HASŁA ZWIĄZANE Z EPOKĄ




Hasła
zwizane z epoką

ALEGORIA


Alegoria
to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postać,
sytuacja, zdarzenie) lub zespół motywów przedstawiający w
sposób obrazowy pewne abstrakcyjne pojęcia lub ideę. Motyw ów
oprócz swego znaczenia jawnego, dosłownego, danego
bezpośrednio przez sens poszczególnych wyrazów, które się do
niego odnoszą, ma także znaczenie ukryte (alegoryczne),
wymagające rozszyfrowania przez odbiorcę. Znaczenie to
odczytuje odbiorca dzięki znajomości pewnych stałych
związków o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w
tradycji kulturowej, religiii sztuce. Znaczenie alegoryczne jest
umowne i ustalone; daje się zrozumieć tylko w jeden sposób.

BAJKA

Bajka
to wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub
ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy
do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i
powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta
wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu
utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko
sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w
pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik,
lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina
językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z
odbiorcą co może się wyrażać potocznością języka i stylem
gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine,
Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o
nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka
epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną
elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast
postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z
głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

CZASOPIŚMIENNICTWO

Ogromne
znaczenie w rozwoju kultury polskiej miało założenie
czasopism, przede wszystkim "Monitora", oraz otwarcie
pierwszego w Polsce teatru publicznego. W 1765 roku pojawiają
się pierwsze numery "Monitora" wydawanego i
redagowanego przez FRANCISZKA BOHOMOLCA (1721-1784). Pismo,
wzorowane na angielskim czasopiśmie "Spectator",
ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność
społeczną, polityczną i oświatową. Do współpracowników
"Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy
Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano
idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano
sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się
obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo,
marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych,
pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze
typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i
Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku
literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło
znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. W
"Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak:
Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki i Węgierski, a
redaktorem pisma był najpierw JAN ALBERTRANDI (1731-1808), a
później ADAM NARUSZEWICZ (1733-1796). Do najbardziej
popularnych czasopism ukazujących się codziennie należała
"Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu
Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca", poświęcona
zagadnieniom politycznym.

EPITET

Epitet
(przydawka) to wyraz pełniący w tekście funkcję
określającą wobec rzeczownika. Główne cele epitetu to
wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie stosunku mówiącego
do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowości; przykłady:
żałosne ubiory, sen żelazny.

ESEJ

Esej
(franc. essai = próba) to wypowiedź o tematyce literackiej
publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się
swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od
rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej
wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą
elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np.
metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz
tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje
autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem
filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym. Dbałość
o piękny i oryginalny sposób przekazu. W wywodzie myślowym,
oprócz związków logicznych występują także nieskrępowane
rygorami naukowymi skojarzenia. Występują także błyskotliwe
aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwykłych zdań
występują obrazypoetyckie.

FELIETON


Felieton
(franc. feuilleton = zeszycik, powieść w odcinku) to gatunek
publicystyczny podejmujący na ogół aktualną problematykę w
sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i
skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu
budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z
czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i
często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat
jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany
stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej
hipotetyczny. Felieton to swobodny charakter, często literackie
środkiekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest
programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o
zabarwieniu satyrycznym. Mogą występować elementy fikcji
literackiej - podporządkowane są doraźnym celom
publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i
koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów:
felieton obyczajowy, literacki, itp. Zależnie od sposobu
ujęcia: felieton satyryczny

GROTESKA


Groteska
to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat
przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w
zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami
empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem
wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego.
Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki,
deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą,
karykaturą, wynaturzeniem.

KOMEDIA

Komedia
to gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w
wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z
elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski,
mający na celu wywołanie śmiechu widza.

MECENAT


Ogromną
rolę w dźwiganiu kraju upadku odegrał król Stanisław August,
który wprawdzie okazał się niewielkiej miary politykiem, ale
jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju.
Skupił wokół siebie ludzi wykształconych, literatów i
malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne
obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i
nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo;
sprowadzony z Włoch Bernardo Belotto Canaletto pozostawił po
sobie znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak,
Marcello Bacciarelli, doskonałe portrety osobistości tamtych
czasów, z królem na czele. Również zasługą króla było
założenie w 1766 roku Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem
Kadetów, której komendantem był Adam Kazimierz Czartoryski.
Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży
szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której
głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury
oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

METAFORA


Metafora
(przenośnia) to wyrażenie w którym zestawione ze sobą wyrazy
ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Jeden ze
składników znaczenia wyrazu zostaje podkreślony w tym
zestawieniu przez sąsiedztwo innego wyrazu o podobnym składniku
znaczeniowym. Przytłumione zostają natomiast pozostałe
jednostki sensu, np. "cerkwi hełmy" - został
uwydatniony kształt kopuły cerkiewnej, pokrycie jej
błyszczącym metalem, przynależność do sfery wzniosłej
wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostały
zaakcentowane w wyrazie "hełm". Pominięta została
natomiast przynależność "hełmu" do militariów,
cerkwi do sfery religijnej. Metafory występują również w
języku potocznym, np. drapacz chmur. Z metaforą związane są
jeszcze dwa pojęcia:

-
personifikacja - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom,
pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich (uosobienie);

-
animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech
istot żywych (uśpiony las, konający dzień).

ODA


Oda
to utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i
stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek
wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda
miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w
niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda
kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania
tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

PANEGIRYK


Panegiryk
to utwór literacki zawierający przesadną pochwałę osoby,
idei, instytucji lub przedmiotu; elementy panegiryczne mogą
występować w różnych gatunkach literackich (oda, elegia,
przemówienie, list); odczytywanie utworów panegirycznych było
jednym z elementów obyczajowości szlacheckiej.

POEMAT
HEROIKOMICZNY

Poemat
heroikomiczny to utwór epicki stanowiący parodię eposu
bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla
eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na
tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest
satyryczno - dydaktyczny lub żartobliwo - rozrywkowy, cechuje go
również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje
oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: aba -
babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to
często sentencja ("złota myśl").

POEMAT
OPISOWY

Poemat
opisowy to utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią
jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako
podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest
wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie
oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako
twórcy przyrody.

PORÓWNANIE


Porównanie
to jedna z najczęstszych figur stylistycznych polegająca na zestawieniu
ze sobą dwóch członów, porównywanego i porównującego, i
odpowiadających im przedmiotów, zdarzeń, działań itd.
Porównanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy wspólnej;
zbudowane jest najczęściej z użyciem spójnika: jak, jakby,
niby itp.

POWIEŚĆ


Powieść
to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej,
cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym
układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem
świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia
są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo
szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria
narratora. Powieść nowożytna weszła na miejsce eposu.
Powieść wyrastająca z wszechobecnej w XVIIIw. publicystyki
jest silnie osadzona w problemach i realiach ówczesnego życia,
podkreślane jest to licznymi zabiegami sugerującymi autentyzm
opisywanych zdarzeń. Ukształtowane zostały trzy podstawowe
typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna i
"czuła", posługująca się często formą listu lub
pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia
wewnętrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe miały znaczne walory
wychowawcze i wprowadzały nowy tym bohatera literackiego,
krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemy wartości.
Takiemu krytycznemu osądowi rzeczywistości służyły też
powieści utopijne; wyidealizowane kraje czy wyspy o
sprawiedliwym ustroju, szczęśliwym społeczeństwie, pozwalały
na prawach kontrastu dostrzec wady współczesnej autorom
cywilizacji. Przykład powieści oświeceniowej: "Mikołaja
Doświadczyńskiego Przypadki"

SATYRA

Satyra
jest to utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i
ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i
życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego.
Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk,
posługuje się więc ona często deformacją, groteską,
wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną
i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w
okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała
się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej.

SZKOLNICTWO

Obowiązek
szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł
przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu
nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i
założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich
zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji
Narodowej, pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze
odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a
kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku
na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele
wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by
"ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu i z nim
było dobrze". Głosiła o konieczności dążenia do
prawdziwej sprawiedliwości, m.in. drogą zmian w prawodawstwie i
kształtowania cnót obywatelskich. Podjęła się przygotow nia
obywateli do pracy dla zreformowanego państwa. W szkołach
zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją
językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania
zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły
się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym
doświadczeniem oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono
troską kondycją fizyczną uczniów, wprowadzając tzw.
ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu
ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej
i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, a w
drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także
kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan,
rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po
raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. Znaczną
pomocą w pracach Komisji było założone w 1775 roku
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się
opracowywaniem podręczników szkolnych. ONUFRY KOPCZYŃSKI
(1735-1817) napisał wówczas pierwszy polski podręcznik
gramatyki - "Gramatykę języka polskiego". Tocząc
walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną
polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu oraz
wydawano dzieła pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana
Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

TEATR

W
1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając
się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów
teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr
przestał być instytucją zamkniętą,dostępną jedynie dla
wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr królewski,
lub ten czy inny teatr magnacki. Służąc oświeceniowej
zasadzie, by "uczyć - bawiąc", wykorzystuje się na
scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor
ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły
zarazem krytycznie myśleć, oraz nakazywały widzieć wady
ustroju. W początkowym okresie działalności teatru
najczęściej wystawiano komedie Franciszka Bohomolca, które
wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych
komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości
polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe. Jego sztuka
pt. "Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica,
pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym i
przesądnym, a którego cała wiedza ogranicza się do informacji
zawartych w starym kalendarzu. "Pan dobry" to komedia,
w której autor piętnuje postępowanie szlachcica
Hałaśnickiego za jego nieludzki stosunek do poddanych, a stawia
za wzór pana Dobrotliwskiego, który ich traktuje niemal po
ojcowsku, spiesząc z pomocą, gdy tego potrzebują. Wprowadzenie
na scenę ludu i jego gwary było cenną wartością w ówczesnej
literaturze dramatycznej. W dalszym rozwoju komedii okresu
stanisławowskiego na uwagę zasługuje FRANCISZEK ZABŁOCKI
(1752-1821). Przyswoił on polskiej literaturze utwory Moliera i
Diderota, którym nadał rodzimy charakter. Znakomitą komedią,
pełną wdzięku i prostoty, jest "Fircyk w zalotach",
ofiarowany królowi Stanisławowi Augustowi. Utwór bawi i uczy
zarazem. Bohaterem jest "modny kawaler", lekkomyślny
szaławiła, ale w gruncie rzeczy inteligentny i sympatyczny
młodzieniec. Jego służący, Świstak, tak go charakteryzuje:
"Natura dobra w nim i szczera Zacina prawda, panicz trochę
na szulera Kocha młode kobietki, lubi winko stare". Prostą
intrygę komedii stanowi gra miłosna między młodą wdową
Podstoliną, która, chociaż zainteresowana przystojnym
fircykiem, udaje obojętność, a tytułowym bohaterem, który,
przepuściwszy wszystkie pieniądze, widzi w bogatej wdówce nowe
źródło dochodów. Stopniowo jednak stosunek do pięknej
Podstoliny zmienia charakter i w sercu triumfatora w
niezliczonych podbojach miłosnych rodzi się po raz pierwszy
prawdziwe uczucie. Postać fircyka reprezentuje typ salonowego
paniczyka, jakich mnóstwo przewijało się przez ówczesne
salony szlacheckie i odczytać go można jako ofiarę panującej
mody i lekkości obyczajów, które spowodowały, że
społeczeństwo chętniej przyjmowało beztroskę, elegancję i
zalety towarzyskie niż powagę, rozsądek i umiar. Stąd też
zakończenie komedii nie pozbawione gorzkiej ironii:

"Dobrze
być filozofem, ale w gabinecie !

Bądź
wietrznikiem, na wielkim kto chce

znaczyć
świecie !"

Zacofanie
szlachty zaatakował Zabłocki w "Sarmatyzmie". Akcja
ogranicza się w zasadzie do sporu między dwiema rodzinami
szlacheckimi - Góronosów i Żegotów, typowymi
przedstawicielami sarmatyzmu. W postaciach swych bohaterów
skupił autor wszystkie ujemne cechy szlacheckie, a więc niczym
nieuzasadnioną pychę rodową, pieniactwo i awanturnictwo,
ciemnotę i konserwatyzm poglądów, przede wszystkim oburzający
stosunek do chłopów. Zabicie chłopa, w pojęciu szlachcica,
nie jest przestępstwem, a kara chłosty - to konieczność, by
utrzymać poddanych w posłuszeństwie. Jeden z nich mówi z
goryczą: "A zawsze sto batogów, co słowo, to chamie.
Wszyscyśmy sobie równi po ojcu Adamie".

JULIAN
URSYN NIEMCEWICZ (1758-1841) - był wychowankiem Korpusu
Kadetów, zwiedził wiele krajów Europy, w czasie Sejmu
Czteroletniego należał do czynnych działaczy stronnictwa
patriotycznego, współredagował "Gazetę Narodową i
Obcą", brał udział w powstaniu kościuszkowskim,
angażował się w życiu politycznym i literackim Księstwa
Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Największą sławę
przyniosła mu komedia "Powrót posła", którą Teatr
Narodowy wystawił parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji
3 maja (dokładnie 15 I 1791 roku). Pośpiech w wystawieniu
utworu nie był przypadkowy. Zawierał on ważką treść
polityczną, ściśle związaną z reformatorskimi pracami
stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z
poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak
rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa, utwór stał
się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w
Rzeczypospolitej. Dlatego też "Powrót posła" uznano
za pierwszą polską komedię polityczną. Działaczy stronnictwa
patriotycznego reprezentują w utworze Podkomorzy i jego syn
Walery, poseł na sejm, zaś obrońców starego porządku -
starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. By zdemaskować
konserwatystów autor posłużył się kpiną i ironią.
Zadowolony z siebie starosta Gadulski niemal z dumą chwali się
swoim nieuctwem i ciasnotą poglądów:

"Ja,
co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,

Wiem,
że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało".

"To,
co przedtem bywało" budzi jego szczery entuzjazm; broni
zaciekle

liberum
veto, "tej wolności źrenicy", z czułością wspomina
czasy saskie,

kiedy
"człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni"
i "wszyscy byli

kontenci,
robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne
głowy" i choć

Podkomorzy
zaznacza, że to one "wskrzeszają mądrą wolność,
skracają

swawole",
Starostę niewiele obchodzą płynące z tego korzyści dla
Polski, gdyż nie widzi siebie w nowych warunkach bez
możliwości korzystania ze "złotej wolności
szlacheckiej". Kompromitują go poglądy polityczne
dotyczące sojuszów Polski i jej roli na arenie europejskiej.
Polska powinna, według niego "cicho siedzieć", a
sojusze zawierać z krajami daleko od niej leżącymi, gdyż
wprawdzie jej nie pomogą, ale przynajmniej dają pewność, że
nie zaszkodzą. Tyranizuje nie tylko własną służbę, ale i
jedyną córkę, której każe być we wszystkim posłuszną jego
woli. Jej szczęście jest mu obojętne, pragnie wydać ją za
Szarmanckiego, który jest niewiele wart, ale, jak się wydaje
Staroście, ożeni się z Teresą nie żądając posagu.
Małżeństwo to gorąco popiera Starościna, dla której
Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego i
wzorem romansowego kawalera. Żona Starosty to sfrancuziała
kosmopolitka, która gardzi wszystkim, co polskie, nie bardzo
umie pisać w ojczystym języku, gdyż znacznie jest jej bliższy
język francuski. Marnotrawi majątek męża żądając
likwidacji przynoszących pożytek inwestycji, by na ich miejscu
"zasadzać kwiaty i robić kaskady", które
"wśród wód mruczenia słodkie będą przywodzić
wspomnienia". O takich jak ona żonach i matkach mówi z
goryczą Podkomorzy:

"Tak
w wszystkim trzymając się obcego zwyczaju

Widziemy
cudzoziemki w własnym naszym kraju".

Szarmancki
to również przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje
europejskie, nie nabywa praktycznej wiedzy, nie wie nawet, co
się w nich istotnego dzieje, a za to doskonale zna ceny modnych
strojów, koni, możliwości wesołych zabaw, a przede wszystkim
wszystkie sposoby wydawania pieniędzy. Ponieważ przy takim
trybie życia ciągle mu ich brakuje, stał się typowym łowcą
posagów, dla którego kobieta o tyle się dla niego liczy, o ile
niesie szanse ożenku z jej majątkiem. Polska jest mu zupełnie
obojętna i dlatego na wypowiedź Walerego o tym, że:

"Publicznego
szacunku ten tylko bezpieczny,

Kto
cnotliwie pracuje, ludziom pożyteczny"

odpowie
z pełną szczerością, że praca dla Polski jest nudą, więc
ani myśli marnować sobie życia. Powyższe słowa Walerego
wypływają z przekonań wpojonych mu przez ojca, że powinien
"kochać ojczyznę i trzymać się cnoty". Stąd też
jako poseł na sejm stoi po stronie zwolenników reform. Jest
pełen wdzięczności dla ojca, że wychował go na prawego
człowieka, o czym świadczą słowa skierowane do Podkomorzego:
"Jeślim się nienagannie w urzędzie sprawował, Winienem
to przestrogom, które mi dawałeś, Prawidłom, co z
dzieciństwa w serce mi wpajałeś". Podkomorzy to nie tylko
wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki opiekun swoich
poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli
panem". Niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom
wolności, uwolnienie ich od poddaństwa. Na ręce Jakuba,
wiernego służącego, składa oświadczenie:

"Niech
ich podległość ze dniem dzisiejszym ustaje,

Ciebie
i włość mą całą wolnością nadaję".

Postawienie
tej sprawy w "Powrocie posła" świadczy o dużej
postępowości

Niemcewicza,
wybiegającej poza program stronnictwa patriotycznego. Z kart

komedii,
dla każdego myślącego człowieka, wynika podstawowa prawda,

brzmiąca
jak nakaz moralny:

"Niech
każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci

I
miłość własną - kraju miłości poświęci !"

Podobnie
jak Niemcewicz włączył się swą komedią w bieg wydarzeń
związanych z obradami Sejmu Wielkiego, tak i WOJCIECH
BOGUSŁAWSKI (1757-1829) swądziałalnością literacką
pragnął zwrócić uwagę na ważkie problemy społeczne
poprzedzające powstanie kościuszkowskie. Był nie tylko
dyrektorem Teatru Narodowego (od 1783 do 1814 roku), ale także
aktorem, reżyserem i autorem dramatycznym. Najsławniejszym
dziełem Bogusławskiego jest komedioopera pt. "Cud
mniemany, czyli Krakowiacy i Górale". Wystawiona w
przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, stała się
pobudką do walki o wyzwolenie narodowe i społeczne. Treść
utworu jest w zasadzie prosta i błaha. Rzecz dzieje się we wsi
pod Krakowem. Dziewczyna wiejska, Basia, córka młynarza
Bartłomieja, kocha z wzajemnością Stacha, młodego i
przystojnego chłopaka. Na przeszkodzie ich miłości stoi
macocha Basi, Dorota, która również kocha Stacha, a nie mając
nadziei na jego miłość, chce przynajmniej odebrać go
pasierbicy i przyrzeka jej rękę góralowi Bryndasowi. Spór
między rywalami doprowadza do bójki między Krakowiakami i
Góralami. Znajdujący się tam przypadkiem student, chcąc
pogodzić obie strony, dokonuje "cudu" przeprowadzając
drut pod napięciem, który poraża zwaśnionych. Strony się
godzą, Stach żeni się z Basią, a student wyjaśnia chłopom
działanie cudownego drutu. Treść nie jest w utworze
najważniejsza. Istotne jest to, że głównym bohaterem jest
lud, że mówi swoim językiem, gwarą wiejską, i że pokazuje
swą tężyznę i energię, która może go pchnąć do buntu
przeciwko niedoli, którą zgotowali mu panowie. Niezadowolenie
chłopów z niewoli politycznej i społecznej wyraźnie przebija
w piosenkach, jakimi przeplatana jest akcja utworu, np.:

"Strasny
i ozóg dłoni, Gdy kto swojego broni"

lub

"Gdzie
się w niewoli żyje,

Nie
mas tam swej lubości.

Pies
na powrozie wyje,

Każdy
pragnie wolności".

Może
najpiękniejsza jest piosenka górala Brandysa, w której jest
tyle prostej prawdy o równości wszystkich ludzi:

"Nie
pogardzaj ubogimi,

Choć
jesteś bogaty,

Bo
nie cynią nas wielkimi

Klejnoty
i saty.

Nie
wydzieraj, co cudzego,

Sanuj
wsystkie stany,

Poznaj
w cłeku brata swego,

A
będzies kochany".