16. Jesień Narodów w 1989 roku i rozpad
ZSRR
JESIEC
LUDÓW (NARODÓW)
potoczna nazwa procesu załamywania się i upadku systemów komunistycznych w Europie Środkowo-
Wschodniej od 1989 r. Charakter tych wydarzeń nasunął skojarzenie z Wiosną Ludów z 1848 r.
Wykorzystując trudną sytuację gospodarczo-polityczno-społeczną ZSRR państwa uzależnione dotąd
od Moskwy zaczęły demokratyzować swoje systemy polityczne i wprowadzać reformy
gospodarcze. W konsekwencji doprowadziło to do upadku komunizmu w tej części świata i rozpadu
ZSRR - upadek "żelaznej kurtyny", koniec "zimnej wojny". Najszybciej przemiany te rozpoczęły się w
Polsce, gdzie od ok. 10 lat istniała już bardzo silna opozycja polityczna, która cieszyła się
zdecydowanym poparciem większości społeczeństwa zmęczonego fatalną sytuacją gospodarczą i
niezadowolonego z ograniczeń w życiu publicznym. Ważnym symbolem tych przemian było zburzenie
muru berlińskiego w listopadzie 1989 r. Wymienione poniżej państwa uzyskały suwerenność,
wprowadziły rządy demokratyczne i rozpoczęły budowę gospodarki rynkowej. Poważnymi
problemami stały się jednak bezrobocie, spadek stopy życiowej ludności, konflikty narodowościowe,
trudności z przestawieniem gospodarki socjalistycznej na rynkową.
· Albania
W końcu lat 80. tragiczna sytuacja gospodarcza kraju sprawiła, że rozpoczął się masowy exodus
Albańczyków do Włoch i Grecji. Następcą komunistycznego dyktatora Albanii (Envera Hodży) został
Ramiz Alia. W 1990 r. na skutek licznych demonstracji antykomunistycznych Alia zgodził się na
wprowadzenie w Albanii pluralizmu politycznego. Powstały niezależne partie polityczne zrzeszające
opozycję i rekrutujące się głównie spośród studentów i inteligencji.
31 III 1991 r. odbyły się demokratyczne wybory. Opozycja zwyciężyła tylko w większych miastach,
zdobywając w sumie 33% głosów. Rok póz
niej na skutek destabilizacji politycznej całego kraju odbyły
się ponowne wybory, w których zwyciężyła opozycja, a prezydentem został Sali Berisha. Rozpoczęto
reformy gospodarcze. W lipcu 1992 r. partia komunistyczna została zdelegalizowana, uwięziono
prezydenta R. Alię i 18 innych wysokich urzędników państwowych. Zostali oskarżeni o ludobójstwo i
polityczne deportacje.
· BuÅ‚garia
W maju 1989 r. także w Bułgarii doszło do masowych demonstracji przeciwko komunistycznym
władzom. Ekipa Żiwkowa usiłowała ratować swoją pozycję poprzez pacyfikowanie wieców oraz
postawienie przed sądem sygnatariuszy "Listu 121 intelektualistów".
W związku ze zbliżającymi się obradami KBWE w Sofii władze zdecydowały się jednak zwolnić
więz
niów politycznych (IX 1989 r.). Społeczeństwo bułgarskie postanowiło wykorzystać konferencję i
w czasie jej obrad opozycja znów wysunęła postulaty polityczne. W łonie Bułgarskiej Partii
Komunistycznej doszło do otwartego buntu przeciw polityce Żiwkowa (zwłaszcza przymusowej
bułgaryzacji Turków), którego 10 XI 1989 r. zmuszono do odejścia. Jego miejsce zajął Mładenow,
który zdecydował się podjąć dialog z opozycją i postanowił doprowadzić do bułgarskiego "okrągłego
stołu". Opozycja utworzyła Unię Sił Demokratycznych, której przewodniczył Żeliu Żelew.
Obrady "okrągłego stołu" trwały od stycznia do marca 1990 r. i ustalono na nich, że odbędą się
wolne wybory do parlamentu, skreślono z konstytucji zapis o kierowniczej roli partii komunistycznej
oraz uznano autonomię kulturalną Turków bułgarskich. Nie zawarto jednak porozumienia
dotyczącego reform gospodarczych. W lipcu 1990 r. prezydentem Bułgarii został Żelew, a 1 II 1991 r.
rozpoczęto w Bułgarii reformy gospodarcze zmierzające do przywrócenia tam gospodarki rynkowej.
· CzechosÅ‚owacja
W styczniu 1989 r. opozycja czechosłowacka rozpoczęła demonstracje, podczas których żądano
demokratyzacji życia publicznego. Mimo że policja brutalnie obeszła się z demonstrującymi, w
następnych miesiącach (sierpień, paz
dziernik) odbyły się kolejne manifestacje. Utworzono Forum
Obywatelskie na czele z Vaclavem Havlem.
Najbardziej przełomowe wydarzenia nastąpiły 17-19 XI 1989 r., kiedy demonstrujący tłum zmusił rząd
do oddania władzy opozycji - dokonała się "aksamitna rewolucja". 10 XII powstał nowy rząd, w
którym znalez
li się przedstawiciele opozycji. 29 XII 1989 r. Havel został wybrany na prezydenta.
Przeprowadzono reformy ustrojowe, utworzono Czecho-SÅ‚owackÄ… RepublikÄ™ FederacyjnÄ…, a 8 VI 1990
r. odbyły się pierwsze wolne wybory parlamentarne, w których zwyciężyło Forum Obywatelskie. 1 I
1993 r. Czechy i Słowacja utworzyły osobne państwa.
· JugosÅ‚awia
Fala przemian dotarła także do Jugosławii, która po śmierci Tito przeżywała poważny kryzys. Znów na
czoło wysunęły się problemy narodowościowe i wyznaniowe, w wyniku których w 1991 r. rozpoczął
się rozpad tego państwa.
25 VI 1991 r. Słowenia i Chorwacja proklamowały niepodległość. Ponieważ w obu państwach
znajdowały się zwarte obszary zamieszkiwane przez Serbów, którzy żądali przyłączenia ich enklaw do
Serbii, na Bałkanach rozpoczęła się wojna. Chorwatów poparła RFN, Watykan oraz świat zachodni, a
Serbowie liczyli na pomoc Rosji. Po zaciętych walkach o Vukovar, Osijek i in., ONZ zdecydowała się na
wprowadzenie tam sił rozjemczych.
W 1992 r. powstała Nowa Jugosławia złożona z Serbii, Czarnogóry, Wojwodiny i Kosowa-Metohiji.
Niepodległość ogłosiły Macedonia, Bośnia i Hercegowina. Rządzący Nową Jugosławią prezydent
Miloa
ević usiłował za wszelką cenę utrzymać "Wielką Jugosławię", co doprowadziło wkrótce do
kolejnych walk, tym razem w Bośni.
· Niemiecka Republika Demokratyczna
Rządzący w NRD Erich Honecker starał się uczynić z państwa wzorcowy kraj socjalistyczny - silny,
zdyscyplinowany i zmilitaryzowany. Jednak fatalna sytuacja gospodarcza sprawiła, że wielu obywateli
NRD decydowało się różnymi sposobami przedostawać do RFN. Honecker usiłował powstrzymać ten
proceder poprzez rozkaz strzelania do uciekających przez mur berliński do zachodniego Berlina.
W Berlinie i Drez
nie utworzone przez opozycję Nowe Forum rozpoczęło w 1989 r. falę demonstracji i
protestów przeciwko polityce Honeckera. 18 X 1989 r. Honecker musiał ustąpić ze stanowiska I
sekretarza, a jego miejsce zajął Egon Krenz. Usiłował uspokoić sytuację, obiecując Niemcom
ułatwienia w podróżowaniu, amnestię dla więz
niów politycznych i ukaranie okrutnych
funkcjonariuszy Stasi (wschodnioniemiecka służba bezpieczeństwa). Nadal jednak odbywały się
demonstracje, podczas których żądano wolnych wyborów, zniesienia cenzury i swobody
podróżowania. 9 XI 1989 r. Krenz zdecydował się otworzyć granicę z RFN. W ciągu najbliższych dni
mieszkańcy NRD masowo odwiedzali Berlin zachodni i RFN. Zburzony został mur berliński.
Po rozmowach z prezydentem USA G. Bushem oraz przywódcą ZSRR M. Gorbaczowem kanclerz RFN
H. Kohl rozpoczął negocjacje z przywódcami NRD na temat utworzenia federacji dwóch państw
niemieckich.
W NRD rozpoczęły się obrady "okrągłego stołu" (7 XII 1989 r.), w trakcie których ustalono, że 18 III
1990 r. odbędą się wolne wybory do parlamentu. Zdecydowane zwycięstwo odniósł w nich Sojusz na
rzecz Niemiec (partia związana z Kohlem). Rozpoczęły się negocjacje zmierzające do połączenia
państw niemieckich. 18 V 1990 r. podpisano porozumienie o unii walutowej i socjalnej między RFN i
NRD. Od marca do września 1990 r. w Paryżu prowadzone były rozmowy przedstawicieli obydwu
państw niemieckich oraz USA, ZSRR, Francji i Wielkiej Brytanii. Uzgodniono, że zjednoczone Niemcy
pozostaną w NATO (370-tys. armia), ale nie będą posiadały broni atomowej, biologicznej i
chemicznej. Przyjęto plan i koszty wycofania Armii Radzieckiej z NRD, podpisano traktaty o
nienaruszalności granic.
23 VIII 1990 r. parlament NRD zdecydowaną większością przyjął ustawę o wstąpieniu NRD do RFN na
zasadzie postanowień zachodnioniemieckiej konstytucji. Oficjalne zjednoczenie Niemiec odbyło się 3
X 1990 r.
· Polska
W 1987 r. zaktywizowała się na nowo "Solidarność" - nie tylko utworzono Krajową Komisję
Wykonawczą, ale powołano też Regionalne Komisje Wykonawcze. Władze nie zalegalizowały tej
organizacji, ale nie zwalczały jej już tak zawzięcie jak wcześniej. Działalność podjęły także inne
antykomunistyczne ugrupowania, np. KPN, ruch "Wolność i Pokój" i in.
We wrześniu 1987 r. władze PRL przegrały referendum dotyczące reformy gospodarczo-politycznej.
Jednocześnie społeczeństwo domagało się wprowadzenia gospodarki rynkowej, prywatyzacji,
zniesienia cenzury. Wiosną i latem 1988 r. przez Polskę przetoczyły się kolejne fale masowych
strajków. Ostatecznie "Solidarność" wysunęła propozycję zawarcia z rządem tzw. paktu
antykryzysowego.
W sierpniu 1988 r. zapadła decyzja o podjęciu obrad "okrągłego stołu". Trwały one od 6 II do 4 IV
1989 r. Wzięło w nich udział 57 osób, m.in. T. Mazowiecki, L. Wałęsa, J. Kuroń, prymas J. Glemp, A.
Michnik, Cz. Kiszczak, M. Rakowski, A. Kwaśniewski. Ustalono, że NSZZ "Solidarność" zostanie
zalegalizowany, a 4 VI 1989 r. odbędą się wybory do sejmu i senatu.
W nowym sejmie 65% mandatów przeznaczono dla strony rządowej i jej partnerów (PZPR, ZSL, SD,
PAX, Unia Chrześcijańsko-Społeczna), a pozostałe 35% miało przypaść bezpartyjnym. Wybory do
senatu miały być całkowicie demokratyczne. Zgromadzenie Narodowe miało wspólnie wybrać
prezydenta i powołać koalicyjny rząd. Nie planowano więc początkowo obalenia socjalizmu, lecz jego
demokratyzację i udoskonalenie. ZSRR uznał, że nie będzie ingerować w sprawy polskie.
Wybory czerwcowe okazały się wielką wygraną "Solidarności", a strona rządowa mogła zdobyć
wszystkie zakontraktowane mandaty dopiero po II turze wyborów. 19 VII 1989 r. gen. W. Jaruzelski
został wybrany na prezydenta i zrezygnował z funkcji I sekretarza KC PZPR.
24 VIII premierem rządu polskiego został T. Mazowiecki, który sformował koalicyjny rząd z
przedstawicielami "Solidarności", ZSL, SD, PZPR. Był to pierwszy niekomunistyczny rząd w tej części
Europy.
W styczniu 1990 r. zapadła decyzja o rozwiązaniu PZPR, a jej dotychczasowych przedstawicieli
odwołano z rządu. Układy zawarte przy "okrągłym stole" uznano za nieaktualne i podjęto starania o
wprowadzenie gospodarki rynkowej, rozpoczęto prywatyzację.
Rok póz
niej prezydentem został L. Wałęsa, a 22 miesiące póz
niej wojska radzieckie wyjechały z Polski,
która w ten sposób odzyskała pełną suwerenność.
· Rumunia
Tutejszy dyktator Nicolae Ceau_
escu był zdecydowanym przeciwnikiem zmian, jakie zachodziły
sąsiednich krajach. W sierpniu 1989 r. wystąpił nawet z wnioskiem, by wojska Układu Warszawskiego
rozpoczęły interwencję w Polsce.
Tymczasem w grudniu 1989 r. w Timi_
oarze doszło do wielkich demonstracji, domagano się
ustąpienia dyktatora. Wkrótce do wieców doszło też w Bukareszcie. Ceau_
escu wprowadził stan
wyjątkowy i nakazał służbom bezpieczeństwa spacyfikowanie demonstracji. Żołnierze odmówili
wykonania rozkazu. Dyktator wraz z rodziną schronił się na południu kraju, ale wkrótce został wraz z
żoną schwytany przez wojsko i po krótkim procesie skazano ich na śmierć i stracono (25 XII 1989 r.).
Władzę przejął Front Ocalenia Narodowego (opanowany przez komunistów) na czele z Ionem Iliescu.
Utworzono też rząd rewolucyjny, w którym znalazło się dwóch ministrów spoza ekipy
komunistycznej.
W maju 1990 r. odbyły się wybory, w których zwyciężył FON, a Iliescu został prezydentem. Tutejsza
opozycja była zbyt słaba, by przejąć władzę. Społeczeństwo odważyło się jednak na krytykę poczynań
rządu, powstały partie demokratyczne.
· WÄ™gry
W maju 1988 r. János Kádár zrezygnowaÅ‚ z funkcji sekretarza generalnego WÄ™gierskiej Socjalistycznej
Partii Robotniczej. Zastąpił go Karoly Grosz, a premierem został uważany za reformatora Laszlo
Nemeth. Rok póz
niej Kádára odsuniÄ™to od pozostaÅ‚ych funkcji paÅ„stwowych. ZakoÅ„czyÅ‚a siÄ™ epoka
"kadaryzmu". Dławione dotąd organizacje dysydenckie - np. Węgierskie Forum Demokratyczne,
Związek Wolnych Demokratów - zmusiły władze do podjęcia dialogu, który toczył się od 13 VI do 18
IX 1989 r. (tzw. "trójkątny stół"). W międzyczasie otwarto granicę z Austrią, co wykorzystali
mieszkańcy NRD, którzy przez Węgry i Austrię zaczęli uciekać do RFN.
W marcu 1990 r. odbyły się na Węgrzech pierwsze demokratyczne wybory, w których zwyciężyło
WFD. Prezydentem zostaÅ‚ Arpad Göncz z ZWD. Rok póz
niej Węgry opuściły wojska radzieckie.
· ZwiÄ…zek Socjalistycznych Republik Radzieckich
Michaił Gorbaczow, który w marcu 1985 r. objął władzę w ZSRR, rozpoczął program przebudowy
(pieriestrojki) gospodarczej i społecznej. Opowiadał się za polityką otwartości (głasnost) w życiu
publicznym, co oznaczało ograniczenie cenzury, rehabilitację ofiar systemu komunistycznego,
dopuszczenie krytyki ustroju. Decyzje te - choć ważne - nie zmieniły jednak fatalnej sytuacji
gospodarczej ZSRR, jaka była następstwem 70 lat rządów komunistów oraz wojny z Afganistanem.
Gorbaczow zrezygnował z polityki imperialnej i dążył do reformy administracyjno-politycznej
państwa. Osłabione zostały stare struktury polityczne i państwowe, ale nie zostały zastąpione
nowymi. Narastały wystąpienia anarchiczne (pogłębione złą sytuacją gospodarczą), obudziły się
tłumione dotąd siłą problemy społeczne i narodowościowe. Gorbaczowowi zabrakło
perspektywicznego programu przemian w państwie, pozwalającego na pozyskanie przychylności
opinii publicznej, która nie rozumiała zachodzących zmian. Co prawda w ZSRR zaczęły powstawać
zalążki partii politycznych, ale często głosiły one demagogiczne hasła i programy.
Tymczasem na Litwie powstał Litewski Ruch na rzecz Przebudowy. 14 XI 1988 r. Rada Najwyższa
Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przywróciła tradycyjną flagę narodową i wprowadziła
język litewski jako urzędowy. Dwa miesiące póz
niej pozwolono rozpocząć działalność Kościołowi
katolickiemu. W lutym 1990 r. odbyły się wybory do Rady Najwyższej republiki, która 11 III 1990 r.
podjęła uchwałę o utworzeniu Republiki Litewskiej i ogłosiła deklarację niepodległości.
Na A
otwie pod koniec 1988 r. powstało Forum Narodowe A
otwy i Ruch na Rzecz Niezawisłości Narodu
A
otewskiego. 28 VII 1989 r. Rada Najwyższa tej republiki potępiła pakt Ribbentrop-Mołotow i aneksję
A
otwy z 1940 r. 4 III 1990 r. A
otwa ogłosiła niepodległość.
16 XI 1988 r. Rada Najwyższa Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej opracowała deklarację
w sprawie suwerenności. W maju 1989 r. potępiono układy radziecko-niemieckie z lat 1939-40, a 2 II
1990 r. ogłoszono deklarację niezawisłości.
W 1988 r. na Ukrainie powstał Ukraiński Związek Helsiński, którego głównym celem było odrodzenie
państwa ukraińskiego i przebudowa ZSRR na zasadach "konfederacji niezależnych państw". 10 VII
1990 r. Rada Najwyższa tej republiki uchwaliła deklarację suwerenności, a 24 VIII 1991
proklamowano niepodległość.
Również w 1988 r. doszło do walk pomiędzy Ormianami i Azerami, a wkrótce Armenia i Gruzja
ogłosiły deklaracje niepodległości.
Gorbaczow potępiał te wszystkie inicjatywy, ale był wobec nich bezsilny. W kwietniu 1989 r.
przeprowadzono wybory do parlamentu ZSRR. W Radzie Najwyższej ZSRR znalazł się Gorbaczow,
który został jednocześnie I sekretarzem KC KPZR. W 1990 r. utworzono urząd prezydenta ZSRR, a
jedynym kandydatem na ten urząd był Gorbaczow. Usunięto zapis o kierowniczej roli partii w
państwie i wprowadzono system pluralistyczny. Centralne władze ZSRR były jednak zbyt słabe, a
ponadto rozpoczął się konflikt pomiędzy Gorbaczowem (prezydentem ZSRR) a Borysem Jelcynem
(przewodniczącym Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej). Ten
drugi został wkrótce wybrany na prezydenta Federacji Rosyjskiej.
Latem 1991 r. władze centralne ZSRR przygotowały projekt przekształcenia ZSRR w konfederację.
Przeciw temu projektowi wystąpił Jelcyn i Leonid Krawczuk (I sekretarz KC na Ukrainie). W sierpniu
1991 r. na poufnej naradzie opracowano ostatecznie koncepcję przekształcenia ZSRR w luz
nÄ…
federacjÄ™ republik.
Przeciwko temu projektowi wystąpili generałowie (Janajew, Pawłow), którzy chcieli zatrzymać
likwidację ZSRR - tzw. pucz moskiewski (19-21 VIII 1991 r.). Przeciwko puczowi wystąpił Jelcyn, a
spiskowców aresztowano. Sam pucz przyspieszył tylko rozpad ZSRR - 24 VIII ze związku wystąpiła
Ukraina, następnie Białoruś, Mołdawia, Uzbekistan, Kirgistan. Zdelegalizowana została KPZR.
7-8 XII 1991 r. z inicjatywy Krawczuka doszło w Białowieży do spotkania prezydentów: Suszkiewicza
(Białoruś), Jelcyna i Krawczuka. Uznali oni, że ZSRR nie istnieje już jako podmiot prawa
międzynarodowego i powołali do życia Wspólnotę Niepodległych Państw. Najwyższymi organami
WNP miały być Rada Szefów Państw i Rada Szefów Rządów. Wszystkie decyzje miały być
podejmowane jednogłośnie, a każda republika miała mieć prawo weta. W praktyce organizacja ta
nigdy nie zyskała większego znaczenia i szybko się rozpadła.