Moralna i społeczna problematyka Granicy

Twórczość Z. Nałkowskiej cechuje realizm psychologiczny, krytyczne spojrzenie
na rzeczywistość polityczną i moralna społeczeństwa. "Granica" jest
najwybitniejszym utworem powieściowym Nałkowskiej, jednym z najciekawszych
dzieł prozy polskiej w latach międzywojennych. W schemat zwykłego romansu
obyczajowego wpisała Nałkowska doniosłą problematykę społeczną i
psychologiczną, Dzieło wielowarstwowe. Nagroda literacka 1936.
I. "Granica" jest analizą struktury społecznej w okresie międzywojennym. Utwór
podejmuje temat różnic stanowych i prezentuje charakterystykę grup społecznych.
Na obraz tych środowisk składają się:
środowisko urzędniczo - mieszczańskie (Elżbieta, Zenon Kolichowska) -
karierowiczostwo, egoizm, jednostronne widzenie świata, brak hierarchii w
wartościowaniu, brak gustu, żyją dostatnio i bezmyślnie. Kettner reprezentuje
bogatą burżuazję wyzyskującą niższe warstwy społeczeństwa
ziemiaństwo w Boleborzy (rodzice Zenona) - relikt staroszlachetczyzny,
konserwatywni, klasa podupadła, ograniczeni, pielęgnują pozory zamożności,
egoiści, uzależnieni od bogatego ziemiaństwa
wielkie ziemiaństwo (Tczewscy) - bogaci, bezproduktywni, prowadzą konsumpcyjny
tryb życia, pełnią kluczową rolę w Polsce, dyktują prawa polityczne i
społeczne, zakłamanie moralne, sztandarowa filantropia, kultywują wielkopańską
tradycje i kulturę
biedota (służba, chłopi, świat suteren) - poniżani, szykanowani, ofiary systemu
społecznego, choroby, głód, śmierć, nędza, wzrasta świadomość klasowa, są
zdolni do buntu, legitymują się dużymi walorami moralnymi, wytwórcy wartości
materialnych
Społeczeństwo cechują duże przepaści stanowe. Dzieli je sytuacja materialne,
poglądy, obyczaje, prawa, możliwości życiowe. Granica społeczna odgradza świat
pracy od świata konsumpcji, proletariatu od elity. Powieść sygnalizuje związki
pomiędzy systemem administracyjni - politycznym a kapitałem.
II. Na planie psychologiczno - moralnym najistotniejsze jest zagadnienie
tożsamości Zenona Ziembiewicza, Bohater wielokrotnie przekracza normy moralne,
zapomina o młodzieńczych ideałach, wychodzi poza normy elementarnej
odpowiedzialności moralnej. Stałe ustępstwa doprowadziły go do katastrofy.
Nałkowska dostrzega komplikacje współczesnego świata, przemiany obyczajowe,
które silnie oddziaływały na tradycyjne normy moralne. W następstwie tych
procesów granica między dobrem a złem stawała się mniej wyrazista, normy
moralne ulegają przekształceniom. "Granica" wskazuje na różnice pomiędzy
intencjami a rzeczywistym postępowaniem. Granicą odpowiedzialności i sumienia,
której nie wolno przekroczyć jest krzywda. Kryterium dobra i zła jest drugi
człowiek. Pojawia się zagadnienie względności ocen postępowania,
niewystarczalności ocen jednostkowych. Zbiorowość ma różnorodne punkty
widzenia. Z analizy całego utworu wynika, że prawda społeczna jest ważniejsza d
prawdy subiektywnej, prawda subiektywna nie może być jednak pomijana przy
ocenie człowieka. Życie wymaga stałej konfrontacji prawdy wewnętrznej z
zewnętrzną, subiektywną i obiektywną.