1
Szkoła Policji w Katowicach
Słu\
ba Prewencyjna
Przyczyny zachowań przestępczych
oraz zjawisk patologicznych
w świetle teorii socjologicznych
Opracowanie:
kom. mgr Zbigniew Ziomka
Zakład Słu\
by Prewencyjnej
Wydawnictwo
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
Szkoły Policji w Katowicach
2008
2008
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
� Wszelkie prawa zastrze\
one  Szkoła Policji w Katowicach 2008
Ksią\
ki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezale\
nie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez
pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie 5
Rozdział I
Przestępczość, rys historyczny, podstawowe pojęcia 7
1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa 7
1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle ró\
nych
dyscyplin naukowych 9
1.3. Wybrane pojęcia i z
ródła informacji o przestępstwie i przestępczości 12
Rozdział II
Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych
w ujęciu teorii socjologicznych 18
2.1. Podstawowe pojęcia 18
2.2.Teoria anomii Roberta Mertona 20
2.3. Teoria zró\
nicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda 22
2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego 24
2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy 25
2.6. Koncepcja kultury warstw ni\
szych Waltera Millera 26
Bibliografia 29
4
5
WPROWADZENIE
Od 1989 roku w Polsce rozpoczęły się istotne zmiany społeczno-ustrojowe oraz
gospodarcze. Zmiany te oprócz rozwoju wolności i demokracji przyczyniły się do
powstania nowych, dotychczas nieznanych lub występujących bardzo sporadycznie
negatywnych zjawisk społecznych, w tym zjawisk patologicznych. Nasileniu uległy
równie\
negatywne zjawiska społeczne, występujące dotychczas, choć w znacznie
mniejszej skali. Są to między innymi alkoholizm, prostytucja, bezrobocie,
bezdomność, narkomania, czy te\
przestępczość.
Policja ustawowo zobowiązana do rozpoznawania, ujawniania i ścigania
sprawców nie zawsze mo\
e w sposób właściwy ocenić skalę przestępczości.
Na podstawie statystyk policyjnych mo\
na mówić jedynie o tak zwanej przestępczości
stwierdzonej. Problemem staje się określenie rzeczywistej skali zjawiska, poniewa\

wiele spraw nigdy nie wychodzi na jaw, pozostając w zaciszach domostw, rodzin oraz
ró\
nych grup społecznych. Znaczna część kategorii przestępstw ma swoje podło\
e
w lokalnych społecznościach, o których Policja niewiele wie. Przestępczość rodzi się
poza zasięgiem Policji, która ma jedynie styczność z jej skutkami.
Nieznajomość wśród policjantów przyczyn zachowań patologicznych w tym
przestępczych, a co za tym idzie mo\
liwości podjęcia odpowiednich i skutecznych
działań zapobiegających, spowodował gwałtowny wzrost przestępczości oraz innych
negatywnych zjawisk społecznych. Wpływa to nie tylko na stan bezpieczeństwa lecz
tak\
e na znaczne obni\
enie się poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie
polskim.
Niniejsze opracowanie będące próbą wyjaśnienia przyczyn powstawania
przestępczości oraz mechanizmów powodujących to, \
e niektórzy ludzie naruszając
normy prawne wchodzą na drogę przestępstwa, mo\
e być wykorzystane przez
policjantów odbywających szkolenie zawodowe podstawowe jak te\
policjantów
kursów i szkoleń doskonalących.
6
7
ROZDZIAA
I
PRZEST
PCZOŚĆ, RYS HISTORYCZNY, PODSTAWOWE POJ
CIA
1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa
Przestępczość towarzyszyła człowiekowi od dawien dawna. Pierwsze wzmianki
na jej temat mo\
emy spotkać ju\
w mitologii greckiej. Uwa\
ano wówczas, \
e
wszystkie wypadki losowe określane są przez bogów. Pierwsze kryminologiczne
poglądy między innymi Homera, Platona czy Arystotelesa wskazują, \
e
w ówczesnych czasach zbrodnię pojmowano jako  chorobę duszy , na którą
lekarstwem miał być przemyślany system kar. W staro\
ytności zrodziły się te\

przednaukowe przesłanki socjologiczne, w myśl których zło moralne lub wykolejenie
społeczne miało swe z
ródło w niewiedzy i cię\
kich warunkach.
W średniowieczu poglądy i opinie przesycone były wpływem kościoła,
a podstawowym rodzajem kary była śmierć. Przestępca w owym czasie przedstawiany
był jako wysłannik diabła na ziemi, a prawodawcy ustalali takie formy uśmiercania,
które satysfakcjonowały władze. Ówczesne prawodawstwo nakazywało tępić
bezrobotnych, włóczęgów i \
ebraków. Najdawniejsze z
ródła myślicieli staro\
ytnej
Grecji, Rzymu czy te\
Średniowiecza, wskazują na wspólne cechy dawnych poglądów
dotyczących czynów przestępczych.
Jedną ze wspólnych cech było powszechne odwoływanie się do autorytetów
boskich i wolnej woli człowieka, w związku z czym czyn przestępczy postrzegany był
jako naruszenie przykazań religijnych i praw stanowionych przez państwo, z wolnej
a występnej woli człowieka.
Drugą wspólną cechą staro\
ytnych i średniowiecznych poglądów, było
rozró\
nianie zachowań ludzi według ich przynale\
ności klasowej. Przykładem tego
jest rok 1494 kiedy to dwóch mnichów z Nurembergu opisało typy czarownic i dało
ich charakterystyki. W swej rozprawie mnisi szczegółowo przedstawili techniki
i procedury przesłuchań, tortur i egzekucji1.
1
K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) Labirynty współczesnego społeczeństwa,
Katowice 1998, s. 129.
8
W okresie Odrodzenia i Oświecenia w związku z rozwojem nauk społecznych
i przyrodniczych, a tak\
e rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych pojawiły się
liczne próby uzasadnienia czynników wpływających na zachowania się ludzi. Jednym
z bardziej zasłu\
onych w tej dziedzinie był Cesare Beccaria, który w swym dziele
O przestępstwach i karach zdecydowanie wystąpił przeciwko karom, głosząc
jednocześnie zasadę zwalczania przyczyn przestępczości. Podkreślał w nim, \
e kary
nie powinny być aktem odwetu, lecz ich zadaniem powinna być  naprawa
przestępcy.
Cesare Lombroso uwa\
any jest przez wielu autorów za  ojca kryminologii ,
poniewa\
głosił teorie łączące zachowanie przestępcze z fizjonomicznymi cechami
przestępców. Były to najwcześniejsze, systematyczne próby wyjaśnienia przestępstwa
w kategoriach innych, ni\
tylko moralne czy społeczne2.
Według niego  typ przestępczy jednostki określić mo\
na było na podstawie
istnienia sześciu cech anormalnych w budowie ciała (zwłaszcza głowy).
Najwa\
niejszym czynnikiem uruchamiającym skłonności przestępcze według C.
Lombroso była wrodzona, niezale\
na od woli natura. Czynnikami drugorzędnymi
były: rasa, klimat, pochodzenie, alkoholizm czy te\
gwałtowna dą\
ność do bogactw.
Wyró\
nił 4 typy przestępców:
- przestępcy z urodzenia,
- przestępcy nałogowi,
- przestępcy z namiętności,
- przestępcy przypadkowi.
Konflikty zbrojne (w szczególności druga wojna światowa) pokazały, jak
wyraz
ny jest ich wpływ na przestępczość. W okresach wojen oraz bezpośrednio po ich
zakończeniu następują zjawiska nasilania się przestępczości, wzrostu agresji wobec
osób i wartości chronionych, a tak\
e zjawiska lekcewa\
enia i braku poszanowania
norm moralnych i prawnych3.
2
Tam\
e, s.129.
3
B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 8.
9
Po drugiej wojnie światowej nie tylko nastąpił gwałtowny wzrost
przestępczości, lecz zaczęła ona przybierać coraz bardziej skomplikowane formy,
dlatego walka z nią w szczególności poprzez zapobieganie, stała się jednym
z podstawowych zadań państwa, poszczególnych społeczeństw oraz instytucji
i organizacji społecznych odpowiedzialnych za stan bezpieczeństwa w państwie,
regionie czy mieście.
Zmiany społeczno-ekonomiczne rozpoczęte w Polsce w 1989 roku przyczyniły
się do rozwoju negatywnych zjawisk społecznych, co spowodowało gwałtowny wzrost
przestępczości oraz pogorszenie się stanu bezpieczeństwa. Sytuacja taka wpłynęła
zarazem na znaczne obni\
enie poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie
polskim.
Okres transformacji to tak\
e wyzwanie dla badaczy rzeczywistości społecznej,
w tym tak\
e zjawisk przestępczości i patologii społecznej. Jest to okres, kiedy nauka
mo\
e i powinna włączyć się w nurt zwalczania i przeciwdziałania przestępczości
w Polsce4.
1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle ró\
nych
dyscyplin naukowych
Naukami, które zajmują się badaniem związku między przestępstwem
i przestępczością a społeczeństwem i zachodzącymi w nim procesami, są w obecnym
czasie między innymi:
Kryminologia - nauka o przestępczości jako zjawisku społecznym, której definicję
zaproponował Brunon Hołyst.
Według niego  kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy,
o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach
4
K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 161.
10
patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a tak\
e o funkcjonowaniu systemu
sprawiedliwości karnej5.
Kryminologia wykorzystuje do swoich celów metody badawcze
wypracowywane przez inne nauki i wskazuje na to, \
e czynnikami kryminogennymi są
wszelkie świadome zachowania się człowieka, związane z zespołami elementów
determinujących te zachowania. Czynnikami tymi są:
- Czynniki somatyczne;
- Czynniki środowiskowe;
- Czynniki sytuacyjne;
- Czynniki psychiczne.
Brunon Hołyst nazywa je czynnikami endogennymi czyli tkwiącymi w samym
człowieku, oraz egzogennymi tkwiącymi w środowisku zewnętrznym jednostki.
Czynniki zewnętrzne mające wpływ na zachowania przestępcze, są przedmiotem
badań wielu współczesnych autorytetów, z których większość z
ródeł przestępstwa
i przestępczości poszukuje w społeczeństwie.
Kryminalistyka  nauka o technice i taktyce popełniania i wykrywania przestępstw,
wykrywania i ścigania sprawców tych przestępstw poprzez zabezpieczenie materiału
dowodowego dla wymiaru sprawiedliwości, oraz zapobiegania ich popełnianiu.
Najczęściej stosowana i wykorzystywana jest w praktycznej działalności organów
ścigania do realizowania czynności operacyjno-śledczych.
Wiktymologia kryminalna  zajmująca się rolą i udziałem ofiary w genezie
przestępstwa, której głównym celem i zadaniem jest budowa świadomości społecznej
w zakresie mo\
liwych do wystąpienia zagro\
eń, a tak\
e umiejętności ich unikania
i obrony przed tymi zagro\
eniami.
Socjologia  nauka o społeczeństwie, wyjaśniająca i opisująca zjawiska i procesy
zachodzące w zbiorowościach ludzkich.
5
B. Hołyst, op.cit., s. 28.
11
Wyjaśnia przyczyny zachowań naruszających istotne normy społeczne i negatywnie
ocenianych przez społeczność przy pomocy ró\
nych teorii zachowań dewiacyjnych.
Wskazuje na czynniki, procesy i środki pozwalające na dostosowanie się jednostek
i grup do \
ycia społecznego. Wyjaśnia, jak mechanizmy kontroli społecznej sprawiają,
\
e ludzie zachowują się zgodnie z ustalonymi normami, w sposób oczekiwany
i aprobowany przez społeczeństwo.
Polityka społeczna  nauka, której zasadniczym nurtem są kwestie społeczne
definiowane jako zaistnienie problemu nękającego du\
e grupy ludności, zagra\
ającego
szerszym zbiorowościom i powodującego deformacje w całym rozwoju społecznym6.
Czynnikami warunkującymi patologię \
ycia codziennego na poziomie mikro 
i makrostukturalnym są między innymi ubóstwo, bezrobocie czy te\
bezdomność.
Czynniki te powiązane z kryminogennymi trybami \
ycia takimi, jak alkoholizm,
narkomania, prostytucja czy te\
tak zwane  paso\
ytnictwo społeczne sprzyjają
postawom nonkonformistycznym.
Psychologia  nauka badająca prawidłowości przebiegu procesów psychicznych
człowieka oraz ich związku z motywami i pobudkami podejmowania i realizacji
zamiarów przestępczych. Jest pomocna przy ustalaniu motywacji czynu
przestępczego.
Pedagogika  nauka mająca związek z rolą wychowania i socjalizacji w procesie
przygotowania do \
ycia w społeczeństwie.
Badając postawy i cele wychowania  w tym moralnego, czyli środowiskowe
uwarunkowania edukacji i rozwoju człowieka, wskazuje na wpływ środowiska na
zachowanie, w tym zachowanie przestępcze.
Oprócz wy\
ej wymienionych, w walce z przestępczością znajdują zastosowanie
osiągnięcia innych nauk jak choćby demografii, statystyki, ekonomii czy te\

medycyny. Spośród wielu dyscyplin naukowych wyodrębniły się szczegółowe,
6
M. Mitręga, Przedmiot i zakres polityki społecznej, (w:) Polityka społeczna, Katowice 1998, s. 7.
12
wę\
sze, wyspecjalizowane działy, dokonujące pomiarów, badające przyczyny,
i po\
ądane kierunki działania jak choćby socjologia dewiacji.
1.3. Wybrane pojęcia i z
ródła informacji o przestępstwie i przestępczości
Przed rozpoczęciem omawiania zjawiska przestępczości nale\
y przytoczyć
i omówić pojęcie przestępstwa. W potocznym rozumieniu przestępstwem nazywać
będziemy złamanie normy prawnej.
Według encyklopedii popularnej PWN przestępstwo jest to:  zawinione
zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groz
bą kary jako społecznie
niebezpieczne 7.
Z art. 1 Ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U.1997, Nr 88,
poz. 553 z póz
n. zm.) wynika, \
e przestępstwem nazywać będziemy popełnienie czynu
zabronionego pod groz
bą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia8.
Z przytoczonych wy\
ej definicji wynika, \
e aby sytuacja uznana została za
przestępstwo muszą być spełnione określone kryteria, następująco wyjaśniane przez
znawców przedmiotu.
1. Przez czyn rozumiemy zewnętrzne zachowanie się człowieka (podmiotu), zale\
ne
od jego woli, polegające na działaniu lub zaniechaniu działania.
Działanie będzie więc złamaniem norm zakazowych, natomiast zaniechanie
działania złamaniem norm nakazowych.
2. Wina w zachowaniu się człowieka (podmiotu), określa jego psychiczny stosunek
do naruszania norm.
W przypadku przestępstwa w grę wchodzi zarówno wina umyślna, gdy jednostka
świadomie popełnia czyn zabroniony, jak te\
nieumyślność występująca w formie
świadomej i nieświadomej.
3. Czyn człowieka jest przestępstwem wtedy, gdy doprowadza do złamania normy,
której naruszenie obwarowane jest sankcjami określonymi w ustawie. Jeśli
7
Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, s. 636.
8
Kodeks Karny, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006.
13
naruszenie normy nie ma usankcjonowań ustawowych sytuacja taka z prawnego
punktu widzenia nie będzie przestępstwem.
4. Bezprawność czynu oznacza, \
e musi być on niezgodny z obowiązującymi
przepisami prawa. Nie oznacza to wyłącznie sprzeczności z przepisami prawa
karnego. Całościowa analiza stanu faktycznego w zestawieniu z całym systemem
prawa mo\
e dopiero dać ostateczną ocenę, czy określony czyn jest bezprawny.
5. Społeczna szkodliwość czynu w stopniu wy\
szym ni\
znikomy jest terminem
umownym, obejmującym zarówno rodzaj i charakter naruszonego dobra,
okoliczności popełnienia czynu, jak te\
motywacje zachowania się jednostki.
Ogólnie rzecz biorąc czyn wtedy jest przestępstwem, gdy godzi w porządek
stosunków społecznych.
Powy\
sze omówienie terminu przestępstwa dotyczy, jak wcześniej
wspomniano, naruszenia kodeksów prawnych, czyli norm sformalizowanych,
regulujących zachowania jednostek, działalność instytucji oraz ustalających zasady
funkcjonowania społeczeństwa.
Krzysztof Czekaj cytując wielu autorów dokonał podziału norm społecznych
z socjologicznego punktu widzenia na:
1. Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj), normy moralne
w obronie godności, niezale\
ności i prywatności, normy moralne słu\
ące potrzebie
zaufania (np. nie kłam, nie kradnij), normy moralne strzegące sprawiedliwości,
normy moralne wobec konfliktów społecznych;
2. Normy obyczajowe czyli umowne sposoby postępowania, które nie są
definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki jak i społeczeństwa;
3. Normy nakazowe określające jak ludzie powinni oraz nie powinni zachowywać
się w określonej sytuacji społecznej;
4. Normy zwyczajowe jako najrozleglejsze spośród wszystkich wymienionych
kategorii, dające najwięcej mo\
liwości wyboru społecznie akceptowanych form
zachowań9.
9
K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, (w:) op.cit., s. 24-25.
14
Zatem prawo lub prawa, w myśl których złamanie normy jest przestępstwem są to
zbiory norm społecznych, które uległy instytucjonalizacji poprzez system sankcji,
przestrzeganie których zabezpieczone jest środkami przymusu państwowego.
Wa\
nym pojęciem nierozerwalnie związanym z normami, w tym tak\
e
z przestępstwem jest pojęcie sankcji. Sankcje w języku potocznym rozumiane są jako
kary. Z socjologicznego punktu widzenia jest to pojęcie bardziej zło\
one, oznaczające
reakcję grupy, otoczenia wobec zachowań jednostek.
Według Jana Szczepańskiego sankcje  są to reakcje grupy na zachowania się
członków w sytuacjach społecznie wa\
nych 10. Skoro sankcje są reakcją na
zachowania się, nie mogą odnosić się jedynie do potocznego ich rozumienia jako
systemu kar. W sytuacjach, gdy zachowania członków grupy są konformistyczne,
będziemy mieć do czynienia z nagrodami, pochwałami itp. czyli z sankcjami
pozytywnymi.
Dlatego sankcje mo\
emy podzielić na:
- sankcje pozytywne (nagrody);
- sankcje negatywne (kary).
Oba systemy sankcji mo\
na jeszcze zró\
nicować, dzieląc je na formalne i nieformalne.
Sankcją o charakterze formalnym mo\
e być oficjalna pochwała włączona do akt
osobowych (pozytywna), lub nagana (negatywna).
Sankcje o charakterze nieformalnym mogą przybierać bardzo ró\
norodny charakter,
choćby uśmiech, czy ustna pochwała (pozytywne), oraz lekcewa\
enie, pogarda
(negatywne).
Po krótkim omówieniu pojęć przestępstwa, norm i sankcji pora omówić pojęcie
przestępczości, oraz podstawowe z
ródła informacji o tym negatywnym zjawisku
społecznym.
10
Tam\
e, s. 30.
15
Brunon Hołyst przez przestępczość rozumie  zbór czynów zabronionych
przez ustawę pod groz
bą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze
danej jednostki terytorialnej w danym czasie 11.
Podstawowymi z
ródłami danych o rozmiarach przestępczości są statystyki jako
systemy sprawozdawczości.
1. Statystyka policyjna  to systemy KSIP oraz TEMIDA, które pokazują nam jaki
jest rozmiar przestępczości ujawnionej i stwierdzonej. Inaczej mówiąc oznacza
ona ogół czynów (przestępstw), o których informację uzyskały organy ścigania,
na jej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze oraz potwierdziły
popełnienie przestępstwa w toku prowadzonych dochodzeń lub śledztw. Celem
systemu policyjnej informacji kryminalnej jest między innymi obserwacja
zjawiska przestępczości i środowisk przestępczych oraz dostarczanie ró\
nych
danych niezbędnych w zapobieganiu, planowaniu czy te\
podejmowaniu decyzji.
2. Statystyka prokuratorska  to sprawozdawczość z działalności prokuratury
z zakresu ewidencji spraw oraz czynności procesowych.
3. Statystyka sądowa pokazuje nam jaki jest rozmiar przestępczości osądzonej co
znaczy, \
e popełnienie przestępstwa zostało potwierdzone w wyniku
postępowania sądowego.
4. Statystyka więzienna informuje nas o liczbie osób tymczasowo aresztowanych,
odbywających karę pozbawienia wolności oraz o innych danych dotyczących
funkcjonowania i działalności więziennictwa.
Wszystkie wymienione wy\
ej statystyki nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistych
rozmiarów przestępczości, bowiem przestępstwa rzeczywiście dokonane określa się
mianem  czarnej liczby . Społeczeństwo na co dzień informowane jest
o przestępczości tzw.  pospolitej skierowanej przeciwko osobie (\
yciu i zdrowiu) lub
mieniu (własności). Są to informacje niepełne, poniewa\
znaczna część czynów
będących przestępstwami nigdy nie wychodzi na  światło dzienne .
11
B. Hołyst, op. cit., s. 51.
16
Z socjologicznego punktu widzenia właściwym do oceny skali zagro\
eń, oraz
stanu bezpieczeństwa winno być społeczeństwo, poprzez poziom poczucia
bezpieczeństwa w kraju, mieście czy te\
dzielnicy.
Przemiany społeczno-ustrojowe zainicjowane w Polsce w 1989 roku
spowodowały gwałtowny wzrost przestępczości, co przyczyniło się do obni\
enia
poziomu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców naszego kraju. Zaczęły powstawać
i rozwijać się nowe kategorie przestępstw dotychczas mało znane lub nieznane.
Realnymi stały się pojęcia  mafia , haracz za  ochronę lub  opiekę ,  pranie
brudnych pieniędzy czy te\
 przestępczość zorganizowana . Zagro\
eniem stało się
kumulowanie kapitału w rękach zorganizowanych grup przestępczych, które inwestują
go w legalne interesy.
Przykładami niskiego poczucia bezpieczeństwa są organizowane tak zwane
 czarne marsze lub  marsze milczenia , będące protestem przeciwko przemocy, oraz
wyrazem dezaprobaty dla ciągle obni\
ającego się jego poziomu.
W ciągu ostatnich lat przestępczość jako zjawisko społeczne przybierające
formy zorganizowane, zaczyna zagra\
ać istniejącemu porządkowi publicznemu. Ze
względu na skalę zjawiska poziom poczucia bezpieczeństwa obywateli spada. Dotyczy
to zarówno kraju i województwa, jak te\
poszczególnych aglomeracji miejskich.
Statystyki policyjno-sądowe nie odzwierciedlają w pełni skali zjawiska, poniewa\

przestępczość rzeczywista nie jest znana, stanowiąc jak wcześniej wspomniano tak
zwaną  czarną liczbę .
Artykuły na pierwszych stronach gazet, liczne audycje i programy telewizyjne
w świadomości odbiorców potęgują skalę zagro\
eń, wpływając na dalsze obni\
anie
i tak niskiego poziomu poczucia bezpieczeństwa.
Przyczyną wzrostu przestępczości po 1990 roku były rozbudzone i nie do końca
spełnione nadzieje na lepsze \
ycie, pojawiły bądz
nasiliły się takie negatywne
zjawiska społeczne, jak bezrobocie, narkomania, migracje, prostytucja czy te\

ubóstwo.
Największa przestępczość ma miejsce w du\
ych aglomeracjach miejskich,
gdzie panuje anonimowość, wzrasta bezrobocie, gdzie rodzina przestaje być grupą
społeczną oddziaływującą pozytywnie na swoich członków.
17
Przykładem negatywnego wpływu migracji na dynamikę przestępczości
w Polsce jest sytuacja jaka powstała po 1989 roku. Od tego czasu odnotowuje się
wzrost ilości przestępstw popełnianych przez obcokrajowców (Ukraińców, Ormian,
Rumunów), co ma związek z napływem do Polski biednej ludności spoza granicy.
Coraz częściej w środkach masowego przekazu pojawiają się informacje
o zabójstwach, eksplozjach ładunków wybuchowych oraz innych zdarzeniach
związanych z porachunkami zorganizowanych grup przestępczych.
Konieczna zatem i oczywista staje się potrzeba ciągłej analizy tego zjawiska, co
pozwoli lepiej i pełniej poznać specyfikę zagro\
eń, określić poziom poczucia
bezpieczeństwa mieszkańców, oraz wypracować skuteczne formy przeciwdziałania
przestępczości.
18
ROZDZIAA
II
PRZYCZYNY ZACHOWAC
PRZEST
PCZYCH ORAZ ZJAWISK
PATOLOGICZNYCH W UJ
CIU TEORII SOCJOLOGICZNYCH
2.1. Podstawowe pojęcia
Pierwsze badania i zainteresowania socjologiczne nad wymienioną
problematyką rozpoczął Emil Durkheim publikując w 1897 roku swoją pracę
o samobójstwie. W niej to oprócz wyjaśnienia zasad tworzenia i trwania
społeczeństwa, wskazywał na negatywną i pozytywną rolę, jaką w tych procesach
odgrywa przestępczość. Według E. Durkheima bez zjawiska przestępczości nie byłyby
mo\
liwe zmiany społeczne, jak te\
rozwój społeczeństwa. Przestępczość jego zdaniem
integruje społeczeństwo, umacnia więzi i relacje społeczne, wzmacnia skuteczność
oddziaływania systemu kontroli społecznej12.
Obecnie coraz częściej z
ródeł wszelkich negatywnych zjawisk poszukuje się
w szeroko pojętych układach społecznych, wykorzystując wypracowane teorie
socjologiczne. Przed przystąpieniem do omówienia wybranych (spośród wielu)
społecznych teorii zachowań dewiacyjnych czy przestępczych, nale\
y przytoczyć
niektóre pojęcia mające z nimi związek.
Pojęcie anomia do socjologii wprowadził Emil Durkheim. Według niego jest
to stan związany z gwałtownymi zmianami społecznymi polegający na tym, \
e ludzie
tracą orientację co do obowiązujących norm zachowania. W społeczeństwie powstaje
poczucie niezwiązania z istniejącymi normami, co w konsekwencji prowadzi do
zakłócenia i osłabienia sfery kontroli społecznej oraz ujawnienia się u ludzi tendencji
antyspołecznych. Ujawniające się tendencje egoistyczne tkwiące w człowieku
prowadzą do wzrostu zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości.
Andrzej Siemaszko cytując Roberta Mertona twierdzi, \
e  anomia pojmowana
jest jako załamanie zdarzające się w sferze kulturowej, występujące zwłaszcza
wtedy, kiedy istnieje silna rozbie\
ność pomiędzy normami i celami kulturowymi,
12
K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 131.
19
a społecznie ustrukturowanymi mo\
liwościami działania członków grupy zgodnie
z tymi normami 13.
Cele kulturowe są to  rzeczy warte zabiegów , pozwalające na odniesienie
sukcesu. Jest to więc swego rodzaju wspinanie się na kolejne szczeble drabiny
społecznej poprzez osiągnięcia materialne, sportowe, naukowe czy te\
towarzyskie.
Zinstytucjonalizowane środki słu\
ące do osiągnięcia kulturowo określonych celów
wskazują dopuszczalne sposoby postępowania w drodze do ich realizacji. W ujęciu
R. Mertona anomia i związany z nią wzrost dewiacji powodowany jest zbyt du\
ym
kulturowym naciskiem na cele, bez dostatecznego nacisku na środki normatywne,
dopuszczalne do ich osiągnięcia.
Dewiacja najogólniej rzecz biorąc, jest zachowaniem niezgodnym z normami
społecznymi, bądz
oczekiwaniami członków danego społeczeństwa. Dotyczy ona
zarówno postępu jak te\
regresu. E. Durkheim w dewiantach widział z
ródło siły
społeczeństwa, bowiem poprzez odrzucanie określonych elementów kultury, dewianci
przyczyniają się do rozwoju społecznego i postępu. Dewiacja jest czymś, co pozwala
grupie zachować to\
samość, wzmocnić jej spójność oraz bezpośrednio integrować
społeczeństwo. Jako rezultat łamania reguł stanowionych przez grupę społeczną,
dewiacja jest zachowaniem, nazwanym tak przez ludzi.
Dewiację mo\
emy określać jako pozytywną lub negatywną. Dewiacja
pozytywna jest więc zachowaniem niezgodnym z normami i oczekiwaniami
społecznymi, lecz nie szkodzi innym, a wręcz przeciwnie często im pomaga.
Dewiacja negatywna jest zachowaniem niezgodnym z normami społecznymi nie
niosącym z sobą \
adnych wartości a przynoszącym szkody.
Dewiacja społeczna jest pojęciem względnym, poniewa\
to czy zachowanie jest
dewiacyjnym zale\
y od norm i przekonań ludzi. To co w jednym społeczeństwie czy
środowisku jest dewiacją, w innym jest zachowaniem wręcz po\
ądanym.
Najczęściej analizuje się zjawiska dewiacji negatywnej, które mogą stać się
zjawiskami patologicznymi wtedy, gdy zaczynają zagra\
ać istniejącemu porządkowi
publicznemu. Nie ma zbiorowości gdzie nie byłoby zjawisk dewiacyjnych, lecz nie są
13
A. Siemaszko, Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993, s. 60.
20
one zjawiskami patologicznymi dopóki mo\
na je zdefiniować, określić i nad nimi
zapanować.
Termin  patologia społeczna powstał w końcu XIX wieku jako określenie
działań ludzkich przeciwstawnych wiejskim i małomiasteczkowym ideałom
stabilizacji, własności, oszczędności, pracowitości, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej
oraz dyscypliny woli.
Obecnie zjawiska patologii społecznej definiuje się jako destruktywne
i autodestruktywne zachowania ludzi, grup społecznych lub całych społeczeństw.
Jacek Wódz pojęcie patologii społecznej zdefiniował w następujący sposób:
 za zjawiska społecznie patologiczne w konkretnej społeczności znajdującej się
w okresie zmiany społecznej będziemy uwa\
ać:
te zjawiska społeczne, które są niezgodne z wzorami zachowań (czy postaw)
zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności;
te zjawiska społeczne, które występują w zwiększającym się (większym ni\

w stanie przed zmianą lub w poprzednim etapie zmiany) nasileniu ilościowym;
te zjawiska, które są dysfunkcjonalne, mają wyraz
nie zakłócający wpływ
na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian
społecznych (jej celów), a więc np. na tworzeniu się nowych struktur społecznych
w okresie zmiany społecznej. Według naszego zało\
enia wszystkie te cechy (choć
w ró\
nym stopniu) muszą wystąpić w zjawisku patologicznym 14.
2.2. Teoria anomii Roberta Mertona
W teorii anomii Roberta Mertona dewiacja jest wynikiem dezintegracji
między celami wyznaczonymi przez strukturę kulturową a środkami (sposobami)
osiągnięcia tych celów.
Struktura kulturowa określa, czego powinni pragnąć członkowie danego
społeczeństwa ze wskazaniem sposobu realizacji tych pragnień, natomiast struktura
społeczna determinuje faktyczne mo\
liwości realizacji kulturowo wyznaczonych
celów przez poszczególne jednostki, które są ró\
nie w niej ulokowane.
14
J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-Gdańsk 1973, s. 13.
21
Drabina hierarchii społecznej ró\
nicuje mo\
liwości i szanse we
współzawodnictwie dając uprzywilejowanie tym, którzy usytuowani są na wy\
szych
jej szczeblach, zmniejszając szanse zrealizowania celów przez jednostki zajmujące
ni\
sze szczeble owej drabiny.
Nadmierne eksponowanie konieczności i potrzeby zrealizowania kulturowo
wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem jaki dana kultura kładzie na
przestrzeganie norm regulujących zachowania przy ich osiąganiu, sprzyja
powstawaniu tendencji nonkonformistycznych, czyli sięganiu po nie aprobowane
środki.
W swej teorii wyró\
nił on pięć typów adaptacji do sytuacji dysfunkcji
zachodzącej między społecznie akceptowanymi celami i wartościami,
a zinstytucjonalizowanymi środkami słu\
ącymi do ich realizacji. Są to: konformizm,
innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.
Konformizm  polega na akceptacji zarówno celów kulturowych jak i środków
słu\
ących do ich osiągnięcia. Oznacza to, \
e jednostki chcą coś w \
yciu osiągnąć przy
pomocy środków zgodnych z prawem.
Innowacja  to chęć, dą\
enie do osiągnięcia celów kulturowych przy wykorzystaniu
wszelkich środków, często nieetycznych i zabronionych.
Rytualizm  to odrzucenie celów wyznaczonych przez kulturę (redukcja własnych
aspiracji) przy jednoczesnym ścisłym (wręcz rytualnym) przestrzeganiu norm
postępowania. Jednostki tego typu nie chcąc niczego ryzykować, często rezygnują
z własnych ambicji. Nazywani są formalistami oraz biurokratami.
Wycofanie  to odrzucenie zarówno celów kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych
środków słu\
ących do ich osiągnięcia. Osoby takie często stają się narkomanami,
alkoholikami itp. Najbardziej drastyczna forma wycofania to samobójstwo.
22
Bunt - to odrzucenie tego co proponuje kultura jak te\
środków słu\
ących do ich
osiągnięcia przy jednoczesnym dą\
eniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych
i nowych instytucjonalnych norm.
Najbardziej przestępczorodnym typem adaptacji według R. Mertona jest
innowacja, w której naciski na osiągnięcie celu dominującego jakim jest sukces
finansowy są tak du\
e, \
e jednostki odrzucając zinstytucjonalizowane środki próbują
osiągnąć cel za wszelką cenę, przy pomocy środków nielegalnych.
W Polsce w ostatnich latach zarówno politycy jak i środki masowego przekazu
nawołując do  otwierania interesów , bogacenia się czy te\
osiągania sukcesów,
powodują wzrost zachowań innowacyjnych w tym przestępczych, co jest zgodne
z przedstawioną wy\
ej koncepcją R. Mertona.
Wycofanie natomiast jest typem adaptacji powodującym powstawanie zjawisk
patologii społecznej, jako ucieczki od tego do czego dą\
y dane społeczeństwo.
2.3. Teoria zró\
nicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda
Z teorii zró\
nicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda wynika, \
e
zachowanie przestępcze jak ka\
de inne jest zachowaniem wyuczonym. Teoria ta
składa się z dziewięciu twierdzeń.
Twierdzenie pierwsze   Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym .
Oznacza to, \
e wpływy środowiskowe jako przykłady zachowania, mają większe
oddziaływanie na postępowanie człowieka ni\
dziedziczenie wrodzonych skłonności.
Dotyczy to tak\
e zachowań patologicznych.
Twierdzenie drugie   Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku
interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się .
Oznacza to, \
e w procesie komunikacji zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej
następuje wymiana informacji, które w przyszłości wpływają na zachowanie
jednostek.
23
Twierdzenie trzecie   Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania
przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych .
Oznacza to, \
e największy wpływ na uczenie się zachowań mają rodzina, grupa
rówieśnicza czy te\
sąsiedzka. Minimalny wpływ na zachowania przestępcze czy te\

patologiczne w procesie uczenia się mają wpływy środków masowego przekazu.
Twierdzenie czwarte   Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno
techniki popełniania przestępstw  czasami skomplikowane, czasami zaś bardzo proste
 jak i konkretne kierunki motywacji, dą\
eń, racjonalizacji i postaw .
Oznacza ono, \
e uczenie się zachowań to przede wszystkim nabywanie motywacji
i postaw nonkonformistycznych
Twierdzenie piąte   Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dą\
eń jest
wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądz
nie
sprzyja naruszaniu ich .
Oznacza ono konflikt kultur, tej obowiązującej oraz kultury przestępczej
i dewiacyjnej, w których inaczej definiowane są wartości i normy chronione przez
prawo.
Twierdzenie szóste   Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwy\
ki definicji
sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa .
Z twierdzenia tego wynika, \
e do zachowań przestępczych oraz patologicznych
dochodzi wówczas, gdy wpływ zachowań negatywnych jest większy od wpływu
zachowań po\
ądanych.
Twierdzenie siódme   Zró\
nicowane powiązania mogą się ró\
nić częstotliwością,
czasem trwania, uprzedniością i intensywnością .
Oznacza, \
e im kontakty z zachowaniami przestępczymi i niepo\
ądanymi są
wcześniejsze, bardziej intensywne, częstsze i dłu\
ej trwające, tym bardziej
prawdopodobnym jest to, \
e jednostka wykształci w sobie takie wzorce zachowań.
24
Twierdzenie ósme   Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania
z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same
mechanizmy, co ka\
de inne uczenie się .
Oznacza, \
e zachowania przestępcze nie są jedynie naśladownictwem, lecz uczeniem
się zgodnie z zasadami ka\
dego innego uczenia się.
Twierdzenie dziewiąte   Chocia\
zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych
potrzeb i wartości, nie mo\
na go nimi wyjaśnić, gdy\
zachowanie nie przestępcze jest
wyrazem takich samych potrzeb i wartości .
2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego
Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego wskazuje na to, \
e jednostka
mo\
e dokonywać czynów przestępczych poniewa\
jej więzi z porządkiem
konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Komponentami więzi jednostki ze
społeczeństwem według T. Hirschiego są: przywiązanie, zaanga\
owanie,
zaabsorbowanie oraz przekonanie.
Przywiązanie według autora teorii oznacza emocjonalne związki jednostki z jej
otoczeniem, którym są rodzina, przyjaciele, sąsiedzi czy te\
koledzy z pracy. Istota
przywiązania polega na tym, \
e ludzie wra\
liwi na opinie wyra\
ane przez otoczenie,
licząc się z negatywnymi rekcjami na fakty naruszania norm, przyjmują postawę
konformistyczną. Jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje  moralny
obowiązek przestrzegania norm przez to otoczenie uznawanych. Gdy jednostkę
przestaną obchodzić opinie i reakcje innych ludzi mo\
e się ona anga\
ować
w zachowania dewiacyjne.
Zaanga\
owanie polega na tym, \
e przestrzeganie norm spowodowane jest groz
bą
utraty presti\
u, pozycji zawodowej czy choćby ośmieszenia.
25
Jednostki mające mało do stracenia (o niskim statusie) bardziej nara\
one będą na
naruszanie norm społecznych. Zatem wa\
nymi czynnikami powodującymi zachowania
konformistyczne będą aspiracje i ambicje osób.
Zaabsorbowanie powoduje to, \
e jednostka zbyt du\
o czasu poświęcając na
działalność konformistyczną nie myśli (z braku czasu) o czynach dewiacyjnych.
Zaabsorbowanie jest niejako pochodną zaanga\
owania, poniewa\
jednostki
zaabsorbowane działalnością konformistyczną nie mają czasu na zachowania
patologiczne.
Przekonanie oznacza, \
e jednostka wewnętrznie jest przekonana o konieczności
przestrzegania norm społecznych. Je\
eli przekonanie jednostki o konieczności
przestrzegania norm społecznych jest małe, to bardziej jest prawdopodobne, \
e będzie
je ona naruszała, przez co zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania
dewiacyjnego.
2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy
W teorii dryfu Davisa Matzy popełnianie czynów przestępczych następuje
jedynie wtedy, gdy jednostka  zracjonalizuje sobie swe naganne zachowanie tak, aby
wydawało się ono usprawiedliwione.
 Techniki racjonalizacji wyszczególnione przez Sykesa i Matzę to:
zaprzeczenie odpowiedzialności, zaprzeczenie krzywdy, zaprzeczenie ofiary,
potępienie potępiających oraz odwoływanie się do wy\
szych racji.
Zaprzeczenie odpowiedzialności polega na tym, \
e jednostka anga\
uje się
w dewiację w przekonaniu oddziaływania na nią sił zewnętrznych, nad którymi się nie
panuje. Takie przekonanie redukuje poczucie winy i sprzyja popełnianiu przestępstw.
Przykładem mo\
e być  przekonywanie samego siebie , \
e miało się cię\
kie
dzieciństwo, rodziców alkoholików itp.
26
Zaprzeczenie krzywdy polega na pomniejszaniu lub negowaniu ewentualnej szkody
spowodowanej przez dewianta, co minimalizuje dewiacyjny charakter samego
działania. A
atwiej jest spowodować u kogoś szkodę w przekonaniu, \
e ofiara mo\
e
sobie pozwolić na stratę.
Zaprzeczenie ofiary polega na przedefiniowaniu ofiary w taki sposób, by stała się
kimś zasługującym na ukaranie. Wyzwala to u przestępców poczucie wymierzania
sprawiedliwości a nie popełniania czynu zabronionego. Zaprzeczać mo\
na ofiary
równie\
wtedy, gdy jest ona trudna do zidentyfikowania.
Poza tym w wielu środowiskach wymierzanie kary na własną rękę w dalszym ciągu
cieszy się powszechnym uznaniem.
Potępienie potępiających polega na takim określaniu sytuacji, z którego wynika, \
e
inni te\
są zepsuci i z
li. Sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym, bo redukuje poczucie
winy. Dewianci twierdząc, \
e potępiający ich sami są dewiantami, stosują niejako
obronę poprzez atak.
Odwoływanie się do wy\
szych racji jest techniką neutralizacji moralnych
oddziaływań kultury dominującej w wypadku konfliktu dwóch wartości powszechnie
aprobowanych, na przykład społeczeństwa jako całości i swoich grup przynale\
ności.
Ta technika neutralizacji stosowana mo\
e tak\
e być przez osoby, mające dylematy
związane z pełnieniem ról społecznych.
2.6. Koncepcja kultury warstw ni\
szych Waltera Millera
W koncepcji Waltera Millera zachowania dewiacyjne młodzie\
y z warstw
ni\
szych są negowaniem wartości kultury warstw średnich. Autor wyró\
nił sześć
wartości jako centralnych punktów zainteresowania warstw ni\
szych. Centralne
punkty zainteresowania są jednocześnie wzorami zachowań dla poszczególnych
jednostek.
27
Kłopoty  są najistotniejszym punktem zainteresowania warstw ni\
szych. Ka\
dy kto
ma kłopoty z prawem w tej kulturze jest oceniany wysoko i często powoduje to
mo\
liwość uzyskania wysokiego statusu w grupie rówieśniczej.
Twardość  jako drugi centralny punkt zainteresowania w kulturze warstw ni\
szych.
Przejawia się to ju\
podczas wychowania, gdzie chłopców od samego początku
przygotowuje się do roli mę\
czyzny odwa\
nego, odpornego na ból, nieposiadającego
skrupułów i sentymentów.
Spryt  jako centralny punkt zainteresowania związany z umiejętnością
manipulowania innymi ludz
mi i osiągania celu przy minimalnych nakładach.
Podstawowe zwroty językowe odpowiadające pojęciu sprytu to:  przekręcić kogoś ,
 wpuścić w maliny ,  oskubać ,  tylko frajerzy pracują ,  nie dać się wystawić ,  nie
dać się wyrolować itp.
Emocje  jako kolejny centralny punkt zainteresowania związany z podniecającymi
prze\
yciami oraz chęcią zakosztowania \
ycia z jednej strony (picie alkoholu, gry
hazardowe,  podrywy , bójki), z drugiej natomiast brakiem aktywności, nudą
(związaną np. z leczeniem kaca itp.). Mo\
e to być tak\
e wypad  do miasta ,
narozrabianie i kłopoty a następnie planowanie kolejnego wypadu zwłaszcza, gdy
podczas poprzedniego zbytnio się nie narozrabiało.
Przeznaczenie  jako centralny punkt zainteresowania kultury warstw ni\
szych
pozostaje w związku z kłopotami oraz emocjami. Przekonanie, \
e wysiłki
podejmowane w celu zmiany swego statusu na nic się zdadzą zawiera się w takich
zwrotach jak  co komu pisane ,  co ma być to będzie  mieć fart lub go nie mieć itp.
Własny fart często przejawia się w zamiłowaniu do gier hazardowych.
Niezale\
ność  ostatni centralny punkt zainteresowania kultury warstw ni\
szych.
Z jednej strony wysoko ceniona jest autonomia i niezale\
ność jednostki, dezaprobata
 oficjalnych autorytetów. Stosowane zwroty to:  nikt mi nie będzie rozkazywał ,
28
 nie potrzebuję niańki itp. Z drugiej jednak istnieje dą\
enie do całkowitego
podporządkowania się. Stąd poszukiwanie środowisk wysoce sformalizowanych jak
np. słu\
enie w wojsku.
Według tej koncepcji domy rodzinne, gdzie dominującą role odgrywają
kobiety nie są w stanie zaspokoić u młodzie\
y z warstw ni\
szych potrzeby
identyfikacji z modelem męskim, co często zapewnia grupa rówieśnicza,
niejednokrotnie nazywana gangiem młodzie\
owym. Jej członkowie nie mając
motywacji ani odpowiednich umiejętności zachowują się niezgodnie
z obowiązującymi normami.
Przynale\
ność do grupy mo\
na uzyskać i utrzymać dzięki kłopotom oraz
demonstrowaniu twardości czy te\
sprytu.
Zachowania patologiczne w takich grupach spowodowane są dą\
eniem do
uczenia się męskich ról społecznych oraz konkurencją w zakresie uzyskania,
utrzymania lub wzmocnienia w niej swej pozycji.
Ka\
dy z wymienionych wy\
ej autorów teorii próbuje wyjaśnić przyczyny
niezgodnych z normami zachowań jednostek, przyczyny zachowań dewiacyjnych oraz
zjawisk patologicznych. Z dotychczasowych rozwa\
ań nad przestępstwem
i przestępczością wynika, \
e są to zjawiska mające związek z kwestiami społecznymi,
wobec czego większość współczesnych badaczy poszukuje ich z
ródeł
w społeczeństwie. Socjologia zatem jest tą dyscypliną naukową, z której dorobku
korzystają kryminolodzy oraz inni specjaliści zajmujący się problematyką
negatywnych zjawisk społecznych.
Ka\
de podejmowane działania mające związek z przeciwdziałaniem
negatywnym zjawiskom społecznym winny korzystać z dorobku dyscyplin
naukowych, w tym z dorobku socjologii.
Niniejsza publikacja jest próbą wyjaśnienia przyczyn zachowań dewiacyjnych,
patologicznych czy te\
przestępczych i słu\
yć mo\
e poszerzeniu wiedzy z tematu
patologii społecznych.
29
BIBLIOGRAFIA
1. Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa,
Katowice 1998.
2. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982.
3. Hołyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 2000.
4. Kodeks Karny, kantor wydawniczy, Zakamycze 2006.
5. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wokół problemów działania społecznego,
Katowice 1998.
6. Mitręga M., Polityka społeczna, Katowice 1998.
7. Sawicki J., Ziółkowski J., Bezpieczny obywatel, Poradnik samorządowca, AMP
Akapit s.c., Warszawa 1999.
8. Siemaszko A., Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993.
9. Wódz J., Patologia społeczna w \
yciu codziennym miasta, Katowice 1988,
10. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-
Gdańsk 1973.