1098872535

1.1. Pozycja ustrojowa i specyfika samorządu terytorialnego

obowiązkowych (a nie jak w programie pilotażowym - zadań zleconych fakultatywnych). W ramach ustawy miasta w niej wymienione (46) jako zadania własne przejęły: domy pomocy społecznej i ośrodki opiekuńcze, licea ogólnokształcące, szkoły zawodowe, szkoły artystyczne, szkoły medyczne, szpitale, przychodnie rejonowe, przychodnie i jednostki specjalistyczne, przychodnie przyzakładowe, ośrodki zdrowia, placówki przemysłowej służby zdrowia, inne placówki służby zdrowia, placówki kultury, zarząd drogami krajowymi i wojewódzkimi w granicach miast. Źródłem finansowania powyższych zadań był dodatkowy udział tych miast we w wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych. Obok zadań własnych duże miasta na mocy tzw. ustawy miejskiej (zwanej też ustawą o dużych miastach) zobowiązane zostały do finansowania zadań zleconych z zakresu:

- administracji rządowej realizowanych przez rejonowe organy administracji rządowej,

- organizacji ruchu drogowego, budowy i modernizacji dróg realizowanych przez Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej,

- ochrony dóbr kultury realizowanych przez wojewódzkich konserwatorów zabytków,

- inspekcji sanitarnej realizowanych przez państwowych terenowych inspektorów sanitarnych,

- ochrony przeciwpożarowej należącej do państwowej straży pożarnej.

Zgodnie z ustawą miejską zadania przejmowane przez duże miasta mogły być także w całości przekazane do realizacji miejskim strefom usług publicznych¹⁴. Strefy działały na zasadach związku komunalnego posiadającego osobowość prawną, jednak związki komunalne (związki międzygminne) przejmowały część zadań i kompetencji od gmin, a strefy od - administracji rządowej; inna też była podstawa prawna ich funkcjonowania (w przypadku związków - ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. Nr 16, poz. 95 z późn. zm.). Strefy były też traktowane jako krok w kierunku tworzenia obecnego powiatu ziemskiego. Zadania przekazane strefom miały w całości charakter zadań zleconych, a więc były finansowane dotacjami celowymi z budżetu państwa. Ponadto strefy mogły otrzymywać dobrowolne świadczenia gmin i innych podmiotów oraz inne wpływy należne strefie. Jednak dotacje były głównym źródłem finansowania zadań strefy i tak jak w przypadku programu pilotażowego brakowało mechanizmów umożliwiających negocjacje z administracją rządową poziomu planowanych w budżecie państwa dotacji. Stąd też w związku z niedoszacowaniem środków na realizację zadań narastały długi stref. Zdobyte doświadczenia zostały wykorzystane przy powołaniu do życia miast na prawach powiatu w wyniku realizacji drugiego etapu reformy samorządowej.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. wprowadzono nowe szczeble samorządu terytorialnego obok już funkcjonującego samorządu gminnego, tj. samorząd powiatowy i samorząd województwa. Tym samym zmienił się model samorządu terytorialnego z jednoszczeb-lowego na trójszczeblowy. Zmieniono także podział terytorialny kraju¹⁵ i zasadniczymi jednostkami tego podziału stały się gminy, powiaty i województwa¹⁶.

¹⁴ Na mocy ustawy z dnia 24 listopada 1995 r. o zmianie zakresu działania niektórych miast oraz o miejskich strefach usług publicznych (Dz. U. Nr 141, poz. 692 z późn. zm.). Ustawa ta straciła moc z dniem 31 grudnia 1998 r.

¹⁵ Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz. U. Nr 96, poz. 603 z późn. zm.).

¹⁶ Na koniec 2009 r. było w Polsce 2974 JST, z tego 2414 gmin, 65 miast na prawach powiatu, 314 powiatów, 16 województw, 165 związków komunalnych; por. Sprawozdanie z działalności regionalnych izb obrachunkowych i wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego w 2010 roku, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, Warszawa 2011, s. 128, protokół dostępu: http://www.rio.gov.pl/html/sprawozdania_rio/2010/pdf/sprawozdanie_za_2010.pdf.