3543304325

wewnętrzną wolność i niezależność poglądów oraz krytyczny dystans wobec wszelkich przejawów fanatyzmu i łamania ludzkiej godności. Potępi biczowników, ukarze (ale nie zabije) występnego mnicha Ravala, uratuje Jofa z rąk okrutnych wieśniaków. Jednocześnie umie korzystać z uciech i przyjemności życia, kocha wino i kobiety. Odrzuca strach i jako jedyny spośród gości zamku ma odwagę przyznać się do niewiary. Przyjmuje śmierć z podniesioną głową („ Szczerzy zęby do śmierci, kpi z Pana Boga, drwi z siebie samego, żyje we własnym świecie").

■    Sztuka i artyści: odnajdziemy w filmie dwa skontrastowane portrety artystów i dwa modele sztuki. Pierwszym jest malarz, pokrywający ściany wiejskiego kościółka przerażającymi w treści freskami, wyobrażającymi taniec śmierci. W rozmowie z Jonsem wyjaśnia cel swej twórczości: ma budzić w odbiorcach strach i sprawiać, by pamiętali o śmierci. To sztuka w służbie kościoła, krzewiąca posłuszeństwo i wzbudzająca religijny fanatyzm, ucząca nienawiści do ciała i lęku przed boską karą. Przynosi jednak dochód i daje gwarancję bezpieczeństwa. Zupełnie inaczej pojmują swój zawód wędrowni kuglarze, reprezentujący nieoficjalny, niezależny od polityki kleru, nurt twórczości. Ich sztuka rodzi się z potrzeby serca, wzajemnej miłości i szacunku, autentycznej, szczerej wiary w Boga i człowieka. Jof symbolizuje „bożego prostaczka", artystę-wybrańca, doznającego mistycznych widzeń, obcującego ze sferą metafizyczną bez udziału rozumu czy na drodze fizycznego samookaleczania się. W filmowym obrazie życia kuglarzy dostrzec można czytelne nawiązania do biblijnych i apokryficznych scen z życia Świętej Rodziny: Mia bawiąca się z małym Mikaelem, karmiąca dziecko przypomina Maryję z Jezusem, z kolei poziomki, jakimi częstuje Błocka w czasie wspólnego posiłku, są owocem ewangelicznym, atrybutem świętych, wreszcie swoiste wyobcowanie społeczne, poniżenie i bieda, jakie są udziałem Jofa i jego bliskich nasuwają skojarzenia z niedolami boskiej rodziny. Ich antytezę stanowi małżeństwo zazdrosnego Ploga i jego niewiernej, szukającej przygód żony Lizy, niezdolnych do stworzenia szczęśliwego związku. Szukając trwałych wartości w świecie, będących przeciwwagą dla cierpienia, zwątpienia i lęku przed śmiercią Antonius Błock odnajduje je właśnie w tej rodzinie, w miłości, wierności, pogodzie ducha, i dlatego postanawia ją ocalić przed śmiercią, stawiając na szali własne życie.

■    Śmierć: średniowieczne inspiracje ikonograficzne czerpał Bergman z fresków piętnastowiecznego malarza szwedzkiego Albertusa Pictora. Stamtąd zaczerpnął alegoryczne wizerunki Rycerza grającego w szachy ze Śmiercią czy Śmierci ścinającej Drzewo Życia. W Siódmej pieczęci wykorzystano także miedzioryty Albrechta Durera. Wizerunek Śmierci przypomina zaś wizję Fritza Langa z filmu Zmęczona śmierć i daleki jest od naturalistyczno-turpistycznych wyobrażeń wieków średnich. Nie chodziło reżyserowi o epatowanie grozą czy zachowanie wierności epoce. „Uwspółcześniona" kreacja „kostuchy" nadawała dziełu charakter paraboli dotykającej ponadczasowych spraw ostatecznych. Bergmanowska Śmierć milczy, jest nieodgadniona, pozwala przecież Rycerzowi uratować kuglarzy, nie tłumacząc swej decyzji. Kiedy przychodzi po Błocka i jego towarzyszy, nie ma nic do powiedzenia. Takie rozwiązanie problemów metafizycznych sugeruje agnostyczną postawę twórcy, który sytuuje człowieka jako istotę bezradną wobec własnej egzystencji i tajemnic wieczności.

■    Apokalipsa: dzieło szwedzkiego filmowca bogate jest w apokaliptyczne aluzje i cytaty: Śmierć objawia się siedem razy (siódemka to liczba boska, symbol kosmosu, doskonałego porządku, stałości i pewności); pojawiają się cztery konie - dwa krzyżowców i dwa wędrownych aktorów; w tańcu śmierci kroczy sześcioro