Agnieszka Biskupska*
PRZESTĘPCZOR
Ć NIELETNICH.
PRZYCZYNY PRZESTĘPCZEGO WYKOLEJENIA
I RODZAJE CZYNÓW PRZESTĘPCZYCH.
"Nikt nie rodzi się przestępcą. Nie ma bowiem żadnych kryteriów biologicz-
nych, psychologicznych czy socjalnych, które by specjalnie piętnowały czy predesty-
nowały dzieci podsądne."
Zjawisko przestępczoS
ci nieletnich znane było już w starożytnoS
ci. Ktokol-
wiek naruszył porządek publiczny, popełnił przestępstwo czy też inny występek - był
karany. Wzorowe unormowanie problemu odpowiedzialnoS
ci nieletnich przyniosło
prawo rzymskie - tzw. Prawo XII Tablic (450 r. p.n.e.). W przypadku dokonania
kradzieży lub zniszczenia zbiorów przez nieletnich stosowano karę chłosty, uzależ-
niając jej wymiar od decyzji pretora, oraz nakładano obowiązek naprawienia wyrzą-
dzonej szkody.2
Do końca XIX wieku nieletni przestępcy traktowani byli bardzo surowo i odpo-
wiadali przed sądami na ogólnych zasadach. Na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się
nowe teorie, w których zwrócono uwagę na osobę przestępcy i czynniki przestęp-
cze, co spowodowało zasadnicze zmiany w polityce karnej.
W Polsce początek sądownictwa datuje się na 1919 r. - wtedy bowiem w War-
szawie, Łodzi i Lublinie powołano sądy dla nieletnich. 7 grudnia 1921 r. uchwalono
projekt, którego założenia były następujące: granicami nieletnoS
ci został 13. rok
życia jako wiek, do którego nieletni przestępca nie odpowiada karnie, i 17. rok życia
jako granica wiekowa, do której obowiązuje okres przejS
ciowy wymagający szcze-
gółowego rozeznania, przesądzającego o możliwoS
ci zastosowania S
rodka karnego
o charakterze specyficznym.3
W ujęciu prawnym przestępstwo okreS
lane jest jako czyn społecznie niebez-
pieczny o znamionach ustawowych, zawiniony i zagrożony karą w ustawie.4 Są to
wykroczenia5:
* Studentka I roku pedagogiki,Studenckie Koło Naukowe Młodych Pedagogów. Opiekun
dr Beata Marta Nowak
1
H. Zabrodzka, Gdy dziecko schodzi na złą drogę, Warszawa 1974, s. 35.
2
M. Ragent-Lechowicz, Ewolucja prawa karnego w dziedzinie zwalczania przestępczoS
ci
nieletnich, Toruń 1970.
3
G. Rdzanek-Piwowar, NieletnoS
ć i jej granice, Warszawa 1993.
4
W. R
wida, Prawo karne, Warszawa 1947.
5
A. Nowak, Zarys postępowania z nieletnimi dla pedagogów, Katowice 1999.
61
� przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu (zakłócenie spokoju lub wy-
wołanie zgorszenia krzykiem, hałasem lub innym wybrykiem, znęcanie się
nad zwierzętami);
� przeciwko instytucjom państwowym i społecznym (niszczenie, uszkadzanie,
usuwanie znaków zamieszczonych przez organy państwowe);
� przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia (niszczenie, uszkadzanie albo czy-
nienie nieczytelnymi znaków i napisów ostrzegających o niebezpieczeństwie,
rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w będące w ruchu pojazdy
mechaniczne);
� przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji (niszczenie,
uszkadzanie, usuwanie znaków, sygnałów oraz urządzeń w komunika-
cji, prowadzenie pojazdu mechanicznego lub innego pojazdu po drodze
publicznej w stanie wskazującym na spożycie alkoholu albo innego po-
dobnie działającego S
rodka);
� przeciwko interesom konsumentów (nabywanie biletów wstępu w celu
odsprzedaży z zyskiem);
� przeciwko urządzeniom użytku publicznego (utrudnianie korzystania
z urządzeń do użytku publicznego).
PrzestępczoS
ć nieletnich jako problem społeczny zawiera w sobie znacz-
ny potencjał niebezpieczeństwa, częstokroć większy niż w pozostałych gru-
pach wiekowych. WejS
cie nieletnich na drogę przestępczoS
ci pozostawia trwa-
łe deformacje osobowoS
ci bardzo trudne do naprawienia w wieku dojrzałym.
Z punktu widzenia interesu społecznego przestępczoS
ć nieletnich jest zjawi-
skiem niezwykle szkodliwym. Proces wykolejenia się nieletnich rozpoczyna
się zazwyczaj od drobnych, negatywnych społecznie zachowań, na które nie
reaguje się, bądx
uważa się za mało istotne.6
Obecnie najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa prze-
stępstw dokonywanych przez osoby nieletnie, uznanych jako szczególnie niebez-
pieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, pobić, zgwałceń, rozbojów
i wymuszeń rozbójniczych). Popełnianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi
wielki problem społeczny i zajmuje ważne miejsce we współczesnej kryminologii.
PrzestępczoS
ć nieletnich, podobnie jak i dorosłych, koncentruje się na tere-
nach miejskich, szczególnie w dużych aglomeracjach. Występuje ona wraz z gwał-
townym wzrostem miast, uprzemysławianiem kraju, towarzyszy postępowi tech-
nicznemu. Miejsca dokonywanych przestępstw to ulice, rejony budynków mieszkal-
nych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz okolice dworców i przystanków
komunikacji miejskiej.
Autorzy badań empirycznych nad warunkami S
rodowisk rodzinnych młodzie-
6
J. Papież, A. Płukis, (red.), Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej, Toruń 2000.
62
ży wykolejonej, na ogół doS
ć zgodnie stwierdzają, iż społecznie wykolejeni nieletni
i młodociani przestępcy rekrutują się stosunkowo często z rodzin o niskiej pozycji
ekonomicznej. Wynika to z faktu, iż warunki materialne i mieszkaniowe wpływają na
kształtowanie się postaw dziecka i są istotnym czynnikiem w procesie jego społecz-
nej adaptacji.7
Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęS
ciej uczniowie starszych klas
szkół podstawowych oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią
chłopcy w wieku 13 - 16 lat (powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów
rodzinnych oraz placówek opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych).8
Badania przeprowadzone przez Sheldon i Eleanor Gluecków wykazały, iż typo-
wą sylwetkę nieletniego przestępcy charakteryzuje niepohamowany pęd do ruchu i dzia-
łania, ekstrawertyzm, impulsywnoS
ć i agresywnoS
ć z elementami sadyzmu i destruk-
cji. Nieletni przestępcy bardzo często przejawiają wrogoS
ć, nieufnoS
ć i szorstkoS
ć
w traktowaniu innych, brak rozwagi i samokontroli oraz niską samoocenę.9
L. Hewitt na podstawie swoich badań wyodrębnił trzy, a opisał dokładnie dwa
zaobserwowane typy młodocianych przestępców:
1. Typ niezsocjalizowany, agresywny. Dzieci takie przejawiają co najmniej
trzy z następujących cech: napastliwoS
ć, zaczepnoS
ć, okrucieństwo, bunt
wobec każdego autorytetu, złoS
liwe psoty, brak poczucia winy.
2. Typ zsocjalizowany - przejawiający co najmniej trzy z następujących cech:
przebywanie w złym towarzystwie, aktywnoS
ć w bandzie, udział w kradzie-
żach grupowych, kradzieże potajemne, systematyczne wagary, dłuższe prze-
bywanie w ciągu dnia poza domem oraz póx
ne powroty do domu.
3. Typ nadmiernie zahamowany, którego Hewitt nie omawia bliżej.10
Różne mogą być rodzaje i formy dokonywanych przestępstw, tak jak różny
bywa stopień wykolejenia lub zaburzeń charakterologicznych. U niedostosowanych
społecznie występują najczęS
ciej zaburzenia w sferze kontaktu, aktywnoS
ci i har-
monii życia psychicznego. Na manifestacje zewnętrzne, zachowanie i postawę nie-
letnich oraz czyny przestępcze, a także częstotliwoS
ć ich popełniania w S
rodowisku
otwartym, rzutują w istotny sposób dewiacje osobowoS
ciowe.
Nieletni popełniają przestępstwa w wyniku nacisku ze strony innych osób
zdemoralizowanych lub grupy nieformalnej o cechach aspołecznych. Mogą też mieć
miejsce czyny przestępcze popełniane sporadycznie, uwarunkowane specyficzną
sytuacją i nastawieniem osób ze S
rodowiska przestępczego. Oprócz nacisku ze
strony innych osób, na popełnianie przestępstw przez młodocianych mają wpływ
doS
wiadczenia z przeszłoS
ci.
PodkreS
la się, że "dewiacyjne zachowania dzieci i młodzieży są przejawem
8
Dane statystyczne Komendy Głównej Policji, lata 90.
9
O. Lipkowski, Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych, Warszawa 1996.
10
E. Żabczyńska, PrzestępczoS
ć dzieci a szkoła i dom, Warszawa 1974.
63
ich społecznego nieprzystosowania, reakcją na sytuację, w której przyszło im żyć,
której nie akceptują i chcą ją zmienić. Zachowania te są przeto swoistą manifestacją
zaburzeń we wchodzeniu w okreS
lone role społeczne i protestu przeciw przyjętej dro-
dze osiągania społecznie akceptowanych celów życiowych".11
Przyczyny popełniania czynów przestępczych tkwią także w zaburzonych
relacjach interpersonalnych, w kumulowaniu się frustracji, niemocy i traumatycznych
przeżyciach, bowiem "przestępstwo stanowi spóx
nioną reperkusję dawno przebrzmia-
łych stanów doznawanej krzywdy, które przez dłuższy lub krótszy okres czasu było
tłumione i wreszcie znalazły sobie ujS
cie w postaci odreagowania w czynie dręczą-
cych przeżyć niechęci, wywołując z kolei nowe niechęci i obejmując swoim zasię-
giem nowych uczestników procesów międzyosobniczych". 12
Zatem okolicznoS
ci i częstotliwoS
ć popełniania czynów przestępczych, a tak-
że ich uwarunkowania motywacyjno-sytuacyjne są istotnym kryterium do ustalenia
przyczyn i przejawów dewiacji psychospołecznych, które u nieletnich najczęS
ciej
mają postać niedostosowania społecznego.13
W klasycznym przypadku, zanim nieletni stanie się niedostosowanym spo-
łecznie, przechodzi uprzednio trzy stadia procesu przestępczego wykolejenia:
1. W pierwszym stadium występuje uczucie odtrącenia, frustracji, po-
trzeba emocjonalnej zależnoS
ci, reakcje negatywne. Funkcją ich jest zwrócenie uwagi
na podmiot. na podmiot. Obserwuje się narastającą agresywnoS
ć wobec jednego
lub obojga rodziców. W tym stadium dziecko reaguje nieproporcjonalnie silnie do
podniety. Cechują go reakcje impulsywne, przy czym samo jest często niezadowo-
lone ze swego zachowania i ma poczucie winy. Zauważyć można wówczas także
brak cierpliwoS
ci i wytrwałoS
ci, niemożnoS
ć skoncentrowania uwagi.
2. Typowymi manifestacjami drugiego, bardziej zaawansowanego sta-
dium wykolejenia się, są reakcje wrogie. Obejmują one już nie tylko rodziców, ale
i innych dorosłych - np. nauczycieli. Charakterystyczny jest bunt wobec wszel-
kich autorytetów. Próby zjednania sobie życzliwoS
ci nieletniego wywołują u niego
wzmożoną agresję. DoS
ć częste są w tym stadium negatywne reakcje paradoksal-
ne (np. agresja zwrócona przeciwko samemu sobie). Nieletni wykazują wyrax
ną
tendencję do realizowania potrzeb poza domem rodzinnym. Bywa, iż popełniają drobne
kradzieże i przejawiają skłonnoS
ć do szukania kontaktów z młodzieżą deprecjonują-
cą uznawane powszechnie przez dorosłych wartoS
ci społeczne.
3. Trzecie stadium wykolejenia może mieć dwa, nierzadko współwystę-
11
J. Papież, A. Płukis, (red.), Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transfor-
macji ustrojowej, Toruń 2000, s. 387.
12
M. Rozin za: N. Han- Ilgiewicz, Dziecko w konflikcie z prawem karnym, Warszawa 1965, s.
118-119.
13
A. Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1994,
Wydawnictwo Naukowe PWN.
64
pujące warianty. Młodzież nabierająca agresywnych nawyków na tle przeżyć frustra-
cyjnych zasila z reguły szeregi zbiorowoS
ci, które mają charakter lux
nych zrzeszeń
uprawiających działalnoS
ć zabawową. Polega ona w znacznej mierze na popełnianiu
czynów uderzających w godnoS
ć osobistą, zdrowie, a nieraz i życie ludzkie. Innym
wariantem owego stadium jest grupowa działalnoS
ć przestępcza. Nieletni dokonują
kradzieży, włamań, rabunków, przy czym występuje tu irracjonalna chęć niszczenia
przedmiotów, a jeżeli pozwalają na to okolicznoS
ci - zadawania bólu ofiarom napadu.
Czyny przestępcze przedstawione w dwóch powyższych wariantach są kla-
sycznym przykładem przejawów niedostosowania społecznego, będącego najczę-
S
ciej wynikiem zwichniętego procesu socjalizacji, patologicznych zmian psychofi-
zycznych lub też antagonistyczno-destrukcyjnej socjalizacji (w przypadku, gdy dziec-
ko wzrasta w S
rodowisku przestępczym).14
WejS
cie na drogę przestępczą nie ma charakteru przypadkowego, jest czę-
sto poprzedzone wczeS
niejszymi sygnałami S
wiadczącymi o zaburzeniu rozwoju
dziecka. Dlatego bardzo dużą uwagę należy przywiązywać do profilaktyki, do zapo-
biegania wykolejeniu społecznemu dzieci i młodzieży przez podejmowanie działań
w początkowej fazie rozwoju tego zjawiska, gdy występują pierwsze trudnoS
ci wy-
chowawcze, pierwsze niepowodzenia w nauce - nawet jeS
li nie występują jeszcze
w stopniu nasilonym.15
Zapobieganie zjawiskom szkodliwym jest znacznie bardziej ekonomiczne i sku-
teczne niż zwalczanie ich negatywnych skutków, zarówno w skali jednostkowej, jak
i społecznej. Zatem optymalnym rozwiązaniem byłoby takie wychowanie dzieci, któ-
re uchroniłoby je przed społecznym niedostosowaniem. Wówczas nie będą one skłon-
ne do podejmowania działań niekorzystnych dla nich samych i otoczenia. Dlatego
też zjawisku temu należy nadać odpowiednią rangę i w procesie wychowania trakto-
wać priorytetowo.
14
A. Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1994,
Wydawnictwo Naukowe PWN.
15
J. Papież, A. Płukis, (red.), Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transforma-
cji ustrojowej, Toruń 2000.
65