicy. Dopiero teraz, po raz pierwszy w historii, maj� mo�liwo�� odbierania od swojego potajemnego partnera informacji tak, by rozmowy nie us�yszeli cz�onkowie rodziny, sekretarki ani z�o�liwi koledzy. Wystarczy, �eby tylko ona i on znali numer (albo on i on, ona i ona; jako� wylecia�y mi z g�owy inne mo�liwe kombinacje). Wszystkie trzy wymienione powy�ej kategorie maj� prawo do naszego szacunku. Je�li chodzi o dwie pierwsze, gotowi jeste�my znie�� to, �e zak��ci si� nam spok�j w restauracji albo podczas pogrzebu, natomiast cudzo�o�nicy s� zazwyczaj bardzo dyskretni. Pozosta�e dwie kategorie s� natomiast grupami ryzyka (r�wnie� dla siebie, nie tylko dla nas). Pierwsza z nich to osoby nie potrafi�ce ruszy� si� na krok, je�li nie maj� mo�liwo�ci, by plotkowa� o b�ahych sprawach z przyjaci�mi i krewnymi, z kt�rymi dopiero co si� rozsta�y. Bardzo trudno jest wyja�ni� im, dlaczego nie powinny tego robi�. Skoro nie potrafi� opanowa� p�du do kontaktu z innymi ani cieszy� si� chwilami samotno�ci, zainteresowa� si� tym, co robi� w danej chwili, smakowa� oddalenia po okresie smakowania blisko�ci, skoro nie potrafi� ukry� swojej wewn�trznej pustki, a nawet czyni� z niej symbol i sztandar, no c�, sprawa podpada pod kompetencj� psychologa. Tacy ludzie s� uci��liwi, ale musimy zrozumie� ich straszn� wewn�trzn� ja�owo��, dzi�kowa� Bogu, �e nie jeste�my w ich sk�rze, i wybacza� (nie daj si� natomiast opanowa� szata�skiej rado�ci, �e nie jeste� taki, oznacza�oby to bowiem pych� i brak mi�osierdzia). Uznaj ich za swoich bli�nich i nastaw drugie ucho. Ostatnia kategoria (nale�� do niej tak�e, na najni�szym szczeblu drabiny spo�ecznej, nabywcy telefon�w - atrap) to osoby, kt�re pragn� pokaza� publicznie, �e ludzie uganiaj� si� za nimi, szczeg�lnie w zwi�zku z interesami. Rozmowy, jakich musimy wys�uchiwa� na dworcach lotniczych, w restauracjach i poci�gach, dotycz� niezmiennie transakcji walutowych, niedotarcia na miejsce transportu szyn profilowanych, nalegania w sprawie wyprzeda�y partii krawat�w oraz innych spraw, kt�re w intencji rozmawiaj�cego pasuj� do stylu Rockefeller. Rzecz w tym, �e mechanizm podzia�u na klasy dzia�a w spos�b przera�aj�cy, gdy� taki nowobogacki, nawet je�li zarabia ogromne sumy, nie wyzby� si� atawistycznego proletariackiego pi�tna, nie wie, jak pos�ugiwa� si� sztu�cami do ryb, zawiesza ma�pk� w tylnym oknie swojego ferrari, �wi�tego Krzysztofa na tablicy rozdzielczej prywatnego odrzutowca albo m�wi �managment�; nie bywa wi�c u ksi�nej de Guermantes (i dr�czy go pytanie, dlaczego, skoro ma jacht tak d�ugi, �e w�a�ciwie jest mostem od brzegu do brzegu). Taki cz�owiek nie wie, i� Rockefeller nie potrzebuje telefonu, gdy� ma sekretariat tak wielki i sprawny, �e w najgorszym razie, kiedy umiera mu dziadek, przybywa szofer i szepcze mu co� do ucha. Cz�owiek mo�ny to taki, kt�ry nie musi rozmawia� z ka�dym, kto zadzwoni, a nawet - jak zwyk�o si� mawia� - jest niedost�pny. Nawet na niskim szczeblu dyrektorskim dwoma symbolami sukcesu jest klucz do w�asnego gabinetu i sekretarka, kt�ra m�wi: �Szef w�a�nie wyszed��. Dlatego ten, kto popisuje si� telefonem kom�rkowym jako symbolem w�adzy, wbrew swoim intencjom ujawnia wszystkim swoj� podrz�dn� pozycj�, nawet bowiem trzymaj�c w ramionach kobiet� musi podrywa� si� na baczno�� za ka�dym razem, kiedy dzwoni byle pe�nomocnik dyrektora; jest skazany na �ciganie dniem i noc� d�u�nik�w, by jako� wy�y�, a bank z powodu jakiego� czeku bez pokrycia nie daje mu spokoju podczas Pierwszej komunii c�rki. Lecz fakt demonstracyjnego korzystania z telefonu kom�rkowego �wiadczy, �e o tym wszystkim nie wie, co potwierdza jego bezapelacyjn� marginalizacj� spo�eczn�. (1991) JAK PODRӯOWA� AMERYKA�SKIMI POCI�GAMI Mo�na podr�owa� samolotem cierpi�c na chorob� wrzodow�, �wierzb, kolana praczki, �okie� tenisisty, ognie �wi�tego Antoniego, AIDS, suchoty galopuj�ce i tr�d. Ale nie na przezi�bienie. Ka�dy, kto tego spr�bowa�, wie, �e kiedy samolot zni�a si� nagle z wysoko�ci dziesi�ciu tysi�cy metr�w, pojawiaj� si� b�le w uszach, ma si� wra�enie, �e g�owa zaraz p�knie, i cz�owiek zaczyna wali� pi�ciami w okienko, gdy� chce si� za wszelk� cen� wydosta�, nawet bez spadochronu. Chocia� o tym wiedzia�em, zaopatrzy�em si� w krople do nosa o piorunuj�cym dzia�aniu i wyruszy�em z przezi�bieniem do Nowego Jorku. Sko�czy�o si� �le. Kiedy wysiad�em z samolotu, mia�em uczucie, jakbym le�a� na dnie Rowu Filipi�skiego; widzia�em, jak ludzie otwieraj� usta, ale nie s�ysza�em �adnego d�wi�ku. Lekarz wyja�ni� mi p�niej na migi, �e dosta�em zapalenia b�benk�w, nafaszerowa� mnie antybiotykami i surowo zakaza� lot�w przez nast�pne trzy tygodnie. Poniewa� mia�em w programie pobyt w trzech r�nych miejscowo�ciach na Wschodnim Wybrze�u, porusza�em si� poci�giem. Koleje ameryka�skie to obraz tego, jaki by�by �wiat po wojnie atomowej. Nie chodzi o to, �e poci�gi nie wyje�d�aj�, lecz �e nie docieraj� do celu, ulegaj� rozbiciu po drodze, przyje�d�aj� z sze�ciogodzinnym op�nieniem, wi�c trzeba na nie czeka� na ogromnych, lodowatych i pustych dworcach, gdzie nie ma baru, s� za to typki, z kt�rymi lepiej nie zawiera� znajomo�ci, gdzie pe�no podziemnych przej�� przypominaj�cych nowojorskie metro z �Powrotu na planet� ma�p�. Linia Nowy Jork - Waszyngton, kt�r� je�d�� dziennikarze i senatorowie, przynajmniej w pierwszej klasie zapewnia komfort jak w samolotowej business class i ciep�y posi�ek na poziomie sto��wki uniwersyteckiej. Ale na innych liniach je�d�� wagony brudne, z wybebeszonymi siedzeniami ze sztucznej sk�ry, a bufet oferuje jad�o takie, �e cz�owiek zaczyna t�skni� (prosz� tylko nie m�wi�, i� przesadzam) za przystosowanymi do powt�rnego spo�ycia trocinami, jakie wmusza si� nam w ekspresie Mediolan-Rzym. Ogl�dali�my kolorowy film, w kt�rym luksusowe wagony sypialne s� miejscem okrutnych zbrodni, w kt�rym wyst�puj� pi�kne bia�e kobiety pij�ce szampana, obs�ugiwane przez czarnych kelner�w prosto z �Przemin�o z wiatrem�. To fa�sz. W rzeczywisto�ci ameryka�skimi poci�gami je�d�� czarni pasa�erowie prosto z �Nocy �ywych trup�w�, a biali konduktorzy przemykaj� z obrzydzeniem korytarzami, potykaj�c si� o puszki po coca-coli, porzucone baga�e, gazety nas�czone sosem z tu�czyk�w, kt�ry wycieka z bu�ki, kiedy cz�owiek otwiera opakowanie z parz�cego w palce plastiku napromieniowanego w kuchence mikrofalowej, tak szkodliwej dla naszych zasob�w genetycznych. Poci�gu si� w Ameryce nie wybiera. Jest kar� za lekcewa�enie tego, co Weber napisa� o etyce protestanckiej i duchu kapitalizmu, i za b��d, kt�ry polega na tym, �e jest si� biednym. Lecz ostatnim has�em g�oszonym przez liberals jest pollitically correct (PC; j�zyk nie powinien dawa� �wiadectwa r�nicom). Konduktorzy s� niezwykle uprzejmi nawet w stosunku do najgorszego, kud�atego w��cz�gi (naturalnie powinienem by� napisa�: �cz�owieka o niezwyk�ej fryzurze�). Po Pennsylvania Station b��kaj� si� tak�e ,,nie odje�d�aj�cy�, kt�rzy obrzucaj� roztargnionymi spojrzeniami baga�e bli�nich. Ale wszyscy pami�taj� niedawne spory na temat brutalno�ci policji w Los Angeles, i Nowy Jork jest miastem PC. Policjant w stylu irlandzkim zbli�a si� z u�miechem do przypuszczalnego w��cz�gi i pyta, jak trafi� w te strony. W��cz�ga powo�uje si� na prawa cz�owieka, policjant anielskim tonem zauwa�a, �e na zewn�trz jest pi�kna pogoda, a nast�pnie odchodzi wymachuj�c (nie kr�c�c) d�ug� pa�k�. Ale poza tym wielu z biednych, nie umiej�c nawet uwolni� si� od g��wnego symbolu marginalizacji - pali. Je�li spr�bujesz wsi��� do jedynego wagonu dla pal�cych, natychmiast trafiasz do �Opery za trzy grosze�. By�em jedynym pasa�erem w krawacie. Reszta to jacy� katatoniczni freaks, jacy� tramps, kt�rzy spali rz꿹c, z otwartymi ustami, jacy� zombi w agonii. Wagon dla pal�cych by� na samym ko�cu, tak �e po przybyciu poci�gu na stacj� gromada wyrzutk�w musia�a przeby� po peronie sto metr�w krokiem Jerry�ego Lewisa. Po wyrwaniu si� z kolejowego piek�a, przebraniu si� w czyst� odzie�, w zarezerwowanej salce Faculty Club zasiad�em do kolacji w towarzystwie dobrze ubranych i m�wi�cych z poprawnym akcentem profesor�w. Pod koniec zapyta�em, czy m�g�bym zapali� gdzie� papierosa. Chwila milczenia, zak�opotane u�miechy, potem kto� zamkn�� drzwi, jedna z pa� wydoby�a z torebki paczk� papieros�w, pozostali rzucili si� na moje. Porozumiewawcze spojrzenia, zduszone chichoty jak w mrokach widowni podczas striptizu. Dziesi�� minut rozkosznego, osza�amiaj�cego �amania prawa. By�em Lucyferem, zjawi�em si� ze �wiata mrok�w i o�wieca�em ich p�omieniem grzechu. (1991) JAK WYBRA� SOBIE POP�ATNY ZAW�D Istniej� zawody bardzo potrzebne i pop�atne, kt�re jednak maj� te wad�, �e wymagaj� odpowiedniego przygotowania. Na przyk�ad zaw�d miejskiego umiejscawiacza znak�w wskazuj�cych autostrady. To, �e jego celem jest roz�adowa� ruch nie tylko w centrum miasta, ale r�wnie� na autostradach, doskonale wiemy, wystarczy bowiem raz mu zaufa�, by w stanie skrajnego wyczerpania znale�� si� na jakiej� �lepej, peryferyjnej uliczce w dzielnicy fabrycznej. Nie jest jednak �atwe umieszczenie znak�w we w�a�ciwych miejscach. G�upcowi mog�oby strzeli� do g�owy, �eby ulokowa� znak tam, gdzie kierowca ma do wyboru rozmaite drogi, chocia� w takim miejscu i tak zachodzi wysokie prawdopodobie�stwo zab��dzenia z w�asnej inicjatywy. Znak nale�y umie�ci� tam, gdzie kierowca instynktownie wybra�by w�a�ciw� drog�, istnieje wi�c potrzeba skierowania go w inn� stron�. �eby jednak wykonywa� dobrze ten zaw�d, trzeba zna� si� na urbanistyce, psychologii i teorii gier. Inny bardzo poszukiwany zaw�d to pisanie instrukcji do��czanych do pude� z domowym sprz�tem elektrycznym i elektronicznym. Taka instrukcja powinna przede wszystkim uniemo�liwi� zainstalowanie urz�dzenia. Nie najlepszym modelem s� w tym przypadku obszerne podr�czniki, jakie kupuje si� wraz z kalkulatorami, gdy� wprawdzie osi�ga si� cel, ale w spos�b kosztowny dla producenta. W�a�ciwym wzorcem s� ulotki do��czane do produkt�w farmaceutycznych, kt�re to produkty maj� jeszcze t� zalet�, �e nosz� wprawdzie nazwy z pozoru naukowe, ale w gruncie rzeczy wskazuj�ce jasno natur� medykamentu, tak by kupowanie ich wprawia�o nabywc� w zak�opotanie (prostatan, menopausin, platfusan). Natomiast instrukcja potrafi w paru s�owach sprawi�, �e wskaz�wki, od kt�rych zale�y nasze �ycie, staj� si� nie do poj�cia: ��adnych przeciwwskaza�, poza przypadkami nieprzewidywalnego i �miertelnego reagowania na produkt�. Je�li chodzi o sprz�t elektryczny i podobne urz�dzenia, w instrukcji nale�y rozwodzi� si� nad sprawami tak oczywistymi, �e masz ochot� je opu�ci�, trac�c w ten spos�b jedyn� naprawd� istotn� informacj�: �Aby zainstalowa� PZ40, nale�y rozpakowa� go, wyjmuj�c z kartonowego pud�a. Mo�na tego dokona� jedynie po uprzednim otwarciu wspomnianego pudla. Otwiera si� je rozchylaj�c w przeciwnych kierunkach dwa skrzyd�a pokrywy (zobacz rysunek w �rodku). Podczas operacji otwierania zaleca si� trzyma� pudlo w pozycji pionowej, tak by wieko znajdowa�o si� na wierzchu, gdy� w przeciwnym razie PZ40 mo�e w toku operacji otwierania wypa�� na ziemi�. G�rna cz�� pud�a to ta, na kt�rej widnieje napis A. Je�li pierwsza pr�ba otwarcia nie daje rezultatu, nale�y przyst�pi� do drugiej. Po otwarciu pud�a, a przed usuni�ciem folii aluminiowej, lepiej oderwa� czerwon� tasiemk�, gdy� dzi�ki temu uniknie si� wybuchu pojemnika. UWAGA: po wyj�ciu PZ40 pojemnik mo�na wyrzuci�.� Nie byle jakim zawodem jest r�wnie� opracowywanie ankiet, jakie ukazuj� si�, zazwyczaj latem, w tygodnikach po�wi�conych polityce i kulturze. �Masz do wyboru s�l gorzk� i kieliszek starego koniaku. Na co si� zdecydujesz? Wolisz sp�dzi� urlop z tr�dowat� osiemdziesi�ciolatk�, czy z Isabelle Adjani? Chcesz, �eby oblaz�y ci� jadowite czerwone mr�wki, czy wolisz sp�dzi� noc z Ornell� Muti? Je�li za ka�dym razem wybiera�e� pierwszy wariant, masz charakter kapry�ny, jeste� pe�nym inwencji orygina�em, ale troch� ozi�b�ym seksualnie. Je�li zawsze wybiera�e� wariant drugi, jeste� hultajem�. W medycznym dodatku do jednego z dziennik�w znalaz�em ankiet� dotycz�c� opalenizny i przewiduj�c� na ka�de pytanie trzy odpowiedzi, A, B i C. Interesuj�ce s� odpowiedzi A: �Kiedy wystawiasz si� na s�o�ce, jakie jest zaczerwienienie twojej sk�ry? A: Intensywne. Ile razy spali�e� sobie sk�r�? A: Za ka�dym razem, kiedy si� opala�em. Jakie zabarwienie ma twoja sk�ra czterdzie�ci osiem godzin po nabawieniu si� rumienia? A: Nadal czerwone. Rozwi�zanie: je�li cz�ciej udziela�e� odpowiedzi A, masz sk�r� bardzo wra�liw� i podatn� na rumie�. Pomy�la�em o nast�puj�cej ankiecie: �Czy cz�sto wypada�e� przez okno? Czy w takich przypadkach doznawa�e� mnogich z�ama�? Czy za ka�dym razem ko�czy�o si� to trwa�ym kalectwem? Je�li cz�ciej udziela�e� odpowiedzi A, albo jeste� g�upcem, albo co� nie w porz�dku z twoim b��dnikiem. Nie wychod� przez okno, kiedy jaki� kawalarz wo�a ci� z do�u�. (1991) JAK STAWIA� WIELOKROPEK W felietonie �Jak rozpoznawa� film porno� wyja�ni�em, �e chc�c odr�ni� film pornograficzny od filmu przedstawiaj�cego mi�o��, wystarczy ustali�, czy bohaterowie jad�c sk�d� dok�d� w samochodzie potrzebuj� na to wi�cej czasu, ni� �yczy�by sobie widz i ni� wymaga rozw�j akcji. Podobne kryterium naukowe mo�e pos�u�y� do rozr�nienia mi�dzy pisarzem zawodowym a pisarzem niedzielnym (kt�ry r�wnie� mo�e zyska� s�aw�). Chodzi o spos�b umieszczania wielokropka w �rodku zdania. Pisarze u�ywaj� wielokropka na ko�cu zdania - by wskaza�, �e wypowied� mog�aby mie� ci�g dalszy (�niejedno mo�na by jeszcze powiedzie� na ten temat, ale...�), w �rodku za� lub mi�dzy zdaniami - by zaznaczy�, �e tekst jest w tym miejscu niepe�ny (�To odga��zienie jeziora Como... nagle si� zw�a�). Pisarze niedzielni u�ywaj� wielokropka, �eby usprawiedliwi� zbyt �mia�� figur� retoryczn�: �By� rozw�cieczony jak... byk�. Pisarz to cz�owiek, kt�ry postanowi� rozszerzy� granice j�zyka, dlatego bierze na siebie odpowiedzialno�� za zuchwa�� nawet metafor�: �Takiego cudu nie ogl�da�a przyroda: k�pa� si� w s�o�cach i osusza� rzekami�. Wszyscy zgadzamy si�, �e w tym dystychu Artale przesadzi�, jak przysta�o zreszt� na przedstawiciela baroku, ale przynajmniej nie wyj�� kamienia z r�kawa ukradkiem. Natomiast nie-pisarz napisa�by: �K�pa� si�... w s�o�cach i osusza�... w rzekach�, jakby chcia� powiedzie�: �Oczywi�cie chodzi o �art�. Pisarz pisze dla innych pisarzy, nie-pisarz pisze dla s�siada z klatki schodowej albo dla kierownika miejscowego urz�du pocztowego i boi si� (cz�sto niepotrzebnie), �e jego czytelnicy nie zrozumiej� lub nie wybacz� mu takiej �mia�o�ci. Wielokropek jest dla niego przepustk�; chce zrobi� rewolucj�, ale z pozwoleniem policyjnym w kieszeni. Do jakiego stopnia zgubne s� wielokropki, wida� z przytoczonych poni�ej wariacji, ukazuj�cych, co sta�oby si� z nasz� literatur�, gdyby pisarze byli nie�miali. �Wim, a� sia w�o�� w istej graniej abrysie trzyd�ci rok�w be�a... we w�odaniu Sancti Benedicti�. �Pochwalony b�d�, panie, przez... brata naszego, ksi�yc, i nasze siostry, gwiazdy�. �Jak w borze... ptasz� w�r�d zieleni�. �Gdybym mia�... ogie�, �wiat bym podpali��. �W �ycia... w�dr�wce, na po�owie czasu�. �Naj�wi�tszy i najdro�szy... i najs�odszy ojcze w Chrystusie s�odki... Jezu�. �Ten na jasne warkocze, co... per�y, blask... z�ota ca�y owego dnia ogl�da�y�. �Brat Cipolla by� cz�ekiem o przysadkowej posturze, w�osy mia� barwy czerwonej, a oblicze zawsze weso�o�ci� tchn�ce. By� to... najsprytniejszy hultaj pod s�o�cem�. I tak dalej, i tak dalej a� do: �Rok... umiera� w nastroju s�odyczy� i: �Tej zimy miota�y mn�... abstrakcyjne sza�y�. Ale� miny mieliby nasi Wielcy! Prosz� jednak zauwa�y�, �e wielokropek, kt�ry wyra�a l�k spowodowany �mia�o�ci� figury stylistycznej, mo�na r�wnie� wykorzysta�, by wzbudzi� podejrzenie, i� wyra�enie na pierwszy rzut oka dos�owne jest w istocie figur� retoryczn�. Oto przyk�ad. �Manifest komunistyczny� z 1848 roku zaczyna si�, jak wiadomo, od s��w: �Widmo kr��y po Europie� i ka�dy chyba przyzna, �e jest to pi�kny incipit. A gdyby tylko Marks i Engels napisali: �Widmo kr��y po Europie, widmo... komunizmu�, poddaliby tym samym w w�tpliwo�� gro�ny i nieuchwytny charakter komunizmu i rewolucja rosyjska wybuch�aby o pi��dziesi�t lat wcze�niej, mo�e nawet za zgod� cara, wi�c wzi��by w niej udzia� Mazzini. A gdyby napisali: �Widmo... kr��y po Europie�? Wi�c nie kr��y? Tkwi w miejscu? Ale gdzie? A mo�e chodzi o to, �e widma, jak przysta�o na widma, ukazuj� si� i znikaj� znienacka, w mgnieniu oka, i nie trac� czasu na �adne kr��enie? To jeszcze nie koniec. Czy�by chcieli zaznaczy�, �e przesadzaj�, �e widmo chwa�a Bogu miota si� w okolicach Trewiru, wi�c gdzie indziej mo�na spa� nadal spokojnie? A mo�e chcieli napomkn�� o tym, �e widmo komunizmu n�ka ju� Ameryk�, a kto wie, czy nie Australi�? �By� albo... nie by�, to wielkie pytanie�, �By� albo nie by�, to wielkie... pytanie�, �By� albo nie... by�, to wielkie pytanie...� Sami widzicie, ile szekspirolodzy musieliby si� natrudzi�, �eby odczyta� ukryte intencje barda. �W�ochy s� republik� opart�... na pracy (no, no!)� �W�ochy s�, powiedzmy... republik� opart� na pracy�. �W�ochy s� republik�... opart� (???) na pracy�. �W�ochy (gdyby by�y)... by�yby republik� opart� na pracy�. W�ochy s� republik� opart� na wielokropku. (1991)