Przestępczość nieletnich w latach dziewięćdziesiątych w
świetle analiz i statystyk policyjnych
Jolanta Szymańczak
Informacja BSE nr 662
W latach dziewięćdziesiątych odnotowuje się stały wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych
przestępstw. Od 1990 roku wzrasta również przestępczość nieletnich, aczkolwiek wskaz
niki
dynamiki przestępczości dzieci i młodzieży są znacznie niższe, niż wskaz
niki dynamiki
przestępczości dorosłych.
Szczególnie niepokojące są dwie tendencje występujące w przestępczości nieletnich - brutalizacja
działań sprawców oraz rosnąca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniających czyny karalne. W
opracowaniu prezentuje się dane statystyczne dotyczące przestępczości nieletnich oraz ogólną
charakterystykÄ™ tego zjawiska.
I. Uwagi wstępne
Przestępczość dzieci i młodzieży zależnie od obowiązującego systemu prawnego jest różnie
definiowana i różnie traktowana przez wymiar sprawiedliwości.
W Polsce przestępczość nieletnich pośrednio definiuje ustawa z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. (Dz.
U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228, ze zm.) o postępowaniu w sprawach nieletnich, regulująca
postępowanie wobec nieletnich w zakresie:
* zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
* postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu
po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
* wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem
których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Model postępowania z nieletnimi przyjęty przez tę ustawę, to model wychowaczo-
resocjalizacyjny.1
Wprowadzenie nowego Kodeksu karnego, a wraz z nim istotnej zmiany do postępowania z
nieletnimi, a mianowicie przyjęcie 15 lat jako wieku odpowiedzialności karnej (w określonych
sytuacjach można wobec nieletnich sprawców czynów karalnych stosować środki i kary
przewidziane dla osób dorosłych) może zasadniczo zmienić obowiązujący model wymiaru
sprawiedliwości dla nieletnich. Wprowadzenie tej tak istotnej zmiany spowodowane było m.in.
przyjęciem poglądu, iż nieletni sprawcy ciężkich przestępstw (zabójstwo, rozbój), głęboko
zdemoralizowani, pozostają bezkarni, a poczucie bezkarności jakie mają, stanowi potencjalne
zagrożenie dla społeczeństwa.
W związku z nowymi regulacjami w zakresie prawa karnego i przyjętymi przez resort
sprawiedliwości założeniami w zakresie resocjalizacji nieletnich Ministerstwo Sprawiedliwości
przygotowało kolejną nowelizację ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Projekt ten ma
być wkrótce przesłany do rozpatrzenia przez Sejm.
Zmiana modelu postępowania z nieletnimi wymaga szerokiej dyskusji praktyków, środowiska
naukowego i gremiów decyzyjnych. Nie bez znaczenia dla efektów tej dyskusji, a więc
wypracowania nowego modelu postępowania z nieletnimi, jest oczywiście rzetelna diagnoza stanu
przestępczości nieletnich.
Poniżej prezentowane informacje i dane liczbowe charakteryzujące zjawisko przestępczości
nieletnich pochodzÄ… tylko z jednego z
ródła - danych i analiz publikowanych przez Komendę
Główną Policji - i jako takie nie mogą być uznane za wystarczające. Niemniej posiadają ten walor,
iż gromadzone są systematycznie, według określonych i nie zmienianych kryteriów, co pozwala na
oszacowanie skali, opisanie ogólnych tendencji i dynamiki obserwowanego zjawiska. W
statystykach prowadzonych przez policję rejestruje się m.in. liczbę zgłoszonych przestępstw wg
kwalifikacji zawartej w Kodeksie karnym i liczbę sprawców dokonanych przestępstw. Od 1995 r.
policja rejestruje również liczbę nieletnich ofiar przestępstw wg wybranych kwalifikacji prawnych.
Statystyki policyjne odnośnie do lat dziewięćdziesiątych wskazują na stały wzrost liczby
rejestrowanych przestępstw i liczby sprawców tych przestępstw oraz nasilenie niekorzystnych
zjawisk w strukturze przestępczości. Za jedno z tych niekorzystnych zjawisk uważa się
przestępczość nieletnich. W ogólnej prognozie przestępczości na najbliższe lata dokonanej przez
KomendÄ™ GłównÄ… Policji przewiduje siÄ™, że żÿdrastycznie rozwijać siÄ™ bÄ™dzie przestÄ™pczość
nieletnich; zwiększy się udział nieletnich sprawców w przestępczości rozbójniczej, narkotykowej,
związanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała".2
Tymczasem analiza danych odnośnie do liczby zarejestrowanych przestępstw dokonanych przez
nieletnich i liczby zarejestrowanych nieletnich sprawców oraz porównanie tych liczb w latach
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wskazują raczej na umiarkowany wzrost przestępczości
nieletnich, aczkolwiek nie można wykluczyć, iż w najbliższych latach nastąpi zmiana
obserwowanej tendencji.
Warto przy tym zauważyć, iż zjawisko przestępczości nie dotyczy młodzieży w stopniu tak
znacznym jak można by to przypuszczać na podstawie informacji przekazywanych przez media.
Dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadające w konflikt z prawem stanowią niewielki procent
ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy popadli w konflikt z
prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio dzieci w wieku 13 lat -
0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku.3
II. Charakterystyka i skala przestępczości nieletnich w świetle analiz i danych
statystycznych Komendy Głównej Policji
* Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej uczniowie starszych klas szkół podstawowych
oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią chłopcy w wieku 13 - 16 lat
(powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-
wychowawczych i resocjalizacyjnych).
* Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzinną, na którą
nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z
prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin
patologicznych (rodzice lub jedno z nich są przestępcami, narkomanami, alkoholikami), a także
rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem.
Psychologowie upatrujÄ… z
ródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych młodych ludzi, głównie w
kondycji rodziny, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca polega nie tylko na fizycznej
nieobecności ojca, ale na tym, iż coraz częściej ojciec w rodzinie jest nieobecny emocjonalnie;
wychowaniem dzieci zajmuje się głównie matka. Chłopcy nie mają zatem pozytywnych, męskich
wzorów socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze
sposobów poszukiwania wzorów męskości, które mogliby naśladować, jeden ze sposobów
kompensacji braku ojca.4
* Przestępczość nieletnich, podobnie jak i dorosłych koncentruje się na terenach miejskich,
szczególnie w dużych aglomeracjach. Miejsca dokonywanych przestępstw to: ulice, rejony
budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz okolice dworców,
przystanków komunikacji miejskiej.
* Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popełniają
przestępstwa z następujących powodów:
- chęci zdobycia pieniędzy,
- zaimponowania innym,
- chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,
- powielania wzorów i zachowań mających swoje z
ródło w domu rodzinnym, bądz

upowszechnianych w środkach masowego przekazu (sceny przemocy, okrucieństwa, agresji,
gwałtu),
- poczucia bezkarności za wcześniej popełnione przestępstwa,
- poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajdują ze strony rodziców i
opiekunów.
* Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częstsze niż w przypadku dorosłych
współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub z kilkoma osobami, głównie
dotyczy to kradzieży i rozboju. Nieletni coraz częściej działają w zorganizowanych grupach z
osobami dorosłymi. Liczba przestępstw nieletnich, których dokonali w grupie w 1997 r.
przedstawia się następująco:
* w grupie 2 osobowej:
8 921 - przestępstw z dorosłym,
18 056 - przestępstw z rówieśnikiem,
* w grupie trzech lub więcej osób:
10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi,
11 552 - przestępstw w grupie rówieśników.
* Działalność przestępcza w grupach często wiąże się z tzw. powrotnością do przestępstwa. Na
przykład w 1994 r. powtórnie popełniło przestępstwo 7 086 sprawców, w 1995 r. - 6 589 sprawców,
w 1996 r. - 5 387 sprawców, w 1997 r. - 4 961 sprawców.
* Znaczny procent nieletnich (ok. 7 - 9%) dokonuje czynów karalnych pod wpływem alkoholu. Na
przykład w 1997 r. osoby nietrzez
we stanowiły 27,5% ogółu podejrzanych, a nietrzez
we osoby
nieletnie 7,4%. Najczęściej nietrzez
wych nieletnich odnotowano jako sprawców zabójstw,
uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń (w tym ze szczególnym okrucieństwem), rabunków i
wymuszeń rozbójniczych.
* W latach dziewięćdziesiątych obserwuje się wzrost rejestrowanej liczby nieletnich przestępców
oraz liczby przestępstw przez nich dokonywanych. W poszczególnych latach liczby te
przedstawiały się następująco:
Tabela 1. Nieletni sprawcy czynów karalnych w latach 1984 - 1998
Lata: Czyny karalne Sprawcy
1984 40 961 25 584
1985 52 138 29 424
1986 57 344 29 800
1987 69 051 35 335
1988 56 353 31 701
1989 53 425 35 593
1990 60 525 43 356
1991 62 834 41 296
1992 66 220 41 573
1993 72 152 43 039
1994 75 822 61 109
1995 82 551 68 349
1996 70 073 57 240
1997 72 989 58 730
1998 78 758 58 151
y
ródło: dane Komendy Głównej Policji.
* Natomiast należy zaznaczyć, że przy ogólnie wzrastającej przestępczości - od 1989 r. zmniejszył
się udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w ogóle przestępstw stwierdzonych
(odnotowywanych przez KGP). W poszczególnych latach procentowy udział przestępstw
popełnianych przez nieletnich w przestępstwach stwierdzonych oraz procentowy udział nieletnich
w ogólnej liczbie podejrzanych o popełnienie przestępstwa przedstawiają się następująco:
Tabela 2. Procentowy udział nieletnich sprawców w ogóle przestępstw stwierdzonych w latach
1989 - 1998
Czyny karalne nieletnich w ogóle Nieletni sprawcy w ogóle sprawców
Lata
przestępstw stwierdzonych (w %) przestępstw stwierdzonych (w %)
1989 9,7% 16,1%
1990 6,8% 15,8%
1991 7,2% 13,5%
1992 7,5% 13,5%
1993 8,5% 14,3%
1994 8,4% 15,7%
1995 8,5% 16,1%
1996 7,8% 15,0%
1997 7,3% 14,3%
1998 7,3% 14,7%
y
ródło: dane Komendy Głównej Policji.
Tendencja taka pośrednio świadczy o silnym wzroście przestępczości dorosłych, ponieważ w
ostatnich latach obserwuje się również wzrost przestępczości nieletnich. Notowane wskaz
niki
dynamiki przestępczości dorosłych są zdecydowanie wyższe niż nieletnich. Tak więc nie można
twierdzić, iż nieletni są tą szczególną grupą, która potencjalnie najbardziej zagraża bezpieczeństwu
publicznemu. PoglÄ…d taki uporczywie od kilku lat lansowany jest w mediach.
* W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa o charakterze kryminalnym,
najczęściej popełniane przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego i kradzież z włamaniem.
Tabela 3. Przestępstwa stwierdzone, popełnione przez nieletnich wg wybranych kategorii w latach
1992 - 1997
Kradzież Kradzież
Kradzież
Zabój- Uszko- Bójka Zgwał- rozbójnicza mienia
Lata Sprawcy z włama-
stwo dzenie ciała i pobicie cenie rozbój prywat-
niem
wymuszenie nego
nieletni 21 1 306 457 109 3 100 25 019 22 229
1992
w tym poniżej 13 lat - 61 18 1 64 1 196 1 469
nieletni 22 2 018 664 142 5 335 26 247 22 977
1993
w tym poniżej 13 lat 1 71 18 1 110 1059 1 300
nieletni 33 1 992 913 156 6 600 29 400 22 186
1994
w tym poniżej 13 lat - 106 33 3 212 1 310 1 701
nieletni 26 2 205 1104 166 7 790 29 810 25 413
1995
w tym poniżej 13 lat 2 178 50 9 402 1 532 1 925
nieletni 36 2 527 1 340 139 7 508 30 880 14 656
1996
w tym poniżej 13 - 198 61 4 349 1 191 817
nieletni 36 2 924 1 486 245 8 658 29 631 14 789
1997
w tym poniżej 13 4 92 164 11 362 2 043 1160
1998* nieletni 29 3 022 1 653 195 10 542 30 197 13 809
* Za 1998 r. brak danych odnośnie nieletnich poniżej 13 lat.
y
ródło: dane Komendy Głównej Policji.
Najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw
uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek,
pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń policji nieletni sprawcy,
którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bezwzględnym,
bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Wynika on zdaniem policji z dwóch
zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczęściej działali w grupie oraz w stanie
nietrzez
wości.
* Równie niepokojące jest, że wzrasta liczba sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13
lat życia. Świadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku właściwej opieki nad dziećmi. W
1997 roku 5 453 dzieci popełniło 3 981 czynów karalnych, w tym: 4 zabójstw, 192 uszkodzeń ciała,
11 zgwałceń, 362 kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń, 2 043 kradzieży z włamaniem i
1160 kradzieży mienia prywatnego.
* W publikowanych analizach dotyczących przestępczości i demoralizacji nieletnich Komenda
Główna Policji informuje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia
alkoholowego. Według oceny policji ucieczki dzieci i młodzieży z domów rodzicielskich, z
placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyjątkowo sprzyjają zachowaniom dewiacyjnym
nieletnich (wielu nieletnich podczas ucieczki nawiązuje kontakty ze światem przestępczym
rówieśników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców).
Tabela 4. Liczba uciekinierów zatrzymanych w Policyjnych Izbach Dziecka w latach 1992 - 1997.
Uciekinierzy:
Rok>
z domu rodzinnego z placówek MEN z placówek MS
1992 2 090 2 762 964
1993 5 125 3 207 936
1994 2 238 3 908 1 065
1995 2 423 4 266 849
1996 2 112 3 546 2 112
1997 1 908 3 829 797
y
ródło: dane Komendy Głównej Policji.
W 1997 r. w izbach wytrzez
wień przebywało 8 102 nieletnich, w tym 470 dziewcząt. Dla
porównania:
w 1994 r. - 8 117 nieletnich,
w 1995 r. - 8 710 nieletnich,
w 1996 r. - 7 662 nieletnich.
W pomieszczeniach policyjnych do wytrzez
wienia zatrzymano w poszczególnych latach
następującą liczbę nieletnich:
w 1994 r. - 745,
w 1995 r. - 981,
w 1996 r. - 653,
w 1997 r. - 731.
III. Podsumowanie:
1. W latach dziewięćdziesiątych obserwuje się wzrost przestępczości rejestrowanej nieletnich.
Natomiast należy zaznaczyć, iż notowane wskaz
niki dynamiki przestępczości dorosłych są
zdecydowanie wyższe niż wskaz
niki dynamiki przestępczości nieletnich. W 1998 r. nieletni
sprawcy stanowili 14,7% ogółu sprawców przestępstw stwierdzonych. Natomiast czyny karalne
nieletnich stanowiły 7,3% ogółu przestępstw stwierdzonych.
2. Najczęściej popełniane przez nieletnich przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego i kradzież z
włamaniem.
3. Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej chłopcy w wieku 13 - 16 lat, uczniowie
starszych klas szkół podstawowych oraz szkół zawodowych.
Materiały z
ródłowe:
1. Rocznik Demograficzny GUS 1997, Warszawa 1997.
2. Informacja dotycząca demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz zjawisk patologicznych
wśród dzieci i młodzieży, Materiał na posiedzenie Rady Konsultacyjnej Komendanta Głównego
Policji, Warszawa, listopad 1997 r.
3. Analiza za rok 1997 dotycząca demoralizacji i przestępczości nieletnich, Komenda Główna
Policji. Biuro Prewencji. Warszawa, luty 1998 r.
4. Raport o stanie wdrażania reformy resocjalizacji w zakładach poprawczych, Ministerstwo
Sprawiedliwości Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich, Warszawa 1998.
5. Informacja o działalności jednostek resortu sprawiedliwości w zakresie spraw rodzinnych i
nieletnich w roku 1997, Ministerstwo Sprawiedliwości Departament Spraw Rodzinnych i
Nieletnich.
6. Beata Czarnecka-Dzialuk, Zofia Ostrihanska, Dobrochna Wójcik, Zasady odpowiedzialności
nieletnich wobec kodyfikacji karnej, żÿPaÅ„stwo i Prawo", zeszyt nr 9- 10, Warszawa 1998.
Przypisy
1. W literaturze przedmiotu wyróżnia się 3 podstawowe modele postępowania z nieletnimi: model
jurydyczny, model resocjalizacyjny, model sprawiedliwości naprawczej. W praktyce nie ma modeli
żÿczystychżÿ, lecz współwystÄ™pujÄ…ce różne elementy tych modeli.
2. Za: Raport o stanie i prognozach przestępczości, KGP, Warszawa, styczeń 1998, str. 53.
3. Wg danych GUS w 1997 r. stan ludności na dzień 31 XII dla populacji w wieku 13 - 17 lat
przedstawiał się następująco: 13 lat - 680 610, 14 lat - 697 899, 15 lat - 681410, 16 lat - 650 224, 17
lat - 664 388.
4. Patrz: m.in. Wojciech Eichelberger, Zdradzony przez ojca, Warszawa 1998, Wydawnictwo Do.