Marian Henryk Serejski (ur. 1897) jest historykiem interesuj�cym si� przede wszystkim histori� historiografii. Od r. 1946 by� profesorem Uniwersytetu ��dzkiego, a od r. 1952 r�wnocze�nie profesorem Instytutu Historii PAN w Warszawie. Wynikiem jego szerokich studi�w s� prace: Zarys historii historiopra/ii polskiej (2 tomy, 1954�1959), Koncepcja historii powszechnej Joachima Lelewela (1958), Przesz�o�� a tera�niejszo��. Szkice i studia historiograjiczne (1965), Europa a rozbiory Polski (1970); wyda� te� obszern� antologi�, skupiaj�c� wypowiedzi historyk�w polskich od 1775 do 1939 r. pt. Historycy o historii (2 tomy, 1963�1966). SEREJSKI biblioteka my�li wsp�czesne] Marian H. Serejski nar�d a pa�stwo w polskiej my�li historycznej PA�STWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY l Indeks opracowa�a TERESA PHEKEKOWA Ok�adk� i kart� tytu�ow� projektowa� MACIEJ UHBANIEC MUfiEU Uniwersytetu Wor;�j�vskie9O I. UWAGI WST�PNE .i h '�* Serejski � Nar�d a pa�stwo... ERRATA strona 236 318 wiersz 8 od do�u 22 od do�u jest program ideologiczny spo�ecze�stwa d���cego, po-2 J. Niemcewicz, �piewy historyczne, &. 437 powinno by� program post�powy mia� by� dyrektyw� aktual-2 J. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III (1819), Krak�w 1860, t. I, s. V. puiiuuiu . __ a jeszcze inaczej w Polsce porozbiorowe j, podporz�dkowanej jako nar�d obcym mocarstwom. Pos�uguj�c si� tymi terminami kluczowymi, hi- storycy nie precyzowali na og� ich znaczenia, pojmowali je jednak podobnie: pa�stwo oznacza�o organizacj� dysponuj�c� odpowiednimi �rodkami, przymusowymi normami spo�ecznymi, reguluj�cymi zachowanie si�. obywateli przy pomocy nakaz�w i zakaz�w, utrzymuj�c� �ad wewn�trzny i bezpiecze�stwo zewn�trzne; nar�d rozumiany by� jako zwi�zek spo�eczny o okre�lonych celach wyodr�bniaj�cych go, maj�cy poczucie wsp�lnoty i wol� jej zachowania, kieruj�cy si� w swym zachowaniu, dzia�aniu normami dobrowolnymi, nie z rozkazu, ale z w�asnego pop�du, z poczucia moralnego obowi�zku, pod naciskiem opinii publicznej, W zale�no�ci od ustroju politycznego, struktury spo�ecznej, stopnia rozwoju kultury politycznej itd. zakres dzia�ania obu czynnik�w m�g� by� r�norodny. Ale nie tylko ten obiektywny stan, ale i punkt widzenia historyka decydowa� o tym, czy w obrazie dziejowym na czo�o wysuwa�o si� jako czynnik integracyjny pa�stwo, czy spontanicznie dzia�aj�cy zwi�zek spo�eczny, okre�lany jako nar�d. Nie jest moim zadaniem rozwa�anie, czy nasi historycy w okresie porozbiorowym prawid�owo pos�ugiwali si� poj�ciem narodu (kt�rego pocz�tki si�ga� mia�y XII�XIV w.) w ujmowaniu ca�o�ci dziej�w Polski, wzgl�dnie dziej�w Rzeczypospolitej. Chodzi mi o przedstawienie charakterystycznej chyba dla polskiej my�li historycznej w okresie porozbiorowym antynomii przeciwstawianych sobie poj��, w ramach kt�rych czy doko�a kt�rych koncentrowa�a si� uwaga badawcza, �organizuj�ca" przesz�o��. W wyniku takiej operacji my�lowej powsta�y dwa odmienne modele opisu i refleksji historycznej: �pa�stwowy" i �narodowy". Ostre przeciwstawianie sobie obu poj�� i punkt�w widzenia nada�o swoiste pi�tno historiografii polskiej, wyra�nie odcinaj�c j� od dominuj�cych kierunk�w historycznych w XIX wieku w Niemczech i w Rosji, gdzie w tym samym czasie, gdy w Polsce w wa- 6 runkach niewoli politycznej zatracono zmys� po-lityczno-pa�stwowy, rozwin�� si� w g��wnych kierunkach historiografii kult silnej w�adzy rz�dowej. M�wi�c o dwu modelach refleksji historycznej w Polsce porozbiorowej, zauwa�y� mo�na, i� w r�nych okoliczno�ciach ruchem �wahad�owym" przybiera� na sile jeden lub drugi z nich, ale przez ca�y okres porozbiorowy ostro r�nicowano i nawet przeciwstawiano sobie oba podstawowe poj�cia, a pa�stwowy punkt widzenia nigdy na d�u�ej nie zapanowa� w polskiej my�li historycznej. Pos�uguj�c si� poj�ciem narodu, z kt�rym wi�za� si� ca�y zesp� idei politycznych i moralnych, historycy ujmowali dzieje Polski jako wytw�r spo�ecze�stwa, odk�d stan szlachecki sta� si� czynnikiem decyduj�cym o losach kraju � Rzeczypospolitej, podczas gdy wcze�niejsze dzieje, zw�aszcza wczesny okres piastowski, przedstawiali jako proces rozwijaj�cy si� pod wp�ywem dzia�ania integracyjnego ksi���t, dynastii, pa�stwa. Kontrowersja: �nar�d czy pa�stwo" obraca�a si� zatem doko�a oceny dawnej Rzeczypospolitej i jej dziedzictwa ideowego. Za Stanis�awa Augusta i podczas rozbior�w w polskiej my�li historycznej zwi�zanej z ruchem reformatorskim ukszta�towa� si� pod wp�ywem O�wiecenia model refleksji koncentruj�cej uwag� doko�a idei pa�stwa, kt�re wyobra�a�a monarchia. Ona te� stanowi�a g��wn� si�� i my�l przewodni� syntezy historycznej Adama Naruszewioza i zwi�zanego z nim ca�ego kierunku historiograficznego. W znanym Memoriale do kr�la (1774) Narusze-wicz w�a�ciwie uto�samia ze sob�, a w �adnym wypadku nie przeciwstawia poj��: nar�d i pa�stwo. �Nar�d polski � pisa� � wzrastaj�c powoli, obyczajem wszystkich na �wiecie mocarstw (podkre�lenie moje � M.S.), przyszed� do zupe�no�ci swojej jednych prowincji i miast zawojowaniem, i O ir F hi O, Ui a pr In; w W; stu his 191 his Lei a tt i st (191 Poi obs; wy{ pols Ipt. i [1963 drugich dobrowolnym przy��czeniem si�, innych wej�ciem przez sukcesj� dziedziczek."1 Przypisuj�c nadrz�dn� rol� pa�stwu, por�wnywa� rz�d z �dusz�" w ciele narodowym i, jak wiadomo, w silnej monarchii upatrywa� �r�d�o jedno�ci i wielko�ci Polski, gwarancj� �adu wewn�trznego, bezpiecze�stwa zewn�trznego, r�wnowagi stan�w. W sytuacji zagro�onego bytu niepodleg�ego szuka� Naruszewicz � wraz z ca�ym obozem reformatorskim � ocalenia w podniesieniu autorytetu w�adzy, w ograniczeniu zbyt wybuja�ych wolno�ci �narodu", wierzy�, �e u�yj� s��w W. Konop-czy�skiego, w �cudotw�rcz� moc rz�du". Ale po upadku pa�stwa, w okresie Kr�lestwa Kongresowego, powstania listopadowego i po nim, Naruszewiczowski, o�wieceniowy model historii nie odpowiada� ju� nowej sytuacji i nowemu klimatowi ideowemu. Kszta�tuje si� w�wczas ca�kiem odmienny stosunek do dziedzictwa przesz�o�ci, odmienny spos�b jej ujmowania zwi�zany z ide� narodow�. Naj�wietniej wyobra�a go Joachim Lelewel w swoich pracach pisanych zar�wno w kraju, jak i na emigracji. Oceniaj�c dzie�o Naruszewicza, Lelewel mia� powa�ne w�tpliwo�ci, czy autor trafnie nazwa� je �histori� narodu polskiego", skoro wyizolowa� w nim polityk� od og�lnej kultury i przedstawi� raczej �histori� pa�stwa polskiego i kr�l�w jego, jego polityki zaj�� i stosunk�w z mocarstwami okolicznymi oraz spraw monarch�w i ksi���t, ich familii, wojen i traktat�w... Jedynie w polityce wytkni�te przyczyny i wszystkiego spr�yny, z niej wywodzone skutki; jedynie z os�b pojedynczych wynikaj�ce ruchy." 2 Nie zadowala Lelewela historia koncentruj�ca si� doko�a dzia�alno�ci zwierzchniej w�adzy pa�stwowej, panuj�cych, doko�a dziej�w wy��cznie politycznych. Przeciwstawia� jej w�asn�, odmienn� koncepcj� dziej�w, gdzie ich �spr�yn�" g��wnym aktorem jest zbiorowo��, jej d��enia i dzia�ania. 8 Taki w�a�nie model historii jako istotnie narodowej realizowa� w swoich pracach w oparciu o ide� narodu, eksponowa� go, na dalszy plan usuwaj�c pa�stwo. Lelewelowska koncepcja odegra�a powa�n� rol� w historiografii polskiej, zw�aszcza w okresie mi�-dzypowstaniowym, w dobie romantycznej, spotykaj�c si� z �yczliwym odd�wi�kiem w niekt�rych kr�gach intelektualist�w i dzia�aczy europejskich w po�owie XIX stulecia.3 Uj�cie dziej�w Polski z punktu widzenia narodu jako g��wnego podmiotu dziej�w stwarza�o odmienn� wizj� przesz�o�ci, zw�aszcza dawnej Rzeczypospolitej, w por�wnaniu z koncepcj� skupiaj�c� uwag� na pa�stwie, jego organizacji i dzia�alno�ci, przekre�lonych przez rozbiory. Upadek pa�stwa nie by� jednak r�wnoznaczny z dewalo-ryzacj� ideowych, moralnych warto�ci, idea��w, jakie g�osi� i realizowa� �nar�d", nie budzi� w�tpliwo�ci o jego trwa�ym istnieniu, �ywotno�ci, o ci�g�o�ci kultury, kt�rej by� tw�rc�. W tej perspektywie historycy sk�onni byli do gloryfikowania przesz�o�ci, eksponowania jej jasnych stron, do identyfikowania zasad dawnej Rzeczypospolitej z idea�ami wolno�ciowymi i demokratycznymi Europy w w. XIX. Wydarzenia, jakie nast�pi�y po za�amaniu si� Wiosny Lud�w, kieska powstania styczniowego, Austrii i Francji, kryzys idea��w romantycznych i zwyci�stwo ruchu pozytywistycznego � wszystko to doprowadzi�o do reorientacji polskiej my�li historycznej, przede wszystkim w �rodowisku historyk�w krakowskich w autonomicznej Galicji. Ten kolejny zwrot, kt�rego zapowied� mo�na by�o �ledzi� ju� wcze�niej, mi�dzy innymi w�r�d cz�ci emigracji, oznacza� rewizj� koncepcji historycznej, akcentuj�cej w dziejach Polski przede wszystkim rol� czynnika spo�ecznego i minimalizuj�cej w nich rol� pa�stwa, a zw�aszcza jego s�abo��, braki, wa- ft dy ustrojowe, co w�a�nie mia�o by� nast�pstwem przewagi �narodu" nad w�adz�, zachwianiem si� r�wnowagi mi�dzy czynnikiem spo�ecznym i pa�stwowym na niekorzy�� organizacji pa�stwowej. Historycy szko�y krafcowskiej, zwi�zani z obozem konserwatywnym Sta�czyk�w, nawi�zuj�c do tradycji Naruszewiczowskiej i przeciwstawiaj�c si� kierunkowi republika�skiemu, s�awi�cemu dawn� wolno�� polsk�, sk�onni byli uto�samia� j� z anarchi� i utrat� zmys�u politycznego. Rehabilitowali oni monarchi� jako ostoj� porz�dku, atakuj�c zgubn� form� rz�du w dawnej Rzeczypospolitej. Inauguruj�c na katedrze w UJ kurs historii polskiej J�zef Szujski zwr�ci� uwag� s�uchaczy na znaczenie historii pa�stwowej: �Tak jest, panowie, nauka historii naszej, historii wielkiego europejskiego pa�stwa, winna by� jednym z g��wnych �rodk�w powrotu do tradycji politycznych, do odzyskania zmys�u politycznego, a to nie przez sam� analiz� upadku, ale przez unaocznienie sobie przyczyn naszej dawnej �wietno�ci i pot�gi." * Przywr�cenie tego zmys�u prowadzi� mia�o w nast�pstwie do zdyscyplinowania spo�ecze�stwa, podporz�dkowania go w�adzom i w�a�ciwego rozumienia imponderabili�w pa�stwowych, czego brak�o �narodowi" dawnej Rzeczypospolitej. Je�li jednak Szujski z trudem odrywa� si� od tradycji romantycznej, z kt�r� by� zwi�zany, to nowy model refleksji sterowany ide� pa�stwa i racji stanu reprezentowa� najpe�niej Micha� Dobrzy�ski. Gloryfikatorom dawnej Rzeczypospolitej zarzuca� on apologi� anarchii, podniesionej do �wysoko�ci osobnej teorii politycznej", �narodowego naszego pos�annictwa", pomijanie milczeniem zasadniczych b��d�w i wad organizacji pa�stwowej, s�abo�� w�adzy rz�dowej w tym czasie, gdy gdzie indziej powsta�y silne monarchie, dysponuj�ce szerokim zakresem uprawnie� oraz zasobami materialnymi 10 i moralnymi tkwi�cymi w r�nych warstwach narodu.5 Wz�r takiej historii, uj�tej z pa�stwowego punktu widzenia, stworzy� Bobrzy�ski w swej syntezie dziej�w Polski, o kt�rej powiedzia� kiedy� Stanis�aw Zakrzewski ju� w Polsce niepodleg�ej: �Jest to prawie jedyna ksi��ka, kt�ra daje przede wszystkim dzieje pa�stwa, a pa�stwo od pocz�tku do ko�ca tworzy o�, oko�o kt�rej jest oplecione opowiadanie." Zakrzewski podnosi warto�� takiego uj�cia ze stanowiska pa�stwa jako czynnika �adu, bezpiecze�stwa i inteligencji. Ciekawe jest przy tym drobne zastrze�enie tego admirato-ra koncepcji Dobrzy�skiego: �M�g� Bobrzy�ski rol� pa�stwa przeceni� w og�lno�ci, zw�aszcza w dziejach Polski (szed� w tym wzgl�dzie za wzorami niemieckimi), jego idea� pa�stwowy m�g� by� dla wi�kszo�ci opinii polskiej niesympatyczny..." 6 Ze sw� ide� prymatu pa�stwa i jedynym kryterium � racji stanu, Bobrzy�ski na gruncie polskim by� zjawiskiem do�� wyj�tkowym w�r�d historyk�w. Cho� tego nie dostrzegali w nim obcy, swoi pomawiali go o apologi� absolutyzmu, o kult Dismarkowski, o ca�kowite zlekcewa�enie roli czynnika moralnego w dziejach. Dy� mo�e, i� istotnie uleg� on pewnej fascynacji niemieckimi teoriami politycznymi i uporz�dkowan�, sprawnie funkcjonuj�c� machin� pa�stwow� Rzeszy Niemieckiej, kra�cowym przeciwie�stwem dawnej Polski. Polemizuj�cy z Dobrzy�skim � i ca�� szko�� krakowsk� � warszawski historyk W�adys�aw Smole�ski dotkn�� istoty kontrowersji, kiedy wytkn�� mu, i� patrzy na ca�o�� dziej�w Polski z punktu widzenia upadku pa�stwa, �chocia� organizm zwany pa�stwem nie ogniskuje w sobie wszystkich promieni �ycia; jego dzieje nie s� kwintesencj� przesz�o�ci. Obok urabiania form �yli cia pa�stwowego nar�d polski snu� w�tek dorobku cywilizacyjnego, kt�ry przetrwa� upadek i stanowi� g��wny motyw historii." 7 Taki punkt widzenia, akcentuj�c priorytet narodu jako g��wnego podmiotu dziej�w, ukazywa� ci�g�o�� �ycia narodowego pomimo straty niepodleg�o�ci, eksponowa� dzieje kulturalne, spo�eczne, jak to w�wczas nazywano, �cywilizacji". Badania nad ni� prowadzi�a grupa historyk�w warszawskich, k�ad�c nacisk na kulturotw�rcz� rol� narodu, spo�ecze�stwa i odsuwaj�c na dalszy plan polityczno-pa�stwow� dzia�alno��. Zarzucali oni kolegom ze szko�y krakowskiej tendencj� mo-narchiczn�, a Henryk Sienkiewicz wyra�a� obaw�, czy nie ho�duje ona wr�cz �Molochowi pa�stwowo�ci". Z takim demonizowaniem pa�stwa, uosabiaj�cego przede wszystkim brutaln� si�� reguluj�c� stosunki mi�dzy narodami i ujarzmiaj�c� w�asne spo�ecze�stwo, spotykamy si� nieraz u historyk�w polskich w w. XIX. Jako przyk�ad do�� zaskakuj�cy s�u�y� tu mo�e lwowski historyk Tadeusz Wojciechowski. Analizuj�c przedmiot i zadania historii, Wojciechowski do elementarnych poj�� historycznych zaliczy�: �lud, nar�d, spo�ecze�stwo", pa�stwo natomiast okre�li�, jako �organ" narodu, �narz�dzie przemocy", spe�niaj�ce swe zadanie w stosunkach mi�dzynarodowych, gdzie panuje stan bezustannej wojny, podczas gdy nar�d-spo�ecze�stwo oddaje si� pokojowej pracy nad nauk�, o�wiat�, kultur�.8 Chocia� takie demonizowanie pa�stwa nie by�o zjawiskiem powszechnym, sprzyja�a mu jednak na pewno niech�� do reprezentowanych przez zaborcze mocarstwa typ�w pa�stwowo�ci opartej na w�adzy autorytatywnej. W kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" historykom przy�wieca� raczej wz�r historii eksponuj�cej ide� narodow�, pojmowan� wci�� jako si�a przewodnia, kt�ra determinuje kierunek rozwoju Polski zmierzaj�cej ku wolno�ci 12 spo�ecze�stwa i ograniczaj�cej rol� w�adzy pa�stwowej. Prowadzi�o to nie tylko do rozszczepienia, ale do zasadniczego przeciwstawienia sobie obu poj��. Jest przy tym znamienne, jak �ywe by�y wci�� w naszym pi�miennictwie zainteresowania problematyk� narodu, a jak skromne � dotycz�ce pa�stwa. W zwi�zku z tym, jak zauwa�ono w ko�cu XIX stulecia, historiografia polska w por�wnaniu z obc� by�a op�niona w badaniach nad dziejami ustrojowymi dawnej Rzeczypospolitej. 9 Jest rzecz� zrozumia��, �e to w�a�nie historycy zagadnie� ustrojowych, jak A. Pawi�skiiA. Rem-bowski jeszcze pod koniec XIX wieku widzieli konieczno�� zbli�enia do siebie obu czynnik�w i rozwi�zania antynomii � �nar�d czy pa�stwo" przez przywr�cenie r�wnowagi mi�dzy obu si�ami, zapewniaj�cej obywatelom swobody, ale umo�liwiaj�cej w�adzy rz�dowej wykonywanie jej zada�. Na pocz�tku XX wieku Oswald Balzer sformu�owa� to stanowisko w nast�puj�cy spos�b: �R�wnowaga si� pa�stwa i spo�ecze�stwa polega na w�skiej kraw�dzi. Zwichni�cie jej sprowadza szkodliwe nast�pstwa. Zwyci�stwo pa�stwa nad spo�ecze�stwem przybija i niszczy indywidualno�� ducha; zwyci�stwo spo�ecze�stwa nad pa�stwem rozwala w gruzy pa�stwow� organizacj� polityczn�." 10 Ta wypowied� pochodzi ju� z okresu, w kt�rym w polskiej my�li historycznej zaznaczy�y si� w zwi�zku z o�ywieniem �ycia politycznego i nadziei na mo�liwo�� odzyskania niepodleg�o�ci lub cho�by autonomii (w zaborze rosyjskim) � nowe tendencje. Jedna z nich wyra�a�a si� we wzmo�onej fali apologetycznej wobec przesz�o�ci, nawi�zuj�cej do tradycji romantyzmu. Druga, w pewnej mierze przeciwna, akcentowa�a przede wszystkim konieczno�� restytuowania zagubionego podczas d�ugiej niewoli poczucia zmys�u pa�stwowego. 13 Temu celowi s�u�y� mia�o za�o�one przez W�adys�awa Studnickiego specjalne czasopismo pod nazw� �Nar�d i Pa�stwo" (1906), prze�amuj�ce dualizm poj�ciowy. Podobnie ujmowa� problem Roman Dmowski, g�osz�c zwi�zek idei narodowej z pa�stwow�, �e �nar�d jest wytworem �ycia pa�stwowego", �niezb�dn� tre�ci� moraln� pa�stwa, a pa�stwo form� polityczn� narodu", kt�ry nie przestaje istnie� nawet bez w�asnego pa�stwa, je�li tylko zachowuje o nim �yw� pami��.11 W podobnym duchu w wyk�adach publicznych pt. Kultura historyczna (1906) wypowiada� si� historyk lwowski Stanis�aw Zakrzewski, podnosz�c znaczenie historii politycznej dla �odrodzenia narodowego" i postuluj�c niezb�dny renesans idei pa�stwa jako czynnika gwarantuj�cego z pomoc� �rodk�w przymusowych wsp�ln� obron� i polityk� narodu. Ju� sama wizja odbudowy niepodleg�ego bytu nakazywa�a sprz�enie ze sob� obu dot�d antyno-micznych poj��, a�eby wpoi� w umys�y przekonanie, �e Polacy nigdy nie utracili charakteru' narodu pa�stwowego, dojrza�ego do politycznego organizowania swego �ycia, przejawiaj�cego sw� aktywno�� nie tylko jako wsp�lnota kulturalna. Mo�na by s�dzi�, �e po wskrzeszeniu niepodleg�o�ci rzecz� tym bardziej naturaln� by�o zerwanie z nawykami z okresu niewoli i przywr�cenie w my�li politycznej i historycznej nale�nego miejsca czynnikowi pa�stwowemu. W zwi�zku jednak z tocz�c� si� w�wczas walk� mi�dzy obozem rz�dz�cym i opozycj� narodowo-demokratyczn� kontrowersja �nar�d czy pa�stwo" zaktualizowa�a si�. Nie jest moim zadaniem omawianie tego sporu i jego odbicia w historiografii. Ogranicz� si� tylko do kilku uwag. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e w tym sporze rzecznikiem idei pa�stwa by�a publicystyka obozu rz�dz�cego. Akcentowa�a ona rol� pa�stwa jako 14 formy organizacyjnej najlepiej zapewniaj�cej narodowi si�� i rozw�j, postulowa�a jego prymat w stosunku do interes�w etnicznych narodu polskiego. 12 Polemizowali z tym stanowiskiem dzia�acze endeccy, przeciwstawiaj�cy mu priorytet narodu, jego warto�ci w stosunku do idei pa�stwa, w Konstytucja 1935 roku sp�r ten jeszcze zaostrzy�a, chocia� pod wzgl�dem ideologicznym r�nice mi�dzy obozem rz�dz�cym i �narodowym" coraz bardziej si� zaciera�y. Tote� idea nadrz�dno�ci pa�stwa i jego interes�w w stosunku do aspiracji narodu, sformu�owana przez historyka Olgierda G�rk�14, nawet w jego w�asnym, obozie spotka�a si� z krytyk�. Natomiast nie by�o kontrowersji z pogl�dem, �e nar�d, je�li nie ma utraci� swego oblicza i znaczenia, musi mie� w�asne pa�stwo, �e Polacy nigdy nie przestali by� �narodem pa�stwowym", tj. zbiorowo�ci� polityczn�, �istniej�c� faktycznie przez w�asne pa�stwo albo potencjalnie przez d��enie do tego�". � Nikt przecie� nie zamierza� kwestionowa� w nowych warunkach faktu, �e Polska nale�y do europejskiej rodziny narod�w pa�stwowych, ani �e nar�d pozbawiony pa�stwa zamienia si� w �surow� mas� etnograficzn�".16 Godzono si� te� na og� z tym, �e nie ma sprzeczno�ci mi�dzy poj�ciem pa�stwa i narodu. Istnia�y jednak problemy sporne, spo�r�d kt�rych jedne mia�y znaczenie teoretyczne, jak np. czy wcze�niej powsta�a organizacja pa�stwowa, czy te� nar�d, inne znaczenie praktyczne, jak np. kontrowersje: pa�stwo narodowe czy narodowo�ciowe, wychowanie �pa�stwowe" czy �narodowe", a przede wszystkim, w�adza autorytatywna czy oparta na zasadach demokracji parlamentarnej. Na polu historii te spory tylko cz�ciowo odbija�y si� na kierunkach zainteresowa� badawczych, np. dotycz�cych genezy narodowo�ci polskiej, zna- 15 czenia w niej czynnika pa�stwowego, tradycji, korony kr�lestwa polskiego czy te� zagadnienia roli elity b�d� szerszych kr�g�w spo�ecze�stwa w dziele odbudowy pa�stwa. Niezale�nie jednak od aktualnych rozbie�no�ci politycznych, odbudowa pa�stwa usun�a najpowa�niejsz� przeszkod� w przezwyci�eniu anty-nomii �nar�d czy pa�stwo" w historiografii polskiej. Dawne tradycje Polski jako narodu historycznego, pa�stwowego, o okre�lonej indywidualno�ci, swoistej, ale mieszcz�cej si� w ramach typ�w pa�stwowo�ci europejskiej i realizuj�cej wsp�lne idea�y �ycia publicznego, stosunku jednostki do spo�ecze�stwa, czynnika pa�stwowego do narodu � legitymowa� mia�y jej prawo do odzyskania samodzielnego bytu politycznego i zaj�cia nale�nego miejsca w �wczesnym �wiecie. 2. Kontrowersja: �nar�d czy pa�stwo" w polskiej my�li historycznej podczas niewoli obraca�a si� doko�a oceny kierunku rozwojowego dawnej Polski, a zw�aszcza � warto�ci Rzeczypospolitej, jej dziedzictwa ideowego, jej modelu stosunku Wolno�ci do w�adzy rz�dowej. Niezale�nie od r�nic w ocenie, wszyscy byli zgodni w charakterystyce zasadniczych cech ustroju i stylu �ycia publicznego Polski nowo�ytnej, realizuj�cej swoisty typ pa�stwowo�ci, kt�ry odbiega� od panuj�cego w �wczesnej Europie. W tej Polsce�Rzeczypospolitej piastunem zwierzchniej w�adzy sta�a si� zbiorowo�� spo�eczna � nar�d szlachecki � jako tota communitas. Decydowa�a ona bezpo�rednio albo z pomoc� swych organ�w o najwa�niejszych sprawach publicznych, podczas gdy centralna w�adza pa�stwa zosta�a skr�powana i skazana na bezsilno�� i bezczynno��, je�li chodzi o monarchi� czy sejm. Zdobywszy sobie pozycj� uprzywilejowan� i wszechw�adn�, szlachta broni�a zaci�cie swych praw i wolno�ci, niezachwianie sta- 16 �a na ich stra�y przeciwko wszelkim zakusom ich naruszania przez dw�r, przeciwko wszelkim pr�bom umocnienia w�adzy monarszej, poczuwaj�c si� sama do odpowiedzialno�ci za losy kraju i gotowa w zasadzie do ofiary mienia i �ycia w jego obronie. �aden z historyk�w nie kwestionowa� faktu, i� w tej Rzeczypospolitej pojawi�y si� rysy, kt�re z czasem si� pog��bia�y; rozprz�enie, wypaczenie zasad ustrojowych, upadek umys�owy i moralny panuj�cej klasy, podporz�dkowanie spraw pa�stwa interesom drobnej oligarchii, zachwianie odporno�ci pa�stwa wobec s�siad�w, za czym nast�pi�a; ich interwencja i wreszcie rozbiory. Czy i w jakiej mierze win� za to ponosi� �nar�d", a w jakiej pa�stwo? W odpowiedzi zarysowa� mo�na dwa modele rozumowania historyk�w, z kt�rych jedni oparli si� w�a�nie na poj�ciu narodu i idei narodowej^ inni zajmowali pa�stwowy punkt widzenia. Pierwsi sk�onni byli do idealizowania, drudzy raczej do krytycznej oceny przesz�o�ci. Rozumowanie w pierwszym wypadku sprowadzi� mo�na do nast�puj�cych tez: (1) Polacy ukszta�towali si� w dziejach jako odr�bna indywidualno�� zbiorowa, rozwijaj�ca si� samorzutnie, zgodnie ze swoist� ide� narodow�, w�asnym przeznaczeniem, wedle pewnych praw przyrodzonych. Wyrazem jej by�y odmienne obyczaje, formy �ycia spo�ecznego, instytucje, j�zyk itd., a tak�e okre�lony charakter narodowy, umi�owanie samodzielno�ci, wolno�ci i wola zachowania odmiennej wsp�lnoty. Wprawdzie zbiorowo�� ta obejmowa�a r�ne warstwy spo�eczne, ale wyra�a�a j�, zw�aszcza w okresie Rzeczypospolitej, jej aktywna politycznie cz�� � nar�d szlachecki, na kt�ry te� kierowali g��wn� sw� uwag� nasi historycy, zazwyczaj uto�samiaj�c szlacht� z poj�ciem narodu. 2 � Nar�d a pa�stwo... 17 (2) Polacy wytworzyli oparty na zasadach wolno�ciowych, wybieralno�ci zwierzchniej w�adzy, urz�dzeniach parlamentarnych, prawach obywatelskich i poszanowaniu godno�ci ludzkiej � ustr�j odmienny ni� w innych krajach. Swoisty typ pa�stwowo�ci polskiej by� tworem licznego stanu szlacheckiego, kt�ry broni� go przed zakusami ze strony kr�l�w i kt�ry przez dobrowoln� s�u�b� na rzecz kraju, ofiarno��, umi�owanie wolno�ci, swe cnoty obywatelskie i rycerskie zbudowa� pot�n� Rzeczpospolit�, przyci�gaj�c do siebie okoliczne, zwabione jej swobodami ludy, broni�c� cywilizacj� europejsk� przed najazdami barbarzy�c�w. (3) Wprawdzie ustr�j Rzeczypospolitej os�abi� w�adz� centraln�, ale t� s�abo�� rekompensowa�a aktywno�� stanu szlacheckiego, poczuwaj�cego si� do odpowiedzialno�ci za losy kraju i podejmuj�cego z w�asnej inicjatywy r�ne formy dzia�alno�ci publicznej, a zw�aszcza obron� zewn�trzn� kraju. To jemu, nie za� organizacji pa�stwowej, czynnikowi w�adzy odg�rnie komenderuj�cemu spo�ecze�stwem, zawdzi�cza�a Polska sw� wielko�� i �wietno��. W konfliktach miedzy nim i dworem s�uszno�� by�a zazwyczaj po jego stronie. (4) Przywi�zany do swej tradycji nar�d polski nie przesta� istnie� i przejawia� �ywotno�ci pomimo utraty niepodleg�ego bytu. Chocia� rozbity politycznie przez zaborc�w, poczuwa� si� do jedno�ci i zachowa� ci�g�o�� z przesz�o�ci�; sw� wol� istnienia manifestowa� zar�wno na polu walk zbrojnych, jak i w pracy nad sw� gospodark� i kultur� podejmowanej z w�asnej inicjatywy. Ta aktywno�� legitymowa�a prawa Polski do odzyskania samodzielnego bytu. Scharakteryzowany tu model rozumowania, oparty na prymacie idei narodu, chocia� reprezentowa� j� w�a�ciwie jeden stan, stwarza� w okresie niewoli wz�r moralny, umacnia� poczucie w�asnej warto�ci, sprzyja� samorzutnym dzia�aniom podej- 18 mowanym w warunkach zaborczych nie tylko bez pomocy pa�stwa, w tym wypadku obcego, ale wbrew jego woli. Ten wzorzec rozumowania prowadzi� do rewaloryzacji wolno�ciowego, moralnego dziedzictwa przesz�o�ci. Ukszta�towa� si� on w dobie romantyzmu, ale przez ca�y ci�g dziej�w porozbiorowych nigdy nie zanik� ca�kowicie. Nawi�zywali do niego historycy epigoni romantyzmu i neoromantyczni, a cz�ciowo z tzw. szko�y warszawskiej. W kra�cowym uj�ciu z pocz�tk�w XX wieku, demonizuj�cym pa�stwo, m�wiono, �e Polska dawne poj�cie pa�stwa zast�pi�a poj�ciem ojczyzny, a pomi�dzy tymi dwoma �poj�ciami le�y ca�a przepa��" (s�owa Artura G�rskiego). Modelowi wy�ej opisanemu przeciwstawiali si� ci, kt�rzy przyznawali priorytet idei pa�stwa: (1) Nie kwestionuj�c istnienia odr�bnej indywidualno�ci narodowej Polski i swoistych cech charakteru Polak�w, obyczaj�w itd. akcentowali oni ich brak dyscypliny, poczucia zmys�u politycznego, anarchiczne sk�onno�ci, co w rezultacie musia�o odbi� si� ujemnie na losach Polski. (2) Swoisty typ pa�stwowo�ci Polski, jej urz�dzenia oparte by�y na zasadach sprzecznych z �adem praworz�dnym; wybuja�a wolno�� doprowa-^ dzi�a do swawoli; pod pozorem r�wno�ci zapanowa�y rz�dy oligarchii kieruj�cej si� interesami prywatnymi, koteryjnymi. Ten ustr�j m�g�by funkcjonowa� sprawnie, gdyby obywatele byli �anio�ami". W miar� tego, jak upada� poziom moralny i umys�owy szlachty � zw�aszcza w czasach, gdy gdzie indziej powstawa�y silne organizmy pa�stwowe � ustr�j Rzeczypospolitej stawa� si� dla Polski zgubny. (3) Nie jest prawd�, jakoby nar�d szlachecki przez sw� dobrowoln� s�u�b� i inicjatyw� tw�rcz� rekompensowa� s�abo�ci i braki pa�stwa. W konfliktach mi�dzy panuij�cym stanem a kr�lami po 19 ich stronie by�a zazwyczaj s�uszno�� i troska o racj� stanu. Brak w�adzy rz�dowej uposa�onej w odpowiedni zakres uprawnie� i �rodk�w przymusowego' dzia�ania w imi� interes�w ca�o�ci, zachwianie r�wnowagi mi�dzy spo�ecze�stwem i pa�stwem na niekorzy�� pa�stwa � musia�y sprowadzi� 'rna kraj nieszcz�cie, (4) By Polska mog�a odzyska� byt niepodleg�y, musi ona wyzby� si� swych dawnych wad i b��d�w, sk�onno�ci anarchicznych, przywr�ci� zmys� pprz�dku i .karno�ci, poszanowanie dla rz�du, zrozumienie imponderabili�w pa�stwowych, a przez to odzyska� presti� i miejsce w �wiecie narod�w europejskich. Ten model rozumowania zapocz�tkowany jeszcze w dobie O�wiecenia, za Stanis�awa Augusta, w walce z tradycj� sarmack�, sta� si� wzorem dla historyk�w szko�y krakowskiej, przedtem cz�ciowo na emigracji w obozie Czartoryskiego oraz u niekt�rych historyk�w w wieku XX. O ile zwolennicy pierwszego modelu akcentowali swoiste indywidualne warto�ci dawnej Polski, to ich przeciwnicy � w kryterium warto�ciowania szukali'wzoru dla Polski na Zachodzie, a w szczeg�lno�ci w Anglii, gdzie upatrywali przyk�ad r�wnowagi mi�dzy czynnikiem pa�stwowym i spo�ecznym, �oparty na kompromisie mi�dzy reprezentuj�c� nar�d; wolno�ci� a w�adz� rz�dow�. Kontrowersja mi�dzy oboma stanowiskami pokrywa�a si� cz�ciowo z rozbie�no�ci� mi�dzy kierunkiem monarchicznym i republika�skim.17 Podczas gdy nurt republika�ski upatrywa� w rozwoju dziejowym Polski �ku wolno�ci", ku urz�dzeniom republika�skim", tytu� do s�awy i �przyrodzone" jej prawo, to przeciwny mu, monarchiczny, sk�onny by� uto�samia� ten kierunek rozwoju Polski z anarchlczno�ci� (�Dejaniry pal�ca koszula" � wed�ug Szujskiego), z brakiem zmys�u politycznego; gdy historycy republika�scy identyfikowali 26 cz�sto monarchi� z absolutyzmem, zarzucaj�c jej,, spiskowanie w imi� w�asnych interes�w prywatnych, dynastycznych, przeciwnych �narodowi", to wr�cz przeciwnie, historycy monarchi�ci negowali mo�liwo�� �adu i si�y w innym ustroju ni� monarchiczny i sk�onni byli do fetyszyzowanra tpa�stwa i rz�du jako g��wnego czynnika zapewniaj�cego obron� interes�w ca�o�ci, dobra publicznego. I jedna, i druga strona sk�onna by�a przeciwstawia� sobie obie uzupe�niaj�ce si� si�y: pa�stwo i nar�d, jako ze sob� sprzeczne. Znane powiedzenie: Malo periculosam liberta-tem quam tutum sermtium symbolizowa�o t� postaw�, ale ju� w po�owie XIX w. zauwa�ono: �ale je�eli nar�d tak si� rz�dzi� nie'umie, i�by zarazem wolno�� i kraj zabezpieczy�, wtedy pokolenie bior�ce powy�sze zdanie za god�o, je�eli nie synom, to wnukom zostawi w spu�ci�nie niewol�".1& Tote� w wieku XIX historycy, zar�wno ci, kt�rzy ujmowali dzieje Polski przede wszystkim z punktu widzenia narodu, jak i ci, kt�rzy nadrz�dn� si�� widzieli w pa�stwie, szukali rozwi�zania antynomii w takim ustroju, kt�ry � nie unicestwiaj�c zasad wolno�ciowych � zapewni�by normalne funkcjonowanie w�adzy pa�stwowej. Odpowiada�o to nie tylko rodzimej tradycji, ale tak�e wzorowi pa�stwowo�ci, jaki si� w wieku XIX ostatecznie ukszta�towa� na Zachodzie i zgodny by� z jego ideologicznymi tradycjami, liberalnymi i demokratycznymi. Ten trend historiografii polskiej w ci�gu XIX wieku wyra�nie poszed� w odmiennym kierunku ni� w Niemczech, gdzie ewolucja g��wnych nurt�w my�li historycznej � w zwi�zku z procesem, zjednoczenia oraz przemian kulturalnych i gospodarczych � sz�a od idei uniwersalnych Sturm utid, Drang ku idei pa�stwa narodowego (NationaUtaat) pod hegemoni� Prus, a w �wiadomo�ci politycznej i historycznej znik�a antynomia mi�dzy poj�- 211 ciem pa�stwa i narodu.19 Na polu historii ten kierunek reprezentowa� zar�wno Leopold Ranke, jak ca�a tzw. szko�a pruska, nadaj�c specyficzne pi�tno historiografii niemieckiej do czas�w drugiej wojny �wiatowej. Cechowa�y t� tendencj� nast�puj�ce rysy charakterystyczne : (1) Historycy niemieccy nawi�zywali w ideale pa�stwowym do Prus Fryderycja�skich, do typu pa�stwowo�ci z siln� w�adz� monarsz�, opart� na armii i biurokracji, przeciwstawnego tradycji ideologicznej Zachodu, a w szczeg�lno�ci Francji. (2) Zjednoczone Niemcy wyzwoli�y si� od tradycji �kosmopolitycznej"; dzi�ki Bismarckowi w polityce, a dzi�ki Rankemu w historiografii ugruntowa�a si� �wiadomo�� charakteru narodowego pa�stwa niemieckiego, harmonijnie ��cz�cego ze sob� si�� mocarstwow� i warto�ci kulturalne. (3) Pa�stwo w tym rozumieniu stanowi si�� nadrz�dn�, realizuj�c� cele narodu niemieckiego, jego pot�g� mocarstwow� w �wiecie; ze wzgl�du na to zadanie prymat nale�y si� polityce zagranicznej, kt�rej musi by� podporz�dkowany ustr�j i ca�a wewn�trzna polityka. (4) Pa�stwo niemieckie realizuje cele zgodne z aspiracjami narodu, kt�ry musi podporz�dkowa� si� tej nadrz�dnej sile dla swego dobra. Nie ma sprzeczno�ci mi�dzy w�adz� i moralno�ci�, skoro pa�stwo realizuje wy�sze cele i skoro jest ono gwarantem rozwoju kultury, syntetyzuj�c w sobie ducha Goethego i Bismarcka, harmonijnie wi���c ze sob� czynnik spo�eczny i pa�stwowy. Jak widzimy, przeciwie�stwo w stosunku do polskiej my�li historycznej jest tu jaskrawe. Wyst�powa�o ono u nas w niech�ci do heglowskiej filozofii pa�stwa i prawa, gdzie pa�stwo stanowi indywidualn� si��, realizuj�c� w�asne cele, kt�rym podporz�dkowa� si� ma spo�ecze�stwo. Podobn� awersj� wywo�ywa�a w Polsce rozwi- jaj�ca si� w drugiej po�owie XIX wieku doktryna darwinizmu spo�ecznego, usuwaj�ca kryteria moralne, humanistyczne z dziej�w ludzkich, gdzie obowi�zywa� mia�a jak w przyrodzie zasada walki o byt, szczeg�lnie bole�nie odczuwana przez nar�d ujarzmiony, pokonany w tej walce. Nic nie by�o bardziej obce historykom polskim ni� stanowisko apologety mocarstwowej pot�gi Niemiec, historyka dawnej szko�y pruskiej Hein-richa von Treitschke, g�osz�cego zasad� si�y przed prawem i wy�szo�� pa�stwa nad spo�ecze�stwem, a zgodnie z tym o�wiadczaj�cego: �Na zawsze b�d� s�awi� Machiavella, �e postawi� pa�stwo na w�asnych nogach i �e uniezale�ni� je od moralno�ci Ko�cio�a, a nast�pnie, �e po raz pierwszy powiedzia�, �e pa�stwo � to pot�ga." 20 Podobne przeciwie�stwo mo�na stwierdzi� mi�dzy pogl�dami historyk�w polskich a oficjaln� historiografi� rosyjsk�, przede wszystkim tzw. szko�� pa�stwow�, ale cz�ciowo i kierunkiem s�owianofilskim, ujmuj�cych nar�d-spo�ecze�stwo jako niesamodzieln�, biern� mas�, pa�stwo za� jako nadrz�dn� si�� i jedyny czynnik porz�dkuj�cy i organizuj�cy oraz pobudzaj�cy to spo�ecze�stwo do rozwoju. By spe�ni� swe zadanie, jak to uzasadniali historycy rosyjscy, w�adza centralna musi sta� si� autokratyczn� i rozporz�dza� odpowiednimi �rodkami i normami przymusowymi wobec spo�ecze�stwa. 21 W ten spos�b, gdy w polskiej my�li historycznej zatraca�o si� zrozumienie dla czynnika pa�stwowego, gdy go demonizowano, egzaltuj�c si� ide� narodu, u s�siad�w, wr�cz przeciwnie, rozwija� si� kult w�adzy, pot�gi mocarstwowej i autokracji. Zar�wno polityczna sytuacja, w jakiej znalaz�a si� Polska po rozbiorach, jak i ca�a �ywa tradycja przesz�o�ci sprawia�y, �e upowszechni� si� w niej w wieku XIX wz�r bohatera narodowego w osobie naczelnika powstania i bojownika o wolno��, gdy w Niemczech sta� si� nim budowniczy pot�gi mocarstwowej Fryderyk II czy Bismarck, w Rosji za� Piotr Wielki czy Katarzyna II; �e ostatecznie polska historiografia ze swymi idea�ami bli�sza by�a liberalnym nurtom na Zachodzie, nie. zrywaj�cym z tradycjami O�wiecenia i ideologi� roku 1789, jak to si� dzia�o w Niemczech bismarkow-skich czy w Rosji carskiej w XIX wieku. Z kontrowersj�: �nar�d czy pa�stwo" w bezpo�rednim lub po�rednim zwi�zku by� tzw. optymizm i pesymizm historiografii polskiej w okresie porozbiorowym. Wprawdzie nie by�o to zjawisko wy��cznie polskie, ale okoliczno�ci sprawi�y, �e zaci��y�a na nim bardziej ni� gdzie indziej sk�onno�� do samouwielbienia, jak i samobiczowania. Przypisywanie przez historyk�w polskich nadrz�dnej roli narodowi albo pa�stwu stwarza�o odmienn� perspektyw� dziejow�, ukazywa�o j� w odmiennym �wietle. Wiara w szczeg�lne warto�ci �narodu", w przyrodzone jego cnoty i wybitne osi�gni�cia stwarza�a przes�anki dla tzw. optymizmu historycznego, trafiaj�cego na tym bardziej podatny grunt, �e odpowiada� on potrzebie zachowania poczucia w�asnej warto�ci i mia� legitymowa� prawo do istnienia wsp�lnoty narodowej i do odzyskania niepodleg�o�ci. Z drugiej zn�w strony skierowanie g��wnej uwagi na pa�stwo jako nadrz�dny czy cho�by r�wnorz�dny z narodem czynnik dziejowy, na pa�stwo, kt�re upad�o, sk�ania�o do sondowania genezy tego upadku, jego g��bokich przyczyn w odleg�ej przesz�o�ci. W poszukiwaniu prowadzonym zgodnie z metod� genetyczn� � przyczyny te odnajdywano niekiedy ju� w podziale Polski na dzielnice (K. B. Hoffman), w wyga�ni�ciu dynastii piastowskiej (J. Szujski), a si�gaj�c jeszcze dalej � w m�odszo�ci cywilizacyjnej, w braku zmys�u politycznego i zdolno�ci pa�stwo-wotw�rczych, w sk�onno�ciach anarchicznych pierwotnych S�owian (J. Szujski i M. Bobrzy�ski). 24 I jedno, i drugie stanowisko sprzyja�o kszta�towaniu si� mit�w (hp. o przyrodzonych cnotach czy o anarchiczno�ci Polak�w); z tym, �e dra�li-wo�� i wra�liwo�� opinii utrudnia�y autokrytyk� ��atwowiernego og�u, kt�ry tak lubi tanie krople na wyrzuty sumienia i tanie narkotyki na u�pienie my�li krytycznej" (s�owa L Chrzanowskiego). S�owem, tzw. optymizm spotyka� si� zawsze z przychylniejszym odd�wi�kiem ni� tzw. pesymizm, chocia� obie postawy tak samo grzeszy�y wobec elementarnych regu� historii; czy to eksponuj�c, czy przemilczaj�c jakie� fakty historyczne, deformowa�y one rzeczywisto�� dziejow�, kt�r� mia�y rekonstruowa�. Taka deformacja odbywa�a si� przez izolowanie wybranych fragment�w tej rzeczywisto�ci z ca�o�ci procesu dziejowego i przez ich absolutyzowanie. Bez ich odniesienia do okre�lonych ram r�nych dziedzin �ycia, grup spo�ecznych, os�b, instytucji itd. � tzw. optymizm i pesymizm traci�y jednoznaczny sens. Tote� tych samych historyk�w mo�na by r�wnie dobrze okre�li� mianem optymist�w, jak pesymist�w, cho� w polemice tzw. szk� historycznych okre�lenia te przybiera�y cz�sto znaczenie wzajemnych inkryminacji. W gruncie rzeczy tacy patentowani optymi�ci, jak T. Korzon czy W. Ko-nopczy�ski przedstawiali obraz stosunk�w panuj�cych w Rzeczypospolitej przed I rozbiorem nie mniej czarno ni� patentowani pesymi�ci, M. Bobrzy�ski czy J. Szujski, u kt�rych z kolei nietrudno znale�� w odniesieniu do niekt�rych okres�w, fakt�w, osobisto�ci z dziej�w Polski ocen ca�kiem pozytywnych. Bo przecie� �optymistyczny" s�d o �przyrodzonych" cnotach szlachty nie wyklucza� negatywnej oceny ca�o�ci zbudowanej przez ni� organizacji pa�stwowej czy po�o�enia innych stan�w lub stopnia zabezpieczenia interes�w kraju. Nie wchodz�c tu w om�wienie uwarunkowania 25: � l c i ( I c V I i i i funkcji dydaktyczno-wychowawczej obu postaw, warto przypomnie�, i� obie przecz� starej zasadzie Cyceronowskiej, g�osz�cej, �e historyk powinien wzdraga� si� przed fa�szem i nie cofa� si� przed ujawnianiem prawdy, i� stanowiska te nie daj� si� pogodzi� z relatywizmem historycznym. Tote� nawet podczas niewoli nie brak�o w Polsce historyk�w, kt�rzy � mimo r�nych pokus i obci��e� wynikaj�cych z sytuacji � potrafili zachowa� w�a�ciw� miar� i dostrzega� w przesz�o�ci zar�wno cienie, jak i �wiat�a, widzie� tocz�c� si� w dziejach ludzkich, a wi�c i polskich, ci�g�� walk� mi�dzy Ormuzdem i Arymanem. Odbudowa niepodleg�ego bytu � a nawet sama jej wizja podczas pierwszej wojny �wiatowej � sk�ania�a historyk�w do wyzbycia si� kompleks�w i do bardziej zr�wnowa�onego s�du o przesz�o�ci narodowej, dyktowanego wi�kszym realizmem i krytycyzmem, ni� to si� dzia�o w okresie poroz-"biorowym. Prowadzi�o to mi�dzy innymi do przezwyci�ania antynomii: �nar�d czy pa�stwo", wolno�� czy w�adza rz�dowa � w duchu ich syntezy. Wobec spor�w mi�dzy tzw. optymistami i pesymistami wysuni�to teraz postulat: �nie trzeba patrze� przez zbyt r�owe szkie�ka, ani przez zbyt �czarne" (s�owa W. Sobieskiego, 1925). Wcze�niej, jeszcze podczas pierwszej wojny �wiatowej doradzano historykowi, by wystrzega� si� zar�wno pesymizmu, jak i optymizmu: �Mi�dzy Scyll� i Charybd� powinien si� umiej�tnie przesuwa� historyk, je�li chce czyst� podawa� prawd�, z kt�rej jedynie p�ynie rzetelne pouczenie." 22 Droga taka by�a trudna, pe�na waha� i zygzak�w, zbaczaj�ca zale�nie od r�nych okoliczno�ci w jednym albo drugim kierunku. Dla narodu ujarzmionego, ale d���cego do zachowania narodowego charakteru i do odzyskania niepodleg�o�ci, przesz�o�� Polski ukazywa�a si� t albo jako wz�r do na�ladowania i rozwijania, jak tego chcia� Lelewel, albo jako odstraszaj�cy przyk�ad �ob��kanej teorii politycznej", jak twierdzi� Bobrzy�ski. Ale zar�wno afirmatywny, jak negatywny do niej stosunek zale�a� od tego, co mia�o z przesz�o�ci s�u�y� za wz�r czy za przyk�ad odstraszaj�cy � ustr�j wolno�ciowo-republika�ski czy uprzywilejowana pozycja szlachty, aktywno�� spo�ecze�stwa, czy s�abo�� w�adzy pa�stwowej itd. � w ka�dym z tych wypadk�w ta przesz�o�� spe�nia� mog�a funkcj� spo�eczno-ideow� zar�wno konserwatywn�, jak i post�pow� w tocz�cej si� walce o kszta�t i typ ustrojowy przysz�ej odrodzonej Polski. Jest rzecz� naturaln�, �e w obliczu realizuj�cej si� nadziei na odzyskanie niepodleg�o�ci postulat bardziej przedmiotowego stosunku do przesz�o�ci ojczystej wychodzi� nawet ze strony tych, kt�rzy, jak Ignacy Chrzanowski, przywi�zywali szczeg�ln� wag� do idei narodowej: �Kto wie � zapytywa� � czy nie ma s�uszno�ci pewien zapomniany moralista polski, kiedy m�wi: ��aden jeszcze satyryk nie zaszkodzi� swemu narodowi; ale nie masz prawie narodu, kt�rego by jaki� poeta lub pisarz-panegirysta cz�sto najnie-�wiadomiej na z�� drog�, cho�by chwilowo, nie zawi�d�, a je�eli ju� gdzie, to u nas w�a�nie pochlebstwo i tajenie wad najwi�cej z�ego sprowa-dzi�o.�" 23 Takie stanowisko odpowiada�o nowej sytuacji politycznej po odbudowie niepodleg�o�ci, gdy zamiast fetyszyzowania obu poj��: narodu i pa�stwa powsta�o w�r�d historyk�w d��enie do ich ujmowania jako czynnik�w bardziej realnych, nie sprzecznych ze sob�, ale wzajemnie si� uzupe�niaj�cych i w normalnych warunkach zmierzaj�cych do jakiej� wzgl�dnej r�wnowaga i harmonii. t J. CZʌ� I O�WIECENIE STANIS�AWOWSKIE I WALKA O �CUDOTW�RCZ� MOC" RZ�DU t l ] A ii i Nulla societas sine legtbus; vanae leges sine auctoritate, nulla legum auctoritas sine summo imperia. (C. Pyrrhys de Yarille, 1780) Aby w�adca pracowa� dla dobra pa�stwa, trzeba aby m�g� dzia�a� i u�y� odpowiednich do celu sposob�w. A wi�c zbyt ograniczona w�adza panuj�cego by�aby b��dem; �atwo zobaczy� ten b��d na przyk�adzie rz�d�w szwedzkiego i polskiego. (D. Diderot, 1791) l . V 1. �MROK I �WIT" Antynomie historyk�w polskich w pogl�dach na przesz�o�� ojczyst� obraca�y si� przede wszystkim doko�a oceny warto�ci ideowych dawnej Rzeczypospolitej, ich g��wnego nosiciela, t j. narodu szlacheckiego, oraz charakteru, funkcji i skuteczno�ci dzia�ania jej organizacji pa�stwowej. Stosunek do tego bezpo�redniego dziedzictwa uk�ada� si� w r�nych okoliczno�ciach rozmaicie, w zale�no�ci od tego, czy historykowi przy�wieca�a jako miernik warto�ci idea narodu, czy pa�stwa. Nie mieli w�tpliwo�ci ani swoi, ani obcy, �e w por�wnaniu z innymi krajami europejskimi w okresie nowo�ytnym Polska wyr�nia�a si� urz�dzeniami wolno�ciowymi i niezwykle szerokimi uprawnieniami stanu szlacheckiego, istotnego pia-stuna zwierzchniej w�adzy oraz s�abo�ci�, niedorozwojem organizacji pa�stwowej, centralnego rz�du, sikr�powaniem korony, jej zale�no�ci� od panuj�cego stanu. Ta wolno�� polska, ugruntowana ostatecznie za kr�l�w elekcyjnych, budzi�a nieraz podziw u obcych, zw�aszcza w kr�gach przeciwnik�w absolutyzmu, w Polsce za� by�a przedmiotem dumy panuj�cego stanu i przekonania o doskona�o�ci i wy�- 31 sz�ci jej ustroju w stosunku do innych pa�stw. Na powstanie takiego samouwielbienia wp�yn�y r�ne czynniki: (1) zdobyciu przez szlacht� swob�d i ugruntowaniu jej przewagi w sprawowaniu bezpo�redniego czy po�redniego � za pomoc� swych organ�w � zwierzchnictwa w Rzeczypospolitej towarzyszy�y wielkie sukcesy or�ne i polityczne, powstanie wielkiego i pot�nego mocarstwa, oraz (2) �wiadomo��, i� dzi�ki urz�dzeniom wolno�ciowym Rzeczypospolitej nar�d szlachecki zabezpieczy� si� przed arbitralno�ci� absolutnej w�adzy, narzucaj�cej gdzie indziej sw� wol� spo�ecze�stwu, uciekaj�cej si� do przemocy, decyduj�cej o wojnie i pokoju, o kierunku polityki zagranicznej i wymuszaj�cej pos�uch dla swych zarz�dze�, cho�by kolidowa�y one z interesem �spo�ecze�stwa"; �(3) ustr�j Rzeczypospolitej stworzy� warunki sprzyjaj�ce krzewieniu si� moralnych warto�ci szlachty, poczucia godno�ci osobistej, ale zarazem �� odpowiedzialno�ci za losy kraju, inicjatywy i ofiarnej -s�u�by na rzecz og�u, aktywnej postawy niezwykle licznej, bo setki tysi�cy licz�cej szlachty � obywateli wsp�rz�dz�cych krajem. Taki stan nie trwa� jednak wiecznie i r�ne w nim rysy zacz�y si� ujawnia� ju� za ostatnich Jagiellon�w, ale przede wszystkim w drugiej po�owie XVII wieku i w okresie saskim. W warunkach demokracji szlacheckiej wiele zale�a�o od poziomu moralnego i umys�owego mas szlacheckich, kt�re jednak w okresie kontrreformacji znalaz�y si� w okowach ciemnoty i traci�y zmys� dobra publicznego; oddane swoim sprawom ^partykularnym, nie si�gaj�c poza horyzont w�asnego za�cianka, z trudem ogarnia�y sprawy og�l-nopa�stwowe, a ekonomicznie zale�ne od magnat�w stawa�y si� narz�dziem w ich r�kach, s�u��c jako klienci ich interesom prywatnym, koteryj-nym, nieraz sprzecznym z dobrem og�u, racj� stanu Rzeczypospolitej. . * regu�y �narodowi" szlacheckiemu stoj�cemu na stra�y wolno�ci, zgodnej z jego przyrodzonym usposobieniem. Tak na przyk�ad ��dania wysuni�te przez rokosz Zebrzydowskiego uwa�a� za �zbawienne", a jego kl�sk� za zgubn� dla kraju, podwa�aj�c� Rzeczpospolit� na korzy�� dworu i mo�now�adc�w." Tw�rcom Konstytucji 3 Maja zarzuca�, �e przez wprowadzenie dziedziczno�ci tronu i zniesienie li- -befmn veto �stan�a w sprzeczno�ci z zasadami 146 spo�eczno-nafodowymi i �e nie przywr�ci�a wolno�ci wszystkim mieszka�com", zachowuj�c przywileje jednego stanu, co by�o na j zgubnie j s zy m wypaczeniem i zboczeniem my�li narodowej. �Skoro stan jeden przybra� nazw� narodu, a reszt�, przewa�nie liczniejsz�, odsun�� nie tylko od wszelkiego udzia�u w sprawach publicznych, ale ca�� mas� sielan skaza� na ci�kie upo�ledzenie � da� tym samym tak niedostateczn� podstaw� swej budowli spo�ecznej, �e musia�o przyj�� z czasem do zachwiania tej�e." 10� Ta obrona demokratycznej zasady integracji narodowej nie prowadzi�a Schmitta do pot�piania szlachty, kt�rej warto�ci docenia� podobnie jak Moraczewski, Lelewel i wielu innych demokrat�w i libera��w. Szlachta wed�ug niego wierna by�a narodowej tradycji i lepiej rozumia�a potrzeby kraju ni� magnaci, �r�d�o wszelkiego z�a. Oni to ba�amucili szlacht� i czynili z niej �narz�dzie bezwolne swych plan�w i zachce� lub nieumiarko-wanej ambicji." u*1 Za wszystkie nieszcz�cia, deprawacj�, samowol�, uleg�o�� wobec oligarch�w, zacofanie, ciemnot� � odpowiedzialno�� ponosi� nie �nar�d", ale panowie, dw�r, jezuici. Z tego punktu widzenia Schmitt rozwa�a� naj-gruntowniej sobie znane dzieje panowania ostatniego kr�la i zgodnie z tradycj� istniej�c� od czas�w Ko���taja win� za nieszcz�cia obci��a� monarch�, Czartoryskich, ca�y kierunek zorientowany na ugod� z Rosj�. Rejestrowa� wszystkie przejawy ruchu odrodzeniowego po pierwszym rozbiorze, twierdz�c, �e nar�d zdolny by� do rozwi�zania wszystkich problem�w. Gdyby nie obca interwencja, Polska �by�aby najprz�d nie popad�a w ow� otch�a� bezrz�du, a nast�pnie by�aby si� ze� wydoby�a �mia�ym rzutem patriotycznym �wiatlejszych obywateli swoich." 102 Drugi rozbi�r nie dokona� si� ju� w takim wewn�trznym roz- 10* 147 stroju i upadku ducha, jak pierwszy, �nar�d bowiem zm�nia� prac� i nauk� w ulepszonych przez Komisj� Edukacyjn� szko�ach. Nie ulega te� w�tpliwo�ci, �e gdyby by� mia� na swym czele kr�la dzielnego, by�by sprosta� godz�cej na� burzy". Polska potrzebowa�a wtedy na czele rz�du �cz�owieka �elaznej woli i wytrwa�o�ci, a nie buduaro-wego rozkosznisia i frazeologa zmiennego jak pogoda kwietniowa, jakim by� Stanis�aw August", ani nawet nie jak szlachetny, ale uciekaj�cy si� jedynie do p�rodk�w Ko�ciuszko.103 Nie by�a to ostateczna i jedyna wypowied� Schmitta w tym z�o�onym problemie, bo przecie� .kiedy indziej polemizuj�c ze swymi przeciwnikami dowodzi�, �e �pastw� katastrofy" pad�y pa�stwa o r�nych ustrojach i maj�ce na swym czela przyw�dc�w �cho�by najgenialniejszych"104, albo zn�w si�gaj�c do struktury socjalnej Polski uznawa� za g��wn� przyczyn� upadku �brak licznego i zamo�nego mieszcza�stwa", kt�re mog�oby sta� si� podpor� dla kr�l�w105 i czynnikiem pobudzaj�cym rozw�j o�wiaty, co niezbyt godzi�o si� z ca�� republika�sk� koncepcj� dziej�w Polski. Z korespondencji Schmitta wynika, �e nie mia� niezachwianej wiary w ducha narodowego wsp�czesnej mu szlachty,106 a i w dawnej, z wieku XVIII, dostrzega� niebezpieczne ogl�danie si� za obc� pomoc�: �Nie by�o prawie nikogo w Polsce, kto by pojmowa� t� prawd�, �e nar�d ka�dy sam pracuje nad sw� zgub�, je�eli do przekszta�cenia swych urz�dze� szuka za granic� pomocy, poniewa� tym poddaje si� dobrowolnie pod jarzmo zawis�o�ci od obcych." �7 Mimo to Schmitt atakowa� tych, kt�rzy bardziej krytycznie oceniali przesz�o��, domagaj�c si� �wyrozumia�o�ci" dla przodk�w, a przede wszystkim sta�ego i ostrego pot�piania zaborc�w i przypisywania im sprawstwa upadku oraz ukazywania warto�ci ustrojowych Rzeczypospolitej b�d�cej przeciwie�stwem �Molocha pa�stwowo�ci".108 Broni� Schmitt Hugona Ko���taja przed �po-twarcami", broni� te� i ca�ej tradycji walki o niepodleg�o��, cho� godzi� si�, zw�aszcza po roku 1863, z konieczno�ci� pracy organicznej i wyrzeczenia si� zbrojnych poryw�w. Nie przeczy�, �e Polska potrzebowa�a rz�du spr�ystego (ale nie koniecznie w formie absolutnej monarchii), �e jego brak obezw�adnia� Rzeczpospolit�. W imi� moralnego sensu dziej�w Schmitt atakowa� rozwijaj�cy si� w naukach spo�ecznych kierunek darwinistyczny i teori� walki o byt zastosowan� do stosunk�w mi�dzynarodowych: �Wielcy aposto�owie nowej filozofii przyrodniczej znajd� obecnie �atwe dowody uniewinnienia [zaborc�w], poniewa� powiedz� nam kr�tko i w�-z�owato, �e upadek Polski jest prostym wynikiem walki o byt, w kt�rej silniejszy poch�ania s�abszego, za co nikt nie jest odpowiedzialnym." 109 Do koncepcji Lelewela nawi�zywa� uwa�aj�cy si� za jego ucznia, zwi�zany z ruchami spiskowymi w Galicji, Karol Szajnocha, chocia� w niejednym z pogl�d�w od Lelewela odbiega�. Co ��czy�o go z nim i z ca�ym kierunkiem romantycznym, to ujmowanie dziej�w z punktu widzenia idei narodowej i w zwi�zku z tym sk�onno�� do gloryfikowania przesz�o�ci. Poeta, dramaturg, ale r�wnocze�nie sumienny badacz historyczny, kt�ry nada� swemu dziejopisarstwu poci�gaj�c� form�, dzi�ki czemu dotar� z nim do szerszych kr�g�w spo�ecze�stwa i zainspirowa� niejednego z literat�w, Szajnocha w swych pracach zajmowa� si� r�nymi wydarzeniami, postaciami z przesz�o�ci, od czas�w najbardziej odleg�ych a� po kryzys Rzeczypospolitej w po�owie XVII wieku. Przypomina� dramatyczne momenty i bohaterskie czyny wielkich monarch�w czy wodz�w, stara� si� jednak unikn�� bezkry- 148 149 tycznej heroizacji, nie zaciera� granicy mi�dzy prawd� historyczn� i fikcj� poetyck� czy publicystyczn�. Prezentuj�c w li�cie do Stanis�awa Lisowskiego z 12 grudnia 1851 roku redagowany przez siebie we Lwowie �Dziennik Literacki", sformu�owa� swe stanowisko nast�puj�co: �Trzymaj�c si� w szrankach surowego w ka�dym wzgl�dzie umiarkowania, chce pismo nasze kierowa� si� trze�wym, m�skim rozs�dkiem, dalekim od wszelkich religijnych i politycznych paradoks�w, od wszelkich poetycznych i niby naukowych mrzonek..." 110 Troch� jak paradoks w�a�nie brzmi ta deklaracja z�o�ona przez jednego z najbardziej �poetyckich" i zaanga�owanych historyk�w, o upodobaniach artystycznych opowiadacza i malarza historii. Tote�, co nie by�o przecie� czym� wyj�tkowym, nieraz miota�y nim w�tpliwo�ci i sprzeczno�ci, mi�dzy tendencj� idealizacyjn� a g�osem trze�wego rozs�dku. Podobnie jak wielu innych historyk�w gloryfikowa� on rycersk� szlacht�, jej dzielno��, prostot�, ofiarno��, umi�owanie swob�d, ale dostrzega� pod pozorem z�otej wolno�ci triumfuj�c� s�u�alczo�� mas szlacheckich wobec pan�w magnat�w, zw�aszcza kresowych, kieruj�cych si� prywat�, dum�, sobkostwem. Kiedy, id�c w �lad za Lelewelem, przedstawia� Pierwsze odrodzenie si� Polski 1279�1333 (1848) � chcia� pocieszy� ci�ko do�wiadczony nar�d, �rozpogodzi� nasz mg�awy pogl�d na przesz�o��, utwierdzi� zachwian� wiar�, pocieszy� bole��". m Nie zawsze jednak ta przesz�o�� wypada�a r�owo: Barbar� Radziwi���wn� odziera� z poetyckiego uroku, w jednym ze swych szkic�w historycznych dowodz�c, �e kierowa�a si� wy��cznie d��eniem do zapewnienia sobie osobistego szcz�cia. Broni� Jerzego Lubomirskiego w dramacie mu po�wi�conym za zas�ugi w wojnie ze Szweda- 150 mi, ale nie ukrywa� w pami�ci �historii zdrajcy" � Krzysztofa Opali�skiego. Dwoisto�� cechuje przede wszystkim g��wn� koncepcj� Szajnochy,-w kt�rej ca�e dzieje Polski, zgodnie z ide� narodowego pos�annictwa, skupione s� doko�a misji cywilizacyjnej na Wschodzie, w jego uj�ciu �ci�le zwi�zanej z Ko�cio�em katolickim. Wyst�puje ona ju� za Chrobrego, kt�rego podboje maj� zadanie nie materialne, polityczne, ale religijne. 112 My�l rozpowszechnienia cywilizacji chrze�cija�skiej na Wsch�d przy�wieca przede wszystkim unii, pomnikowi ludzko�ci, m�dro�ci, wolno�ci, jak to przedstawia w naj�wietniejszym swym dziele Jadwiga i Jagie��o (1855�1856).113 Ekspansja Polski na Wsch�d, dokonywana mieczem, za kt�rym szed� p�ug, kolonizacja, rozw�j rolnictwa, by�y dzie�em narodu, wype�niaj�cego ow� misj� cywilizacyjn�: �Ca�y przeci�g naszych dziej�w ojczystych zape�niony jest czynami tej wielkiej, bezprzestan-nej walki o rozprzestrzenienie Kr�lestwa Chrystusowego... Nic wspanialszego w dziejach ojczyzny naszej nad stopniowe usuwanie si� granic poga�stwa i barbarzy�stwa od brzeg�w Wis�y coraz dalej, ku stronom wschodnim." 114 Ale ten promienny obraz zmienia si� gwa�townie, gdy nast�puje kryzys w latach 1646�1648, w kt�rym za�amuje si� wielkie dzie�o unii. Szajno-cha nie ukrywa tu r�nych bezece�stw, jakich si� dopuszczano na Kozakach i ch�opach na Ukrainie, ani bezczynno�ci i oporu pan�w wobec plan�w dworu wyj�cia z kryzysu, ani bezsilno�ci W�adys�awa IV: �Mieszanina bezrz�du i waleczno�ci, heroicznego pos�usze�stwa wielkiemu obowi�zkowi stra�y od pogan i najdzikszego rozpasania si� na wszelkie bezprawia zbrojnej swawoli".115 W rezultacie pad�y na Polsk� �trzy gromy gniewu Bo�ego": �srom Po�aniecki", Korsu�, ucieczka Chmielnickiego, kt�ry szuka� porozumienia ze 151 szlacht�, ale nie by� w stanie opanowa� �ywio�u � czerni, kt�r� sam rozp�ta�, utrata Ukrainy. W swym dziele historycznym Szajnocha nie stawia� kropki nad �i", co uczyni� w korespondencji z Aleksandrem Groz� i J. I. Kraszewskim 1I6, gdzie ca�y problem �obronnej roli Polski" na Wschodzie przedstawia� jako przedmiot �najmilszych rozmy�la�", ale dra�liwy i k�opotliwy, kt�ry stale �pochlebia uczuciu naszemu", �podnosi serce", ale z bliska zmusza do powa�nej refleksji. Okazuje si� bowiem, �e Polska pos�annictwo swe wype�ni�a niedok�adnie i fragmentarycznie, �raczej biernie ni� czynnie". Tote� palma zas�ugi cywilizacyjnej przesz�a do innych: Niemc�w i Rosjan. Stanowisko szlachty uniemo�liwia�o wprowadzenie w �ycie plan�w realizacji misji zar�wno Batoremu, jak W�adj^s�awowi IV. A oto wnioski st�d i nauka: �Ka�de przewinienie wzgl�dem pos�annictwa swojego poci�ga natychmiastow� kar� za sob�... Chwila niezgody mi�dzy narodem a pos�annictwem jego zawichrza ca�y nar�d straszn� niezgod� wojny domowej." Mimo wszystko �wiat uzna� nasze zas�ugi: �wieniec to raczej cierniowy ni� wawrzynowy, tyle w nim winy co chwa�y � tyle opiesza�o�ci, co ducha bohaterskiego � tyle gnu�no�ci publicznej, co po�wi�ce� prywatnych". Okazuje si� przecie�, �e dla �wi�tego spokoju przez �ma�oduszno�� pan�w" nie dokonano wielkiego dzie�a: �Rok 1648 przynosi kar� Bo�� za zaniechanie projektu zbawiennego, za sprzeniewierzenie si� pos�annictwu historycznemu". Zbawienne plany wychodzi�y od kr�l�w, kt�rzy byli bezsilni nie znajduj�c poparcia ze strony �narodu". Idea pos�annictwa Polski na Wschodzie za�ama�a si�, za co odpowiedzialno�� ponosi g��wny podmiot dziej�w, jakim jest �nar�d" � nie pa�stwo. m Zbli�a si� tu Szajnocha w ocenie sytuacji do stanowiska p�niej wyra�onego przez Micha�a Bo- 152 brzy�skiego (por. ni�ej cz. III, s. 208), kt�ry jednak, zgodnie ze sw� og�ln� koncepcj�, istotn� przyczyn� niewype�nienia misji na Wschodzie upatruje w wadliwej strukturze w�adzy pa�stwowej, uniemo�liwiaj�cej doprowadzenie do ko�ca, konsekwentnie w interesie Rzeczypospolitej jej racji stanu, podj�tych zamierze�. Niedorozw�j organizacji pa�stwowej Szajnocha dostrzega� przede wszystkim u S�owian pierwotnych: �stan zupe�nej nieudolno�ci spo�ecznej. Bez broni, bez trzymania si� kupy, bez dow�dztwa i spoju politycznego, pozostawa�a S�owia�szczyzna na stopniu niemowl�ctwa historycznego... Trzy najdawniejsze pa�stwa s�owia�skie, o kt�rych dot�d wiadomo w dziejach, to jest Samona, bu�garskie i Rurykowe zosta�y za�o�one w S�owia�szczy�-nie przez cudzoziemc�w." Podobnie mia�o si� sta� z Polsk�, kt�rej tubylcza ludno�� s�owia�ska podbita zosta�a przez norma�skich Lach�w, co da�o pocz�tek pa�stwu polskiemu. Nie poci�gn�o to za sob� jakiego� wewn�trznego rozdarcia, dualizmu, gdy� w rezultacie zmieszania si� obu czynnik�w powsta�a wed�ug Szajnochy �raz na zawsze zupe�na jedno�� narodu".118 W zaborze rosyjskim, gdzie warunki polityczne w okresie mi�dzypowstaniowym najbardziej kr�powa�y swobodny rozw�j dziejopisarstwa polskiego, �wbrew do�� rozpowszechnionej opinii, nie nast�pi�a zupe�na stagnacja w �yciu umys�owym, na co zwr�cono uwag� ostatnio. 119 Romantyczne koncepcje historii narodowej, chocia� nie zawsze w pe�ni ujawnia�y si� ze wzgl�d�w cenzuralnych, znajdowa�y podatn� gleb�, zw�aszcza w�r�d inteligencji, rekrutuj�cej si� przewa�nie spo�r�d zdeklasowanej szlachty. Typowym przyk�adem jest tutaj Julian Bartoszewicz, oddany ca�� dusz� studiom nad dawn� Polsk�, niezwyk�ej pracowito�ci, cho� ma�o krytyczny badacz, szperacz po archiwach, niezwykle p�odny zw�aszcza na polu biogra- 159 fistyki historycznej. Pisa� o znakomitych Polakach, kr�lach, biskupach, hetmanach i wydarzeniach �dziejowych, przypominaj�c wspania�� przesz�o�� Polski, za sw� dzia�alno�� pisarsk� zmuszony przez w�adze carskie do przeniesienia si� na d�u�szy �czas poza Warszaw�, na g�uch� powincj�. 12� Nawi�zuj�c do lelewelowskiego kierunku, w rozwoju dziejowym Polski upatrywa� starodawne tradycje wolno�ciowe i republika�skie, gloryfikowa� szlacht� rycersk� i demokracj� szlacheck� i broni� urz�dze� dawnej Rzeczypospolitej, oceniaj�c je nie z punktu widzenia �dzisiejszej wiary poj��", ale zgodnie z ide� narodow�.121 W dziejach narodowych ukazywa� pos�annictwo w walce przeciwko �Mongo�om": �by� to czysty op�r idei chrze�cija�skiej przeciw najezdniczemu pierwiastkowi ba�wochwalstwa nie wiadomo jakiej wiary, op�r cywilizacji przeciwko dziczy".�22 S�awi� czasy jagiello�skie, uni� z Litw�, kiedy Polska �m�nieje, ro�nie instytucjami, wolno�ci�. M�drze kierowana ta wolno�� by�a si�� narodu"; wolno�� by�a wtedy �rz�dn�". Zmienia si� jednak ten stan za kr�l�w elekcyjnych, kiedy to pod pozorem z�otej wolno�ci ro�nie swawola i rozprz�enie, demoralizacja, ucisk ludu; najgorzej dzieje si� na kresach wschodnich. Nie by� wi�c Barto-szewicz �lepym apologet� przesz�o�ci, w krytycznym pogl�dzie szed� dalej ni� jego poprzednicy, kiedy ju� w wieku XVI dostrzega� rysy pod pozorami ��wietno�ci z�otej epoki" � chorob� wewn�trzn� trawi�c� ju� ci�gle cia�o narodowe, gdy �lekarza zdolnego nie by�o".123 Anarchia, s�abo�� w�adzy centralnej prowadzi�y do upadku pa�stwa, tote� za Sobieskiego sukcesy or�ne nie by�y ju� wykorzystane, Polska sta�a si� �ofiar� swawoli i pomiech� s�siad�w".124 W ten spos�b Bartoszewicz z biegiem czasu zbli�a� si� do pogl�du akcentuj�cego wadliwe urz�dzenia ustrojowe jako �r�d�o upadku Polski. 154 Inaczej, przede wszystkim z punktu widzenia roli Polski w dziejach kultury umys�owej, podchodzi� do historii narodowej starszy od Barto-szewicza, z wykszta�cenia matematyk, biograf Kopernika, zaci�ty wr�g jezuit�w i obro�ca uciskanego ludu, Adrian Krzy�anowski.125 Sw�j pogl�d og�lny na dzieje Polski wyrazi� w dziele pod tytu�em Dawna Polska ze stanowiska jej udzia�u w dziejach post�puj�cej ludzko�ci (1844). Krzy�anowski ukaza� w nim wielkie osi�gni�cia Polski na polu nauki, kultury, kt�re sprawi�y, �e w XVI wieku przodowa�a ona w Europie, wyprzedzaj�c niejeden kraj �cywilizacj�"; podkre�la� wiar� w starodawn� wolno�� i republika-nizm Polski, wywodz�ce si� z gminow�adztwa s�owia�skiego. Te warto�ci ustrojowe i kulturalne zosta�y podwa�one przez obce wp�ywy nios�ce feudaiizm i przez jezuit�w � szerz�cych nietolerancj� religijn�, co by�o sprzeczne z tradycj� narodow� i w konsekwencji zgubne dla bytu niepodleg�ego. Pomimo i� wszystkie te negatywne czynniki zachwia�y zasadami dobrych praw, o�wiat� i tolerancj�, nie by�o w Polsce takiego �fanatyzmu politycznego" ani religijnego, jak gdzie indziej: �W por�wnawczej panoramie lud�w europejskich ginie owa szpetno�� historycznej szaty, w jakiej przesz�o�� nasza mo�e si� wydawa� widzowi na ni� tylko sam� pozieraj�cemu; kre�l�c wy�ej te s�owa... pozierali�my na naszych przodk�w ze stanowiska, kt�rym by� nie sam feudaiizm, ale i ta jego miara, kt�ra pod nazw� Tortury, podobnie jak miara inkwizycji hiszpa�skiej pod nazw� auto da fe jest znana." 126 W ten spos�b, chocia� Krzy�anowski ods�ania� wszystkie objawy nietolerancji religijnej i upo�ledzenia ludu, uciekaj�c si� do kryterium por�wnawczego rehabilitowa� przesz�o�� narodow�. Podobn� postaw� wobec dziej�w narodowych zajmowa� filozof, historyk nauki i pi�miennictwa 155 Dominik Szulc, prekursor pozytywistycznej teorii wiedzy. Od pocz�tk�w dziej�w Polski widzia� gminow�adztwo, kt�re uleg�o pod wp�ywem feu-dalizmu rozpadowi. Chocia� jednak w rezultacie ca�� w�adz� przej�a szlachta, powsta�a �reprezentacja narodowa", sejm, kt�ry uzyska� przewag� nad kr�lem i zapanowa�a demokracja ograniczona wprawdzie do jednego stanu, ale za to zachowuj�ca swobody obywatelskie, tolerancj� religijn� i wysoko podnosz�ca kultur� w okresie Odrodzenia: �Wtenczas Polska zwr�ci�a na si� uwag� ca�ej Europy przez niezale�no�� w my�leniu i pisaniu o istocie umys�u i jego prawach. Wynika�o to z uchwa� spo�ecznych, zapewniaj�cych ka�demu niezale�no�� w poj�ciu o rzeczach, bo �aden �ywio� nie da si� zaszczepi� w umy�le i w sercu bez gotowych ju� warunk�w." Dopiero pod wp�ywami zewn�trznymi, zw�aszcza jezuit�w, obni�y� si� poziom kultury, zatriumfowa�a nietolerancja, zepsucie obyczaj�w i charakteru obywatelskiego, ciemnota, co przyczyni�o si� do os�abienia i upadku Polski.127 Swoist� pozycj� zajmowa� w �rodowisku warszawskim ciesz�cy si� poparciem w�adz carskich znakomity historyk Wac�aw Aleksander Macie-jowski, kt�rego pogl�dy cz�ciowo zbiega�y si� z Lelewelowskimi i w latach czterdziestych�pi��dziesi�tych XIX wieku budzi�y pewien odd�wi�k w obozie demokratycznym na emigracji. W swoich pracach, a przede wszystkim w Historii prawo-dawstw s�owia�skich (1832�1835) Maciejowski � zgodnie z romantyczn� i s�owianofilsk� koncepcj� � w prawodawstwie s�owia�skim upatrywa� odbicie wielkich walor�w moralnych wynikaj�cych z ducha spo�ecznego S�owian, przeciwstawnego germa�skiemu. Wznios�e zasady, jakie gloryfikowa� Maciejowski, dotyczy�y g��wnie �ycia rodzinnego, stosunk�w domowych, przy r�wnoczesnym 156 podkre�laniu, �e wskutek sk�onno�ci anarchicz-nych, przewagi uczucia nad rozumem i wyrachowaniem, kt�re cechowa�y Niemc�w, S�owianie w �yciu publicznym wykazywali wielkie niedostatki; tutaj S�owianin �okaza� si� by� samolubem, mniej .jednak�e dla obcych ni� dla swoich".12S Z tradycj� s�owia�sk� wi�za�y si� republika�skie urz�dzenia Polski, nawi�zuj�ce do gmino-w�adztwa pierwotnego, kt�re rozpad�o si� w wyniku najazdu na tubylcz� ludno�� Lach�w, kt�rzy w swych pierwotnych siedzibach nad �ab� ulegli wp�ywom saskim. Oni to utworzyli stan szlachecki i za�o�yli pa�stwo polskie, podbijaj�c Polan, tubylc�w �yj�cych w stanie �niemowl�ctwa" i niezdolnych do utworzenia 'organizacji pa�stwowej. Ci podb�jcy byli jednak �yczliwie przyj�ci przez Polan, nie jako wrogowie, byli bowiem pochodzenia s�owia�skiego.129 Prawdziw� burz� w ko�ach ko�cielnych wywo�a�y wywody Mac�ejowskiego w Pami�tnikach o dziejach, pi�miennictwie i prawodawstwie S�owian (1839) o istnieniu w Polsce przed obrz�dkiem �aci�skim obrz�dku s�owia�skiego, kt�re �yczliwie podchwycone by�y w Rosji. Pomimo zwi�zk�w z historiografi� romantyczn�, Maciejowski daleki by� od jej nurtu wolno�ciowego i patriotycznego, grawituj�c ku panslawizmo-wi, ku rezygnacji z odr�bno�ci Polski. Zarzuca� mu to miedzy innymi H. Schmitt, twierdz�c, �e w jego pi�miennictwie �przewija si� wi�cej S�owianin ni� Polak", co odpowiada d��eniom caratu pragn�cego pod pozorem s�owianizmu wynarodowi� i podporz�dkowa� sobie wszystkie narody s�owia�skie. Interesuj�c� ewolucj� w ocenie tw�rczo�ci Ma-ciejowskiego �ledzi� mo�na u wsp�redaktora warszawskiego �Przegl�du Naukowego" � Edwarda Dembowskiego, kt�ry pocz�tkowo wyra�a� dla niej wielkie uznanie, podkre�laj�c jego erudycj� i wy- 157 si�ek �wg��bienia si� w istot� przesz�o�ci naszej". Ale po opuszczeniu Kr�lestwa, przebywaj�c w Wielkopolsce, Dembowski zarzuci� Maciejowskie-mu kierunek �czystego panslawizmu" i negowanie odr�bnej narodowo�ci polskiej. Mimo to badania Maciejowskiego nad dziejami, prawem, kultur� s�owia�sk� budzi�y zainteresowanie w�r�d demokrat�w � miedzy innymi Lelewela i Henryka Kamie�skiego, chocia� polityczna postawa Maciejowskiego spotyka�a si� z powa�nymi zastrze�eniami. 13� Krytycznie ustosunkowany do przesz�o�ci szlacheckiej i zdecydowany zwolennik rewolucji socjalnej, ��daj�cy od historyk�w zaj�cia si� dziejami spo�ecznymi, ludu, Edward Dembowski zbli�a� si� do kierunku republika�skiego i romantycznego w pogl�dach na �ide� s�owia�sk�" i zwi�zane z ni� poj�cie gminow�adztwa. Podobnie ujemnie jak Lelewel, ocenia� Dembowski wp�ywy na Polsk� kultury �aci�skiej i Ko�cio�a, jako podwa�aj�cych zasady narodowe. Dzi�ki tym. zasadom Polska w XVI wieku �ja�nieje nad wszystkie narody wolno�ci� i o�wiat�". Jeszcze w tym wieku Dembowski dostrzega� wzgl�dne po�o�enie ludu, na co wp�yw mia�o �swarzenie si�" kr�l�w ze szlacht�. Gdy to si� sko�czy�o, gdy stan uprzywilejowany zamkn�� si� w sobie i jednocze�nie przyjmowa� kultur� �aci�sk�, sko�owacia� i doprowadzi� do ca�kowitej niemocy pa�stwa. Reformy Sejmu Czteroletniego krytykowa�, podobnie jak Lelewel czy Mickiewicz, za uleganie wp�ywom francuskim. Kr�la Stanis�awa Augusta oskar�a� o niedo��stwo, a mo�nych � o zdrad�, ale nie traci� wiary w odrodzenie, w budow� nowej Polski na �trupie szlacheckiej Polski", twierdz�c, �e w wieku XIX Polska �wyrobi�a sobie duchow� my�l narodow� i �ywio� narodowy".131 Zar�wno Dembowski, jak i inny rewolucyjny demokrata Henryk Kamie�ski, ods�dzali szlacht� 158 od patriotyzmu, poniewa� jej mi�o�� ojczyzny nie-ogarnia�a ca�ego narodu, co sta�o si� przyczyn� upadku Polski: �Zgubi�o nas pogn�bienie ludu, potrzeba go podnie��, ocuci� i wskrzesi�"; zar�wno u schy�ku Rzeczypospolitej, jak i w powstaniu listopadowym �r�d�em niemocy by� brak prawdziwej integracji narodu, upo�ledzenie ch�op�w. �Zgin�li�my brakiem jedno�ci polskiego narodu... brakiem rewolucji spo�ecznej"; nie szlachta, ale lud zdolny jest do walki zwyci�skiej o wyzwolenie Polski. Nieprzyjacielem Polski by�y zawsze rz�dy monarchicz-ne. Podczas powstania listopadowego zmarnowano szans�, nie rozbudzono nale�ycie ducha politycznego. Nar�d ginie, kiedy nie ma �wskazanego celu do spe�nienia w ludzko�ci". Taki cel, ��cz�cy spraw� narodow� ze spraw� powszechn� ukazuje dopiero rewolucja spo�eczna, jedyna droga do wyzwolenia Polski z obcej niewoli.132 Na drugim kra�cu w pojmowaniu idei narodowej Polski stan�� ziemianin kresowy, Walerian Wr�blewski (Koronowicz). Nawi�zuj�c do Lelewela, do koncepcji gminow�adztwa, gloryfikowa� bez zastrze�e� szlacht� jako nosicielk� pierwiastkowych zasad �� �s�owa" dziej�w Polski. Przeciwstawia� j� oligarchii, umacnianej przez szafunek �ask kr�lewskich i przeciwnej gminow�adztwu. �Nar�d � twierdzi� Wr�blewski � jak m�g� i ile-m�g�, zawsze si� stara� o pogodzenie wolno�ci z potrzeb� porz�dku", ale na przeszkodzie stali monarchowie wspieraj�cy magnat�w. Jan III chcia�1 zamieni� Rzeczpospolit� szlacheck� na artystokra-tyczn�. Najlepsz� napraw� by�yby nie reformy Czartoryskich, ale odebranie �szafunku �ask" kr�lom, bo �przy wielkiej ochocie narodu, przez odj�cie kr�lowi prawa szafunku z t� za� wielk� a po��dan� r�nic�, �e i s�owo narodowe nie zosta�oby sponiewierane i nie zasz�aby potrzeba za�ywania gwa�t�w wewn�trz i przyzwania obcej intrygi i przemocy, kt�ra raz wprowadzona do kraju ju� w nim sobie sta�y zgotowa�a przytu�ek". To magnaci i kr�lowie winni byli anarchii i demoralizacji. Niepowodzenie rokoszu Zebrzydowskiego uniemo�liwi�o ugruntowanie pe�nego gminow�adztwa, a umocni�o dw�r i arystokracj�. Czy by�y jakie� mo�liwo�ci ocalenia przez napraw� Rzeczypospolitej? Mo�liwo�� tak� widzia� za panowania Jana Kazimierza, odrzuca� j� jednak jako sprzeczn� z ��ywio�em" narodowym: �Nic pewniejszego, �e Polska tak zwi�zana z Francj�, przy tym dziedzicznie i samow�adnie rz�dzona, przysz�aby do wielkiego znaczenia i pot�gi, a byt sw�j polityczny na zawsze utrwali�a, ale nic tak�e pewniejszego, jak �e przeto Polacy staliby si� obcymi swojemu powo�aniu i naturze wolnego ludu." ^3 Ca�kowitym wypaczeniem republika�skiej koncepcji by�y pogl�dy Henryka Rzewuskiego, popularnego autora powie�ci historycznych, s�awi�cych szlacht� (Pami�tki Soplicy, Listopad), przeciwnika wszelkich reform, zagorza�ego obro�c� starego porz�dku, okre�laj�cego ustr�j dawnej Polski jako federacj� szlachty, maj�cej pe�ni� w�adzy, kt�r� cz�sto powierza�a �despotycznemu kr�lowi". Ten ustr�j pomimo pewnych brak�w wykazywa� �ywotno��, czego dowodem, �e kiedy nar�d si� go wyrzek�, �w kilka chwil potem z rz�du �yj�cych zosta� wykre�lony". W przeciwie�stwie do Wr�-blewskiego, Rzewuski broni� arystokracji, jako wyobra�aj�cej �pami�� historyczn� narodu".134 4. KIERUNEK MONARCHICZNY I KRYTYCZNY, PREPOZYTYWISTYCZNY Polacy, uderzmy si� w piersi i wyznajmy szczerze, i� braknie nam istotnie rozs�dku. B. Trentowski, 1842 Kierunek republika�ski, opieraj�cy si� na idei narodu, nie by� jedynym po upadku powstania listopadowego. Konkurowa� z nim kierunek mo-narchiczny i krytyczny wobec ustroju dawnej Polski, zwi�zany na emigracji z obozem Czarto-ryskiego; wyst�powa� on tak�e w kraju, zw�aszcza w�r�d historyk�w prawa (na przyk�ad R. Hub�, Z. Helcel), czy te� w�r�d ekonomist�w (F. Skarbek, J. Sup��ski). Pomimo dziel�cych ich r�nic, wszystkich cechowa�y pewne wsp�lne elementy cz�sto zawieraj�ce ju� w�tki pozytywistyczne.135 R�ni�c si� w ocenie roli historycznej szlachty, przedstawiciele tego kierunku byli zgodni w akcentowaniu potrzeby silnej w�adzy centralnej oraz w krytyce ustroju tzw. demokracji szlacheckiej i zwi�zanych z nim urz�dze�; republika�skie d��enia uto�samiali z anarchi�, a ludow�adztwo z jakobinizmem czy komunizmem. Wykazywali oni wi�ksze zainteresowanie dla zagadnie� ustrojowych, podkre�laj�c pozytywn� rol� monarchii, jej g��bokie tradycje w Polsce. Mo�na by wprost powiedzie�, �e du�o wi�cej mieli oni zrozumienia dla czynnika w�adzy pa�stwowej. Najbardziej konsekwentnym antagonist� Lele- 11 � Nar�d a pa�stwo... 161 wela i romantycznych koncepcji by� Karol Boro-meusz Hoffman, na emigracji zwi�zany z obozem Czartoryskiego. W swoich pogl�dach nawi�zywa� on do pi�miennictwa okresu reform i Sejmu Czteroletniego, a tak�e do wsp�czesnej liberalnej historiografii na Zachodzie.136 Zainteresowania historyczne skierowa� przede wszystkim na zagadnienia ustrojowe, na urz�dzenia pa�stwowe i ich funkcjonowanie. Hoffman polemizowa� z tez� g�osz�c�, i� wyra�a�y one swoistego �ducha narodowego", �e by�y emanacj� �idei narodowej". Poddawa� krytyce my�l o swoisto�ci i rozbie�no�ci mi�dzy dziejami Polski i innych kraj�w europejskich. Zaprzecza� przy tym pierwiastkowemu jej demokratyzmowi i republikanizmowi. Odrzuca� tez� o rzekomej r�wno�ci szlacheckiej jako antytezie feudalizmu, jakoby Polsk� cechowa�o �jakie� osobliwe pi�tno w jego obyczajach, instytucjach, cywilizacji". Jej rzekoma anomalia by�a nast�pstwem nie jakiego� szczeg�lnego ducha, ale okoliczno�ci zewn�trznych, kt�re spowodowa�y jednostronny rozw�j gospodarczy w kierunku rolnictwa i wyd�wign�y w kraju na czo�owe i uprzywilejowane miejsce rycerstwo. Co w rezultacie wyr�nia�o Polsk�, to brak w niej rozwini�tego mieszcza�stwa, kt�re gdzie indziej podpar�o monarchi�, dzi�ki czemu mog�a si� ona umocni� i odegra� donios�� rol�, staj�c si� czynnikiem r�wnowagi spo�ecznej oraz post�pu. Pogl�d ten, rozpowszechniony w literaturze zachodniej, odpowiada� okcydentalizmowi Hoffmana. Zgodnie z nim Hoffman idei gminow�adztwa s�owia�skiego zwi�zanego rzekomo z �duchem narodu" przeciwstawia� jako wz�r � pa�stwowo�� tak�, jaka si� rozwin�a w nowo�ytnej Europie na Zachodzie, z siln� w�adz� monarsz�. Nie zachowanie przez Polsk� cech i urz�dze� plemien-nos�owia�skich, ale stopie� jej okcydentalizacji by� probierzem jej rozwoju i warto�ci. 162 Os�awiona wolno�� i r�wno�� szlachecka stanowi�y w istocie antytez� prawdziwej, powszechnej wolno�ci, by�y przyw�aszczeniem praw przez jeden stan, podobnie jak to si� dzia�o w wiekach �rednich w innych krajach, nie za� wyrazem �ducha narodowego". Szlachta polska mia�a takie przes�dy i wady, jak w innych krajach szlachta z okresu feudalizmu.137 Zr�nicowanie spo�eczne powsta�o w Polsce dawno temu, jeszcze przed przyj�ciem chrze�cija�stwa. Z biegiem czasu z mo�nych wytworzy� si� uprzywilejowany stan, kasta (jeden milion na 15 milion�w niewolnych), a przy formalnej r�wno�ci, w istocie masa szlachty sz�a na pasku magnat�w, oligarchii. Ta z kolei by�a w ci�g�ej walce z w�adz� kr�lewsk�, z koron�. Walka ta by�a �walk� przywileju z og�ln� wolno�ci� narodu, bo korona � czy z ch�ci dobra publicznego, czy z w�asnego interesu � stawa�a zawsze po stronie warstw spo�ecznych upo�ledzonych. Gdzie indziej arystokracja albo si� zjednoczy�a z narodem jak w Anglii, albo uleg�a przewadze miast jak we W�oszech, albo ujrza�a si� zwyci�on� przez koron�. Proces ten zako�czy� si� mniej wi�cej w wieku XVI i zamkn�� epok� feudalna." 138 Do po�owy XV wieku rozw�j Polski szed� tym samym torem, co na Zachodzie, dopiero od pocz�tku XVI wieku nast�pi�o jej odchylenie od tej drogi; zahamowany zosta� post�p, powsta� ustr�j z jednostronn� przewag� szlachty: �Kiedy gdzie indziej rozwija�y si� wszystkie klasy narodu, w Polsce rozwija�a si� odt�d tylko rycersko��, kt�ra, trac�c powoli przyczyn� bytu wobec wymog�w nowej cywilizacji, zamieni�a si� w szlachetczyzn�, czyli w bezsiln� rzeczpospolit� szlacheck�, podtrzymywan� zewn�trz i wewn�trz nie si�ami og�u, lecz indywidualnym patriotyzmem i po�wi�ceniem wielkich obywateli. I ta to jest jedyna anomalia, kt�ra odt�d odznacza�a polsk� 11* 163 form� rz�du od innych zachodnich Europy narod�w. Znano monarchie absolutne, znano monarchie konstytucyjne lub stanowe, znano republiki demokratyczne lub arystokratyczno-demokratycz-ne, rzeczypospolitej czysto szlacheckiej, panuj�cej samow�adnie nad kr�lem i reszt� narodu, nigdzie nie widziano. Anomalia ta nie pochodzi�a z odr�bnego jakiego� ducha rasy, zamieszkuj�cej oaz� nad Odr� i Wis��, ale z og�lnych pokus natury ludzkiej, o�mielanych okoliczno�ciami. Wsz�dzie szlachta mia�a te� same d��no�ci co polska; a mia�a je nawet w tych krajach, w kt�rych inne �ywio�y uzyska�y ju� by�y r�wnouprawnienie."139 Zwichniecie �normalnej" drogi rozwojowej Polski nast�pi�o wskutek niedorozwoju stanu trzeciego: �szlachta zwyci�y�a stan trzeci i od XVI wieku nie by�o ju� w narodzie do�� niepodleg�ej klasy do trzymania z koron� w interesie og�lnej wolno�ci". 14� W rezultacie sta�o si� to jedn� z przyczyn upadku Polski, poniewa� szlachta zmonopolizowawszy w�adz� nie potrafi�a si� odpowiednio zorganizowa�, zasia�a ziarna anarchii, zatamowa�a swobodny rozw�j si� w narodzie, uczyni�a go niezdolnym do obrony bytu niepodleg�ego. Ju� w zaraniu dziej�w Polski Hoffman dostrzega� rz�d �jedynow�adczy"; wysoko ocenia� dyna-styczno�� i siln� w�adz� monarsz�, krytykowa� wszelkie jej os�abienie, rokosze, woln� elekcj� i liberum veto, podobnie jak to czyniono w dobie stanis�awowskiej. Broni�c monarchii konstytucyjnej jako w�a�ciwej formy w�adzy pa�stwowej, zwolennik naprawy ustroju drog� stopniowych reform, Hoffman stwierdza�, �e po pierwszym rozbiorze w pomy�lnym kierunku zmieni�y si� �wyobra�enia socjalne". Pochwala� podejmowane przez �wiat�ych magnat�w czynszowanie ch�op�w, z najwi�kszym uznaniem ocenia� dzie�o Sejmu Czteroletniego. Jego umiarkowanie t�umaczy� faktem, i� by� on two- 164 rem nie rewolucji, ale �samego tylko uprzywilejowanego stanu bez �adnego ze strony korony lub klas mieszcza�skich nacisku". Sejm Wielki ocali� �honor narodu" i otworzy� drog� dalszego post�pu. M1 Je�eli mimo to Polska wtedy upad�a, to nie z powodu anarchii, ale � jak to od dawna podkre�lano w Polsce � dlatego �e �chcia�a by� rz�dn�".I42 Nast�pstwa rozbior�w okaza�y si� fatalne dla ca�ej Europy, bo i Hoffman uznawa� pos�annicz� rol� Polski w dziejach cywilizacji zachodniej: �Obalenie Polski, obalenie przedmurza ucywilizowanego �wiata, otworzy�o przemo�ny do spraw europejskich przyst�p p�nocnemu mocarstwu", rozszerzaj�cemu si� kosztem niepodleg�ych innych narod�w.143 W tym kontek�cie konflikt z Rosj� carsk� Kr�lestwa Kongresowego by� wyrazem zasadniczego przeciwie�stwa cywilizacyjnego obu kraj�w, a powstanie listopadowe by�o nieodzowne. Je�li ponios�o ono kl�sk�, to nie dlatego, �e nie poci�gn�o do walki mas ludowych, �e nie przekszta�ci�o si� w rewolucj� socjaln�. Wr�cz przeciwnie, jak na to wskazuje do�wiadczenie innych kraj�w, jedynie walka kierowana �z g�ry", nie za� spontaniczny ruch prowadzony oddolnie, mia�a szans� powodzenia. �* Pogl�dy Hoffmana odpowiadaj�ce ideologii ju-ste milieu zawiera�y wiele element�w prepozyty-wistycznych, antycypowa�y krytyk� romantycznej historiografii w drugiej po�owie XIX wieku. Nawi�zywali do nich zw�aszcza historycy ustroju, jak na przyk�ad Aleksander Rembowski czy Micha� Bobrzy�ski. Z Hoffmanem polemizowali nie tylko historycy i publicy�ci z obozu demokratyczno-republika�-skiego, ale tak�e skrajni konserwaty�ci, kt�rzy na �amach �Dziennika Narodowego" (nr 22 z r. 1842), 165 wytykali mu jego areligijne stanowisko i �chwilow� chorob� na makiawelizm". Pogl�dy polityczne zbli�one do pogl�d�w Hof-fmana reprezentowa� zwi�zany r�wnie� z obozem Czartoryskiego na emigracji, redaktor �Kroniki Emigracji Polskiej", wydawca �r�de� i historyk Karol Sienkiewicz. I jemu przy�wieca�a idea silnej w�adzy centralnej, w czym nawi�zywa� do Naruszewicza, kt�remu po�wi�ci� jedno ze swych studi�w. Broni� go przed krytykami i podobnie jak on dowodzi�, i� pa�stwo polskie by�o silne, gdy kr�lowie mieli nale�yt� w�adz�, a os�ab�o, gdy j� mo�ni podkopali. 14s Polska wzrasta�a �moc� wyobra�e� monarchicznych", podczas gdy re-publikanizm prowadzi� j� do upadku.146 Jak twierdzi�, nie ze wzgl�d�w doktrynalnych, ale z przekonania popartego przez najt�sze g�owy w dawnej Polsce, wypowiada� si� za restauracj� monarchii, jako gwarantki �adu, jedno�ci i si�y pa�stwa. Jednak�e inaczej nieco ni� Hoffman ocenia� arystokracj� i szlacht�. Stwierdza� z jednej strony, �e Polska �wzros�a moralnie, politycznie, geograficznie r�k� i g�ow� arystokracji", z drugiej jednak strony nie przeczy�, �e arystokracja ta, uzyskawszy przywileje, podkopa�a tron, w�adz� publiczn�, wp�dzaj�c kraj w anarchi� i s�u��c swym egoistycznym interesom. Ocaleniem mog�o by� jedynie przywr�cenie mocy monarchii, co umo�liwia�oby jej opiek� nad ludem, bo podniesienie go ,,nie sta�o jej na zawadzie".147 Jak Hoffman, tak i Sienkiewicz nie by� sk�onny do gloryfikowania demokracji szlacheckiej. Jej swobody w gruncie rzeczy s�u�y�y interesom oligarchii i powodowa�y ucisk ludu i zaniedbanie sprawy publicznej. Tote� atakowa� �fa�szyw� teori� spo�eczn�", sformu�owan� w swoim czasie przez Jana Zamoyskiego. Mimo to daleki by� od obci��ania win� ca�ej szlachty i od niedoceniania jej wolno�ciowych aspiracji. Podkre�la� obok win 166 wielkie zas�ugi dziejowe szlachty, jedynej si�y politycznej, zdolnej do ocalenia �narodowo�ci polskiej". Szlachta wykaza�a sw�j patriotyzm, za panowania ostatniego kr�la �zmaza�a swe winy" przez Konstytucj� 3 Maja. To dzi�ki niej Polacy zachowali swoj� odr�bno�� i �ywotno�� swej narodowo�ci; �tym ogniem, t� tajemnic� �ycia", by�a szlachta polska. G��wna jej wina polega�a na tym, �e brak�o jej silnego poczucia pa�stwowego, �e nie rozumia�a, i� �warunkiem swob�d, szcz�cia, trwa�o�ci, pot�gi... jest silna zwierzchno��".148 Nie mia� Sienkiewicz zrozumienia dla sprawy mieszcza�stwa, a serce ci�gn�o go do szlachty, kt�ra oczyszczona z win stanowi� mia�a nadal tak jak dla J�zefa Szujskiego jeszcze w roku 1860 �niezawodnie i faktycznie alf� i omeg� narodu". 149 To dzi�ki niej zaborcy nie potrafili z�ama� ducha narodowego. �Pierwiastek wolno�ci" umi�owanej przez szlacht� jedna� Polsce okoliczne ludy, cho� z drugiej strony wywo�a� nienawi�� s�siednich mocarstw. Naprawa Rzeczypospolitej dokonana za Stanis�awa Augusta �pokaza�a dowodnie przed Europ� i przed sumieniem w�asnego ludu, jak �atwo si�� pa�stwa bez obrazy wolno�ci uorganizowa� mog�a". Ale w�a�nie wtedy � powtarza� Sienkiewicz za innymi � pad�a ona ofiar� sojuszu zaborczych s�siad�w, co �wiat os�dzi� jako zbrodni�. Upadek niepodleg�o�ci nie zniszczy� jednak ojczyzny i narodu polskiego, kt�ry zachowuje sw� �wiadomo�� mi�dzy innymi przez znajomo�� swej przesz�o�ci i nie godzi si� z niewol�. I5� Nie kwestionuj�c faktu zacofania Polski, Sienkiewicz nie by� sk�onny przypisywa� go jakiemu� �upo�ledzeniu naszej ziemi lub plemienia". T�umaczy� je � co w drugiej po�owie XIX wieku g�osi�o wielu historyk�w � m�odszo�ci� cywilizacyjn� Polski (�przynajmniej o pi�� wiek�w"). Przodkowie nasi, twierdzi�, przez d�ugi czas �yli 167 w izolacji, �zakryci przed okiem historii... bez siedzib sta�ych, bez miast, bez zwi�zku mi�dzy sob�, niezdolni stawi� czo�a najazdom lub rozpoczyna� upraw� spo�eczn�". Nie pomniejszy�o to roli powszechnodziejowej Polski: z samego bowiem po�o�enia geograficznego przypad�o jej pos�annictwo �stra�y chrze�cija�stwa i Europy" i obrony �pierwiastka wolno�ci", z czego si� chlubnie wywi�zywa�a. Rozumie si�, �e na wo�ania demokrat�w o gruntowne przeobra�enie spo�eczne Polski Sienkiewicz odpowiada� ustalon� przez ob�z konserwatywny formu��: �najpierw by�, a potem my�le� jak by�". S�awi�c przodk�w, Sienkiewicz przecie� postulowa�, by przez znajomo�� przesz�o�ci mie� �nieustannie pod okiem wierny i surowy obraz w�asnych dziej�w", stwierdzaj�c, �e Polacy s� �niewypowiedzianie dra�liwi na g�os historii w�asnej", wskutek czego �mielsze g�osy kronikarzy pozosta�y w r�kopisach, �* Niewiele ciekawego wnosi�o opracowanie dziej�w Polski (rok 1872 i nast�pne) z monarchiczne-go punktu widzenia, pi�ra Teodora Morawskiego. Pocz�tki bezrz�du widzia� ju� za ostatniego Jagiellona, a dno upadku za Sas�w; gloryfikowa� napraw� dokonan� �bez przelewu krwi", pot�piaj�c zaborc�w. Na pewn� uwag� zas�uguj� wcze�niej wydane Rozmowy tu�ackie (1843), gdzie polemizowa� z pogl�dem obci��aj�cym kr�la win� za upadek pa�stwa. Polska w�a�ciwie nie by�a w okresie schy�ku Rzeczypospolitej monarchi�, a obce wojska grasowa�y po niej, zanim tron obj�� Stanis�aw August. Nieszcz�cia by�y nast�pstwem os�abienia w�adzy pa�stwowej, a tak�e �sobkostwa" obywateli, �ob��kanego republikanizmu". �Winy by�y nie narodowe, ale republika�skie." Nies�usznie szlacht� obarcza si� odpowiedzialno�ci� za ucisk ludu, kt�ry by� nast�pstwem rozwoju �cywilizacji". Je�li praw- 168 da jest, �e kr�l zawini�, to nie on jeden. Win� by�o przede wszystkim, i� spraw� wolno�ci stawiano przed spraw� dobra publicznego, i� nie dopuszczano do umocnienia w�adzy. W konkluzji Morawski apelowa� do rodak�w: �trzeba przyzna� si� do winy przodk�w i trzeba za nich w pier� si� uderzy� i ze skruch� za ich grzechy pokutowa�..." 1S2 � ca�kiem podobnie jak to zalecali historycy szko�y krakowskiej. Nie tylko na emigracji, ale i w kraju, a w szczeg�lno�ci w Kr�lestwie w latach pi��dziesi�tych� sze��dziesi�tych ubieg�ego stulecia zaobserwowa� mo�na w polskiej historiografii przejawy odwrotu od apologii przesz�o�ci i swoistego �ywio�u narodowego Polski, krytycyzm oraz nowe w�tki pre-pozytywistyczne, zwiastuj�ce gruntowny zwrot i odmienne metody badania i przedstawiania dziej�w ojczystych. Cz�stym zjawiskiem staje si� ewolucja niekt�rych historyk�w w tym kierunku, wzgl�dnie pr�by z ich strony powi�zania ze sob� romantycznej idei narodu z nowymi za�o�eniami i koncepcjami. Jako przyk�ad s�u�y� mo�e zaanga�owany w erze Wielopolskiego na katedr� historii w Szkole G��wnej w Waszawie J�zef Kazimierz Pleba�ski153. Wykszta�cony na niemieckich uniwersytetach, badacz �r�d�owy XVII wieku, zanim zosta� profesorem, w pojmowaniu zada� historii i dziej�w ojczystych nie odbiega� od tendencji charakterystycznych dla historii romantycznej. S�dzi�, �e funkcj� historii ojczystej jest krzepienie serca i �e powinna ona fakty dziejowe ukazywa� jako wyraz idei narodowej. Z t� ide� wi�za� swobody, braterstwo, wsp�udzia� obywateli w rz�dach, wznios�e przymioty charakteru narodowego Polak�w. Nierz�d przypisywa� wp�ywom jezuit�w i obcych mocarstw.154 Z czasem zmodyfikowa� swe pogl�dy. Pleba�ski nale�a� do nielicznych badaczy, kt�rzy sw� uwag� skierowali, jak Hoffman, na za- 169 gadnienia ustrojowe, na instytucje Rzeczypospolitej i ich funkcjonowanie. Ju� w dodatku do rozprawy �aci�skiej o projekcie wyboru nast�pcy tronu polskiego za panowania Jana Kazimierza (1855) rozwa�a� genez� liberum veto, a�eby doj�� �do konkluzji, �e by�o ono nast�pstwem przerostu decentralizacji w Polsce, partykularyzmu poszczeg�lnych ziem oraz narz�dziem w r�kach .magnat�w, a tak�e � s�abo�ci Zygmunta Augusta, ust�puj�cego wobec nacisku szlachty, kt�ra �le pojmowa�a wolno��.155 Jako profesor Szko�y G��wnej solidaryzuj�cy si� z polityk� w�adz szkolnych, propaguj�cych �ad i karno�� oraz lojalizm � Pleba�ski zerwa� zdecydowanie z gloryfikowaniem przesz�o�ci republika�skiej i wr�cz przeciwnie, zaakcentowa� teraz ujemne w niej przejawy braku dyscypliny spo�ecznej, anarchiczno��. Charakterystyczna dla zmiany Jego orientacji by�a ocena projektu wyboru :kr�la za Jana Kazimierza vivente rege. Polemizuj�c z Moraczewskim i Koronowiczem (por. wy-,�ej s. 143, 160), Pleba�ski dowodzi�, �e realizacja tego planu by�a �jedyn� desk� ratunku", podczas gdy fiasko przyczyni�o si� do wzrostu bezrz�du i w rezultacie do upadku pa�stwa.156 Nawi�zuj�c do historiografii z okresu stanis�awowskiego, Pleba�ski zarzuca� apologetom przesz�o�ci �rozbrat z prawid�ami rozumu i do�wiadczenia" oraz szkodliwy wp�yw na spo�ecze�stwo. Zgodnie ze sw� now� koncepcj� podkre�la� rol� czynnika w�adzy, potrzeb� silnej monarchii jako ostoi �adu i si�y. �W�r�d powszechnej anarchii, w�r�d przewagi partykularnych interes�w i samolubstwa os�b prywatnych przedstawiali kr�lowie jedyny sztandar, oko�o kt�rego tuli�o si� dobro publiczne." W okresie Sejmu Czteroletniego porzucono dopiero republika�sk� anarchi� i swawol�, by przy- ;170 wr�ci� majestatowi kr�lewskiemu nale�n� mu si��, ale reforma przysz�a za p�no.157 Przesuwaj�c akcent z idei narodu na form� rz�du, czynnik pa�stwowy, Pleba�ski inne kryteria zastosowa� w ocenie omawianych urz�dze� i wydarze� dawnej Rzeczypospolitej ani�eli historycy republika�scy i romantyczni, przez co zbli�y� si� do kierunku krytycznego, kt�ry mia� odnie��, zw�aszcza po powstaniu styczniowym, zwyci�stwo w polskiej my�li historycznej, szczeg�lnie na terenie autonomicznej Galicji. Nie przypadkiem zapewne zwrot w tym kierunku u Pleba�skiego nast�pi� w erze Wielopolskiego, gdy zarysowa�y si� mo�liwo�ci szerokiego samorz�du, co wymaga�o skierowania uwagi na problematyk� ustrojow� i rehabilitacj� w�adzy rz�dowej. Kontynuuj�c swe badania nad wiekiem XVII Pleba�ski zbiera� materia�y do zagadnie� parlamentaryzmu polskiego (z lat 1655�1662), a tak�e do uznawanego za wa�ny z punktu widzenia stosunku spo�ecze�stwa do monarchii � rokoszu Lubomirskiego.158 G�osz�c nowe pogl�dy historyczne Pleba�ski, zgodnie z programowym obiektywizmem, jaki obowi�zywa� histori� w dobie pozytywizmu, zw�aszcza na terenie Kr�lestwa, tzw. szkole krakowskiej zarzuca� politykowanie, ale tak�e zbyt pesymistyczn� ocen� przesz�o�ci.159 Jako redaktor �Biblioteki Warszawskiej" Pleba�ski dba� o to, by czasopismo zachowa�o charakter konserwatywny, przeciwstawiaj�c si� mi�dzy innymi bardziej liberalnemu �Ateneum." Spo�r�d przedstawicieli tzw. filozofii narodowej, przeciwko romantycznej apologii przesz�o�ci wyst�pi� Bronis�aw Trentowski, kt�ry porzuci� po roku 1846 pogl�dy demokratyczne i zaj�� stanowisko konserwatywne. Zanim to nast�pi�o, podda� on krytyce niekt�re cechy charakteru polskiego, jak lekkomy�lno��, swawol�, bohaterszczyzn�, 171 przywi�zanie do wadliwych urz�dze�, upodobanie w egzotycznych, azjatyckich obyczajach. �Polacy! Uderzmy si� w piersi i wyznajmy szczerze, i� braknie nam istotnie rozs�dku. Nasza dawna konstytucja, nasza wolno�� z�ota, nasze liberum veto, nasze krucjaty religijne przeciwko kozactwu by�y utworem romantycznego umu, ale nierozs�dek w nich objawiaj�cy si� wysysa� ze krwi ojczyzn� dop�ty, dop�ki bladym trupem na mary nie pad�a. Ile� umu, ale jak ma�o rozs�dku pokaza�o si� we wszystkich rewolucjach naszych, pod Pu�askim, pod Ko�ciuszk� i pod Ch�opickim." "O Trentowski krytykowa� zar�wno Mickiewicza, jak i demokrat�w za ich spos�b przedstawiania przesz�o�ci; podkre�la� przy tym sprzeczno�� mi�dzy s�awion� wolno�ci� a uciemi�eniem ludu.161 Nie kwestionowa� wprawdzie takich przymiot�w narodowych, jak dzielno�� w obronie, �agodno��, brak agresywno�ci, cierpliwo��, oraz �wietny rozkwit kultury renesansowej w Polsce (�w�r�d lud�w s�owia�skich na pocz�tku czas�w nowych by�a Polska kr�low�"), ale stwierdza� fatalne skutki zamkni�cia si� szlachty w kast� oraz nietolerancji b�d�cej nast�pstwem dzia�alno�ci jezuit�w i Ko�cio�a, a tak�e ca�kowite unicestwienie w�adzy monarszej.162 Ciemnota i �g�upota" szlachty, �nikczemny" ucisk ch�op�w, bezparwie � wszystko to musia�o prowadzi� kraj do zguby; rozbiory by�y kar� za prze�ladowanie wyznaniowe. Na to, by Polska mog�a odzyska� sw�j byt, musi si� ona �we wszystkim odrodzi�".163 Po smutnych wydarzeniach 1846�1848 Trentowski wycofa� si� ze swych radykalnych pogl�d�w i ca�kowicie podziela� program ideowy konserwatyst�w. Twierdzi�, �e szlachta ju� odpokutowa�a za swe grzechy i Konstytucj� 3 Maja uzna� za najwy�sze osi�gni�cie narodu. Jak Mickiewicz 172 i romantyczni historycy atakowa� matactwa dyplomat�w, gabinetowe spiski, amoraln� polityk� rz�d�w. G�osi� konieczno�� takiej organizacji w�adzy rz�dowej, by odpowiada�a �idei europejskiej" i zapewni�a pa�stwu si��, poniewa�: �Swawola, jaka nas zabi�a, tak i powt�rnie zabije."164 r i CZʌ� III ANTYNOMIE HISTORYK�W W DOBIE POZYTYWIZMU Przyznawszy si� raz, �e odbudowanie Polski nie stanie si� jutro, ani za dziesi�� lat, a zatem, �e trzeba zrezygnowa� na cierpliwo��, legalno��, skromne, ciche, organiczne dzia�anie, ju� si� tym samym da�o za wygran� ideom samobytno�ci politycznej narodu, jako rzeczy nie tak niezb�dnie dla istnienia narodowo�ci potrzebnej. W�. Spasowicz, 1872 Sto lat ubiega, jak tyrani zmowni Na wolny nar�d na�o�yli p�ta; Sto lat up�ywa, jak swob�d warowni Broni ta ziemia jarzmem nieugi�ta; Dot�d jej synom wr�g kuj�c �a�cucha Nie wybi� serca i nie zabi� ducha. Anonim, 1872 1. PRZES�ANKI OG�LNE Kryzys romantycznej my�li historycznej, w kt�rej idea narodowa spe�nia�a rol� czynnika determinuj�cego kierunek rozwoju dziejowego Polski, by� procesem z�o�onym i d�ugotrwa�ym. R�ne jego przejawy wyst�pi�y zar�wno w kraju, jak na emigracji jeszcze w okresie dziel�cym od siebie oba powstania: listopadowe i styczniowe. W refleksji nad przesz�o�ci� pojawi�y si� u niekt�rych autor�w nowe w�tki, okre�lone jako prepozytywi-styczne, cz�sto wsp�istniej�ce z elementami romantycznymi. ! Pod wp�ywem wydarze� z lat 1846�1848, 1863, 1866, 1870�1871, w zmieniaj�cym si� uk�adzie si� mi�dzynarodowych, w warunkach zwyci�skiego kapitalizmu, industrializacji kraju � zachwia�o si� wiele z dawnego systemu warto�ci. Wzgl�dna stabilizacja polityczna w Europie, przyspieszony w niej rozw�j gospodarczy i kulturalny, �ad, na kt�rego stra�y sta�y pot�ne mocarstwa zaborcze � wszystko to sk�ania�o do odmiennej ni� w czasach napoleo�skich czy te� wysnuwanej podczas b�d� po upadku powstania listopadowego wizji �wiata i w nim Polski, wizji jej przysz�o�ci i przesz�o�ci. Po niespe�nionych marzeniach i nadziejach za�a- 12 � Nar�d a pa�stwo... 177 ma�a si� wiara w Polsk� jako �punkt archime-desowy �wiata", wiara w przesilenie i rych�� odmian�, wyzwolenie narodu czy to przez rewolucj�, czy wojn� powszechn�. W nowych warunkach walka zbrojna o niepodleg�o�� straci�a sw� aktualno��, a nakazem chwili sta�o si� skupienie si� nad podniesieniem gospodarczym i kulturalnym spo�ecze�stwa, przetworzeniem jego mentalno�ci zgod-dnie z duchem czasu. Patriotycznym has�em rozwijaj�cego si� ruchu pozytywistycznego by�o nie organizowanie spisk�w ani wznawianie beznadziejnej walki, ale �praca organiczna" � jako narz�dzie przetrwania i odrodzenia narodu, co zreszt� nie by�o r�wnoznaczne z postaw� rezygnacyjn� i z wyrzeczeniem si� tradycji wyzwole�czej. W nowych warunkach gospodarczo-spo�ecznych i politycznych nasuwa�a si� potrzeba reedukacji spo�ecze�stwa, krzewienia w�r�d niego cn�t mieszcza�skich, kultu pracy, oszcz�dno�ci, uczciwo�ci, upowszechnienia o�wiaty, szkolenia zawodowego. W przeciwnym wypadku nar�d nie zdo�a wytrzyma� konkurencji z innymi narodami. Nowy model kultury i nowy program narodowy wymaga�y zerwania z �ywymi wci�� pozosta�o�ciami feudalnymi, a tak�e z tradycj� romantyczn�. Ten prze�om ideologiczny nie przebiega� jednakowo we wszystkich dzielnicach Polski; inaczej w zaborze rosyjskim w okresie wzmo�onego ucisku politycznego ni� w autonomicznej Galicji, a tam nieco inaczej w Krakowie � domenie sta�czykowskiej konserwy � ni� we Lwowie. I w tych samych �rodowiskach postulowana praca organiczna nie by�a pojmowana jednoznacznie, niekiedy w sensie zdecydowanie laickim, antyklery-kalnym, to zn�w zgodnym z ideologi� katolick�. Zr�nicowany by� te� stosunek do tradycji narodowej, w szczeg�lno�ci do roli szlachty, a tak�e do problemu patriotyzmu. Pomimo kszta�tuj�cego si� .nowego pogl�du na �wiat, na og� z trudem 178 wyrzekano si� tradycji przesz�o�ci i nie porzucano wiary w ide� narodow�, uznaj�c jej warto�� mo-ralno-polityczn�. Dokonuj�ce si� przemiany nie mog�y jednak nie odbi� si� na historii, w kt�rej na miejsce egzaltacji romantycznej przyszed� krytycyzm i realizm, rewizja poj�� politycznych, reorientacja. Poddawano w w�tpliwo�� dawne za�o�enie historiozoficzne, prowadz�ce do apologii przesz�o�ci, szukania w niej wzoru, idea�u, kt�ry mia�by przy�wieca� nadal narodowi. Imperatywem historii mia�a by� �prawda", to jest przedstawienie dziej�w zgodnie z rzeczywisto�ci�, jak to si� rzeczywi�cie dzia�o, nie za�, jakimi one powinny by� zgodnie z wyznawanym idea�em. T� prawd� nale�a�o wydobywa� z krytycznie przebadanych �r�de� historycznych, nie za� ze spekulacji filozoficznej czy fikcji poetyckiej. Odrzucano jako jej wyraz mesjani-styczn� wizj� Polski. W jej dziejach szukano teraz nie tyle swoistej indywidualno�ci narodowej, specyficznego ducha, �praw jemu wy��cznie przyrodzonych" (okre�lenie H. Schmitta), co wsp�lnych z innymi krajami europejskimi etap�w rozwoju �cywilizacji", pewnych og�lnych prawid�owo�ci. Koncepcja swoisto�ci, oryginalno�ci kierunku rozwojowego Polski ust�powa�a miejsca okcy-dentalizmowi, zgodnie z dyfuzjonistyczn� teori� kultury. Nie tyle s�owia�sko��, co zwi�zek Polski z Zachodem, z kultur� �aci�sk�, okre�la� jej mioj-sce w dziejach powszechnych. Modelem i kryterium rozwoju cywilizacyjnego by� Zach�d, w stosunku do kt�rego Polska zajmowa�a pozycj� kresow�, peryferyjn�, jako jego m�odszy brat, op�niony cywilizacyjnie, nie za� wyprzedzaj�cy w rozwoju, jak chcieli romantyczni mesjani�ci i historycy republika�scy. �Stamt�d, to jest z Zachodu czerpano � jak pisa� Julian Klaczko w r. 1856 � wszystkie soki do uzacniania i uzgadniania ludzi, do nawracania i zespolenia lud�w." 2 12* 179 W takim kontek�cie mit s�owia�ski przesta� urzeka� historyk�w. Idea gminow�adztwa s�owia�skiego nie mog�a by� �zacnym i po�ytecznym wzorem". Pierwotna demokracja, republikanizm, wolno��, je�li wyst�powa�y u S�owian, to nie by�y ich wy��cznymi warto�ciami, ale wytworem prymitywnych stosunk�w przezwyci�anych w miar� rozwoju �cywilizacji". Ta za� opiera�a si� na zr�nicowaniu socjalnym i budowie organizacji pa�stwowej. Jej niedorozw�j u S�owian by� wynikiem braku zmys�u politycznego, karno�ci i �adu, nast�pstwem �m�odszo�ci" cywilizacyjnej i zacofania. Historycy teraz albo kwestionowali, albo negatywnie oceniali �w wychwalany przez dawniejszych pisarzy, badaczy, publicyst�w, poet�w kierunek �przyrodzony" rozwoju Polski ku wolno�ci, ku republice, unicestwiaj�cy czynnik w�adzy, rz�d, co sta�o si� �r�d�em s�abo�ci i upadku pa�stwa. Nie przypadkiem Towarzystwo Historyczno-Li-terackie w Pary�u 3 marca 1867 roku og�osi�o konkurs na prac�: O przyczynach s�abo�ci rz�du polskiego w ostatnich dw�ch wiekach (XVII i XVIII) z ocenieniem pocz�tku historii, instytucji i charakteru narodowego. W �wietle krytycznych rozwa�a� gloryfikowane urz�dzenia Rzeczypospolitej, przypisywane duchowi gminow�adztwa s�owia�skiego oceniano negatywnie jako anachroniczne formy ustrojowe, gdzie indziej przezwyci�one w nowo�ytnym okresie tworzenia si� silnych organizm�w pa�stwowych, zgubne dla Polski, b�d�ce zaprzeczeniem rozumu politycznego i zmys�u rzeczywisto�ci. Podobnie jak w okresie O�wiecenia, do kt�rego nawi�zywano, akcentowano teraz rol� silnej w�adzy pa�stwowej jako ostoi �adu wewn�trznego i r�wnowagi spo�ecznej, gwarancj� jedno�ci i pot�gi pa�stwa na zewn�trz. Zachwiana harmonia � jak twierdzono � mi�dzy rz�dem i wolno�ci� na 180 korzy�� czynnika spo�ecznego podwa�y�a od podstaw sam byt pa�stwa. W kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" szala przechyla�a si� na rzecz pa�stwa. Nie by�o to jednak zjawiskiem powszechnym. Na og� zrywano z mistyk� narodowo�ciow�, z ide� ducha narodowego jako si�y motorycznej dziej�w. Poj�cie narodu traci�o sw�j normatywny sens, a pos�uguj�cy si� nim historycy ujmowali je bardziej realistycznie, empirycznie. Nie szukali wprawdzie jego korzeni w ludzie, ale te� coraz rzadziej uto�samiali go ze szlacht�, ujmuj�c nar�d jako wsp�lnot� ogarniaj�c� wszystkie klasy spo�eczne, chocia� koncepcja zdecydowanie antyfeudalna narodu nie bez trudu torowa�a sobie drog� w�r�d historyk�w, sentymentami i tradycj� zwi�zanych ze szlacht�. 3 Pa�stwowy punkt widzenia i postulat silnej w�adzy nie doprowadzi�y w Polsce do wytworzenia si� kierunku, kt�ry by�by odpowiednikiem tzw. szko�y pruskiej w Niemczech czy pa�stwowej w Rosji, uzasadniaj�cych kult w�adzy i pot�gi � Machtpolitik z jednej, czy samodzier�awia z drugiej strony. Zar�wno silna wci�� tradycja przesz�o�ci, jak i niech�� do system�w, kt�re zapanowa�y w pa�stwach zaborczych, a tak�e implikacje katolickiego czy liberalnego pogl�du na �wiat dyskwalifikowa�y w do�� powszechnej opinii kult �Molocha pa�stwowo�ci", egoistycznej, amoralnej racji stanu i tego, co okre�lano mianem �makiawe-lizmu". Nawet oskar�ani o to w polemicznym ogniu niekt�rzy historycy byli dosy� dalecy od propagowania takiego absolutyzmu. Nie znaczy to, by niemiecka czy rosyjska historiografia nie mia�y wp�ywu na rozbudzenie si� krytycznego kierunku w ocenie dawnej Rzeczypospolitej z pa�stwowego punktu widzenia i na zainteresowania badawcze naszych historyk�w. Fakt, �e obcy badacze (jak von Sybel, von Hiippe, Roepell, Beer, So�owiew, Kostomarow, Kariejew 181 �.inni).4 wcze�niej zaj�li si� gruntownymi studiami nad ustrojem dawnej Polski, nad wewn�trznymi dziejami Polski, nad jej upadkiem i rozbiorami, pobudzi� historyk�w polskich do �r�d�owych i systematycznych bada� nad problemami dot�d zaniedbanymi czy te� obsesyjnymi w naszej historiografii. Badania te, zadaj�c k�am wielu ugruntowanym pogl�dom, ods�ania�y r�ne ciemne strony �ycia publicznego dawnej Rzeczypospolitej, wady ustrojowe, b��dy i grzechy w�asne, t�umacz�ce jej upadek. Z drugiej jednak strony, w polemice z historiografi� pa�stw zaborczych, nie tylko prostowano r�ne b��dy i tendencyjne na�wietlenie wydarze�, ale podkre�lano dokonuj�cy si� pod koniec Rzeczypospolitej proces regeneracji wewn�trznej, naprawy ustroju i moralnego ozdrowienia, proces zahamowany w�a�nie przez obc� interwencj�, wspieraj�c� anarchi� i zacofanie Polski. Idea �odrodzenia narodowego" pozwala�a na ukazanie obok destruktywnych tak�e konstruktywne si�y dzia�aj�ce w Polsce u schy�ku Rzeczypospolitej, zar�wno cienie jak blaski, a zarazem uzasadnia�a wiar� w �ywotno�� narodu pomimo upadku pa�stwa i jego zdolno�� do odzyskania samodzielnego bytu. 2. STANOWISKO TZW. KRAKOWSKIEJ SZKO�Y HISTORYCZNEJ W KONTROWERSJI �NAR�D CZY PA�STWO" (KALINKA I SZUJSKI Ka�dy nar�d i ka�de spo�ecze�stwo ludzkie zale�ne s� od pewnych warunk�w l�du i sprawiedliwo�ci na wewn�trz a pot�gi na zewn�trz, kt�rych nie wype�niwszy, trac� si�y rozwoju, niezawis�o�� i niepodleg�o��. J. Szujski, 1866 Je�eli s�uszne jest twierdzenie, �e d�ugi okres obcego jarzma politycznego nie sprzyja� wykszta�ceniu si� w polskiej my�li historycznej idei pa�stwa, to jej renesans zbiega� si� zazwyczaj z okresami cz�ciowej autonomizacji Polski, jak na przyk�ad w kr�tkiej erze Wielopolskiego, ale przede wszystkim w okresie autonomicznym Galicji. Tam te� powsta�y warunki sprzyjaj�ce �rehabilitacji" czynnika w�adzy i krytycznej ocenie dawnej Rzeczypospolitej z punktu widzenia organizacji pa�stwowej i zmys�u politycznego. Ten zwrot zbiega� si� z powstaniem w Galicji � po spolszczeniu uniwersytetu w Krakowie, Lwowie oraz za�o�eniu Akademii Umiej�tno�ci � najsilniejszego w Polsce o�rodka historycznego opartego na nowych podstawach. R�wnolegle z tym, co si� dzia�o w innych krajach, w Polsce � a przede wszystkim w Galicji � historia przekszta�ca�a si� w autonomiczn� fachow� dyscyplin� �empiryczn�", pos�uguj�c� si� odpowiednim warsztatem i stawiaj�c� sobie zadanie: poznanie przesz�o�ci na podstawie krytycznego zbadania �r�de�, ustalania fakt�w i zwi�zk�w mi�dzy nimi, przedstawiania �prawdy". Histori� 183 unaukowion�, uprawian� przez �cech" wyszkolonych historyk�w przeciwstawiano dyletantom, od�egnywano si� od poezji, a tak�e od spekulacji filozoficznych i od publicystyki, od stronniczych tendencji. Historia mia�a ogranicza� si� do badania i opisu fakt�w, jak to si� w�a�ciwie dzia�o, w zasadzie zajmuj�c postaw� neutralnego obserwatora i unikaj�c warto�ciowania. By� to jednak do�� pozorny scientyzm, nie przez wszystkich zreszt� g�oszony. Programowy �obiektywizm" i niezaanga�owanie by�y w warunkach polskich rzadko przestrzegane w praktyce. Historycy przecie� nie wyrzekali si� swej funkcji spo�ecznej, wychowawczej, nie przestali pos�ugiwa� si� sw� umiej�tno�ci� dla obrony okre�lonych warto�ci i kultury narodowej. Formu�uj�c nowe koncepcje dziej�w ojczystych, pos�uguj�c si� swym udoskonalonym warsztatem i broni�c swego systemu warto�ci, swoich pogl�d�w na �wiat � twierdzili, �e ods�aniaj� jedynie obiektywn� prawd� wysnut� ze �r�de� i zgodn� z rzeczywisto�ci� dziejow�. KierujiejL_iasJ^rj^23i^^t�ry_4)odj�� w dobie pozytywizmu generaln� rewizj� pogl�du na przesz�o��, powsta� w autonomicznej Galicji, ale korzenie jego si�gaj� do obozu konserwatywnego na emigracji. Zanim jeszcze ukszta�towa�a si� tzw. krakowska szko�a historyczna, zwi�zana ze sta�czykami, kt�rej rozkwit zbieg� si� z piastowaniem katedry historii Polski na Uniwersytecie Jagiello�skim przez J�zefa Szujskiego (1869� �1883), jej stanowisko antycypowa� bior�cy jeszcze w 1846 roku udzia� w powstaniu krakowskim cz�onek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego Walerian Kalinka, kt�ry na emigracji zwi�za� si� z obozem Czartoryskiego (z W�. Zamoyskim) i sta� si� w latach 1857�1861 � na �aniach �Wiadomo�ci Politycznych" � prekursorem sta�czykowskiej ideologii politycznej. R�wnocze�nie, za- 184 V j�wszy si� badaniami historycznymi, zerwa� z tradycj� romantyczn� i ewoluowa� w kierunku zdecydowanego krytycyzmu wobec przesz�o�ci narodowej. We wczesnych swych studiach z lat 1853 i 1854 gloryfikowa� jeszcze obyczaje dawnej Polski jako g��boko chrze�cija�skie; stwierdza� jednak upadek cn�t publicznych i rozumu politycznego od po�owy XVII wieku, w tym czasie, gdy doko�a wyrasta�y pot�gi pa�stwowe. Gdy zawodzi�y starodawne obyczaje, ocalenie przynie�� mog�a jedynie gruntowna naprawa rz�du; podj�to j� jednak za p�no, gdy ju� obcy ambasadorowie decydowali o losach Polski.5 Podobnie jak Karol Sienkiewicz w przedmowie do Skarbca historii polskiej (1839), tak Kalinka podejmuj�c wydawnictwo materia��w historycznych � wskazywa� na p�yn�ce st�d korzy�ci moralne i polityczne. Poznanie na ich podstawie prawdy o przesz�o�ci mia�o krzewi� i prostowa� �uczucia narodowe", nadszed� bowiem czas, gdy zamiast karmi� nar�d apologi� przesz�o�ci, trzeba przed nim ods�oni� bolesne prawdy, by m�g� si� wyleczy� ze swych wad. Tylko przez ich ujawnienie mo�na przyczyni� si� do odrodzenia narodowego. 6 �Tylko prawd� a prac� nar�d �yje i d�wiga si�, a k�amstwo jak opium upaja, truje i usypia." �Fa�sz w pogl�dzie historycznym musi prowadzi� do fa�szu w polityce." (Te same my�li znajdziemy potem u Szujskiego czy Dobrzy�skiego.) Trzeba sko�czy� z �alami na Europ� albo ze zwalaniem ca�ej winy upadku na kr�la czy na Targowic�, a przyzna� si� do faktu, �e nie zdobyli�my si� na nale�yty wysi�ek zbrojny w obronie niepodleg�o�ci. Z drugiej jednak strony, rozwa�aj�c sytuacj� przed rozbiorami, Kalinka dochodzi� do wniosku, �e �przy tylu cnotach szlachcie w�a�ciwych, z jej uczuciem religijnym" ocalenie by�o mo�liwe przez zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, ale na 185 przeszkodzie stan�y prywata, sprzedajno��, chciwo��, podsycane i wspierane przez Moskw�.7 W pogl�dach historycznych Kalinki coraz silniej odbija�a si� pog��biaj�ca si� w nim postawa konserwatywna i religijno-moralizatorska, kt�ra zaprowadzi�a go ostatecznie do zakonu. Negatywnie oceni� wszystkie nurty racjonalistyczne i lai-cyzuj�ce; po�ytek historii uznawa� tylko pod warunkiem, �e przy�wieca jej wiara w Opatrzno��. Wyra�nie zaznaczy�o si� to, gdy ocenia� sytuacj� Europy po wojnie francusko-pruskiej i wynikaj�ce st�d wskazania dla Polski. Kl�sk� Francji t�umaczy� jako nast�pstwo idei rewolucji z roku 1789, kt�re podwa�y�y wiar� w �ad i dyscyplin� spo�eczn�, propagowa�y wyrzeczenie si� Boga. Katastrofa Drugiego Cesarstwa by�a zas�u�on� �kar� Bo��", ale dobroczynn�, gdy� wywo�a�a we Francji renesans uczu� religijnych. Dla Polski wynika�y z nowej sytuacji wskazania, by wyrzec si� w�asnej polityki zagranicznej, zaniecha� walki o niepodleg�o�� i skupi� wszystkie si�y narodu nad prac� organiczn�, godz�c si� z konieczno�ci� pokuty za grzechy przodk�w. 8 \ Ca�e dziejopisarstwo Kalinki zmierza�o teraz do ' przekonania rodak�w, by nie przeceniali swych si� i swej dojrza�o�ci politycznej, by zrozumieli, ; �e musz� odrodzi� si� moralnie, zanim b�d� mogli odzyska� niepodleg�o��. Dla tego odrodzenia ko- *" nieczne jest krytyczne spojrzenie na przesz�o�� i na aktualn� rzeczywisto��: �Poznacie Prawd� � m�wi Pismo � a Prawda was wyswobodzi." �Tylko prawda od z�udze� nas uchroni i od rozczarowania; ona jedna da si�� potrzebn� do walki z nieprzyjacielem i silniejsz� od niego pokus�." 9 Podejmuj�c badania nad okresem stanis�awowskim Kalinka pragn�� wyrzec si� �podnoszenia nad miar� naszych cn�t i zas�ug", przestrzec wsp�czesnych przed z�udzeniami, przekona� ich, 186 �e �upadku swego Polacy sami s� sprawcami i �e nieszcz�cia, kt�re na nas spad�y w�wczas lub p�niej, zas�u�on� s� przez nar�d pokut�". ��r�d�em naszej niemocy politycznej, a zatem i g��wnym, je�li nie wy��cznym powodem upadku by�y (wspomnieli�my to ju� wy�ej i ka�da karta niniejszej ksi��ki �wiadczy o tym wyra�nie) owe rozliczne niedostatki charakteru narodowego, kt�re ca�ej klasie w�wczas rz�dz�cej w�a�ciwe, znajdowa�y sw�j typ sko�czony w tylu g�o�nych pysza�kach od Zborowskiego i Zebrzydowskiego pocz�wszy, a sko�czywszy na ostatnich Rzeczypospolitej hetmanach." 10 Nie wynika�o st�d, by Kalinka w kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" mia� przyzna� pa�stwu rol� czynnika nadrz�dnego, kt�remu ma si� ca�kowicie podporz�dkowa� spo�ecze�stwo i wolno�� jednostki, bowiem k��ci�o si� to z jego postaw� ideologiczn�, z jego katolickim pogl�dem na �wiat. Docenia� jednak rol� w�a�ciwej organizacji pailb stwowej i silnego rz�du, a jego brakowi przyp� sywa� przyczyn� s�abo�ci Polski i demoralizacji) �narodu". W swych najwa�niejszych dzie�ach: Ostatnie lata panowania Stanis�awa Augusta (1868) i Sejm Czteroletni (1880, 1881, 1884�1886) Kalinka polemizowa� z utartym przez autor�w O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 Maja 1791 r. pogl�dem, jakoby odpowiedzialno�� za katastrof� ponosi� kr�l i garstka zdrajc�w Targow�czan. Kalinka rehabilitowa� kr�la, u kt�rego widzia� wiele zalet, rozum polityczny, wysokie walory intelektualne i dobr� wol�. Pochwala� jego lini� polityczn� ugody z Rosj� i naprawy Rzeczypospolitej. W �adnym wypadku nie mo�na wini� jego jedynie za nieszcz�cie Polski: �winien by� ca�y nar�d, przede wszystkim klasa rz�dz�ca, kt�ra dostatki i wygody wszystkie, mog�ce s�u�y� ca�o�ci, dla siebie opanowa�a, od pracy odwyk�a, 187 L swej napuszysto�ci, a zarazem lekko�ci pozby� si� nie mog�a i kt�rej sta�o si� jakby kodeksem politycznym kr�l�w swych podejrzewa�, obc� w�adz� przek�ada�, wy�szym si� przedawa�, ni�szymi poniewiera�." u Przyczyna g��wna tkwi�a w moralnym upadku szlachty, spowodowanym przez wadliwy ustr�j, przy kt�rym kr�l przypomina� �wo�nic� z zawi�zanymi r�kami, a ka�dy z czterech koni (tj. hetmani, podskarbiowie, kanclerze i marsza�kowie) ci�gn�� w inn� stron�". Wszystkie instrumenty rz�dzenia sprowadza�y si� do dobrej woli, sumienia obywateli, ale �na podstawie tak idealnej pa�stwo utrzyma� si� nie mog�o, nar�d nie z anio��w z�o�ony". W miar� tego, jak s�ab�a organizacja pa�stwowa, nar�d moralnie podupad�, a pa�stwo si� rozprz�ga�o.12 Kalinka krytykowa� przymierze polsko-pruskie i obalenie gwarancji rosyjskich jako awanturnic-two polityczne, brak politycznego realizmu, czemu przeciwstawia� przezorno�� kr�la. Pomimo ca�ego ruchu reformatorskiego nie dostrzega� poprawy, bo post�p by� idea�em tylko nielicznych jednostek. Nie by� to jednak ostateczny s�d Kalinki nad �odrodzeniem narodowym", tak silnie akcentowanym przez polsk� historiografi�.13 Waha� si� z bagatelizowaniem go, gdy stwierdza� na przyk�ad, �e �panowanie Stanis�awa Augusta jest chwila zag�ady, ale i pocz�tkiem d�wigania si� Polski, �e od niego zaczynaj� si� dzieje narodowej pokuty, �e je�li grzechy by�y ostatecznie przyczyn� upadku, to jego cierpienia i trudy sta�y si� zadatkiem odrodzenia"; po pierwszym rozbiorze �nast�pi� og�lniejszy ku lepszemu zwrot", chocia� brak�o w narodzie jedno�ci, a kr�l nie by� wzorem w�adcy w takim okresie dziej�w.u Kiedy indziej zn�w Karlinka podkre�la�, �e nowe pokolenie dzia�aj�ce podczas Sejmu Wielkiego pod wra�eniem kl�ski i poni�enia dojrza�o politycznie, dzi�ki czemu pa�- 188 stwo okaza�o si� �zdolne do poprawy, zdolne sta� o swoich w�asnych si�ach, byleby mu nie przeszkadzali s�siedzi".ls W ten spos�b w�a�nie w ostatniej swej pracy, wydanej cz�ciowo ju� po jego �mierci, Kalinka zbli�a� si� w ocenie ruchu odrodzeniowego do swych antagonist�w, tym bardziej, i� sam fakt rozbior�w nasuwa� mu ca�kiem podobny pot�piaj�cy s�d moralny w nie mniej ostrej formie: �Trzy pot�ne mocarstwa zmawiaj� si�, aby s�siedniemu narodowi, z kt�rym �yj� w przyja�ni, zabra� trzeci� cz�� jego posiad�o�ci. Inne pa�stwa przys�uchuj� si� tej zmowie spokojnie, prawie oboj�tnie, i tak w obliczu ca�ej Europy, w wieku, kt�ry si� szczyci� swym �wiat�em i swymi zasadami humanitarnymi, dopuszczono si� najszkara-dniejszego w dziejach nowo�ytnych rozboju"; zas�u�ony w obronie cywilizacji nar�d musia� ulec przemocy, a fakt ten zapocz�tkowa� now� epok�, w kt�rej pa�stwa wyrzek�y si� �praw moralnych" w stosunkach mi�dzynarodowych.16 Mimo to Kraszewski, kt�ry wiernie wyra�a� przeci�tn� opini�, w stanowisku Kalinki dostrzeg� �znami� rozbratu z przesz�o�ci�", a co wi�cej �niemal usprawiedliwienie" rozbior�w i ugody z Rosj� oraz objaw zwrotu w nowej historiografii w kierunku �zerwania z teori� praw naszych i prawa przyrodzonego" pod wp�ywem kultu si�y: �jest to system utylitarny w historii, kt�ry ju� kr�luje w polityce".17 W�adys�aw Smole�ski, kt�ry analizowa� ca�o�� dorobku badawczego Kalinki, zarzuci� mu tendencje wsteczne i pesymizm, i ko�czy� swe wywody opini� krytyczn�: �Szuka� prawdy, lecz jej nie znalaz�; konkluzji, kt�r� uwa�a� za g��wn� zdobycz swych bada�, nie dowi�d�. Pragn�� goi� rany chwili obecnej i lepsz� fundowa� przysz�o��, nic jednak nie zabli�ni�, niewiele zbudowa�, albowiem nie zdo�a� 189 pochwyci� prawdy... �yczy� nale�y literaturze polskiej jak najwi�cej g��w takich i talent�w, jak Walerian Kalinka, lecz najmniej zwolennik�w jego historiozofii." 18 Dla interesuj�cej nas kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" charakterystyczne jest stanowisko, jakie Kalinka zaj�� wobec g�o�nej ksi��ki Micha�a Bobrzy�skiego, kt�ry w swej syntezie dziej�w Po�-ski zastosowa� jako naczelne kryterium racj� stanu pa�stwa. Chocia� Kalinka wi�za� upadek Rzeczypospolitej r�wnie� ze s�abo�ci� w�adzy pa�stwowej, polemizowa� z koncepcj� Bobrzy�skiego jako sprzeczn� z katolickim �wiatopogl�dem. Zaatakowa� przy tym nie tylko jego ocen� Ko�cio�a, duchowie�stwa, unii ko�cielnej, reformacji, ale tak�e jego pojmowanie roli pa�stwa. Zarzuci� mu, �e w tej sprawie poszed� za wzorem wsp�czesnej historiografii niemieckiej, uznaj�c pa�stwo za si�� nadrz�dn�, a za jedyne kryterium � powodzenie, usuwaj�c z historii Boga i moralno��, w my�l zasad �si�a przed prawem", vae victis, �sukces usprawiedliwia �rodki". Indyferentyzm religijny i amoralizm w ocenie w�adc�w, m��w stanu w imi� dobra pa�stwa uzna� Kalinka za objaw �kultu bismarkowskiego". Twierdzi�, �e idea�em dla Bobrzy�skiego jest typ pa�stwa opartego na biurokracji i wojsku, w spos�b nieograniczony rz�dz�cego spo�ecze�stwem, narzucaj�cego jednostkom i Ko�cio�owi sw� wol�, podporz�dkowuj�cego sobie wszystko w duchu �socjalizmu". Krytykuj�c pogl�d Bobrzy�skiego na mo�liwo�� umocnienia w Polsce w�adzy monarchicznej przez jej oparcie o Ko�ci� narodowy, Kalinka odwo�ywa� si� do argumentacji, kt�r� mog�aby si� pos�u�y� historiozofia romantyczna: �U nas wszystko stoi na sumieniu; gdy to nadw�tlimy, nie ma u nas ludzkiego pana, ani dobrego ojca i m�a, ani gorliwego obywatela, ani nawet � rozs�dnego cz�owieka. U nas wi�cej ni� 190 \ gdziekolwiek potrzeba dobrej wiary i wi�cej nv. gdziekolwiek musia�by zaszkodzi� moralnie i politycznie gorsz�cy przyk�ad jej z�amania. G��wnym, je�eli nie jedynym zwi�zaniem, kt�re trzyma�o razem r�norodne �ywio�y pa�stwa polskiego, by� Ko�ci� katolicki, jak dzi� jeden ratuje-polsk� narodowo��." 19 Widzimy wi�c, z jakim trudem torowa�a sobie drog� koncepcja zrywaj�ca z tradycj� akcentuj�c� szczeg�ln� rol� w dziejach Polski idei narodu. Wychodz�c z za�o�e� ideologii �Polaka-kato-lika", dezawuowa� Kalinka nie tylko �bismarkow-ski kult" w�adzy, ale i laick� koncepcj� narodu i pa�stwa polskiego formu�owan� w Polsce od czas�w O�wiecenia i szczeg�lnie jaskrawo przeciwstawiaj�c� si� uto�samianiu polsko�ci z katolicyzmem. Je�eli u Kalinki widoczne s� wahania mi�dzy nowymi koncepcjami historycznymi a ci�g�o�ci� tradycji, to tym bardziej antynomicznie rysuje si�-stanowisko filara szko�y krakowskiej J�^^JSzuj-skiega. Zwi�zany pocz�tkowo z ruchem wyzwole�czym, Szujski po kl�sce powstania styczniowego-przeszed� do obozu konserwatywnego, by sta� si�; rych�o jednym z jego przyw�dc�w ideowych, kt�ry w jego s�u�b� wprz�gn�� sw� koncepcj� dziej�w ojczystych. Jeszcze w roku 1860 Szujski bliski by� romantycznej historiozofii Mickiewicza, a cz�ciowo pogl�dom Lelewela. Centralne znaczenie w jego koncepcji dziej�w Polski zajmowa�a idea narodowa, z kt�r� kojarzy�a si� my�l o pos�annictwie Polski w �wiecie, a tak�e przekonanie o szczeg�lnej w niej roli szlachty b�d�cej �niezawodnie i faktycznie alf� i omeg� narodu". Nar�d polski powo�any by� do duchowego przyw�dztwa w�r�d S�owian f broni�c idea��w cywilizacji zachodniej, chrze�cija�skiej; w wieku XV, po zawarciu unii i pokonaniu Zakonu Krzy�ackiego Polska zaja�nia�a �blas- 191 kiem narodowej chwa�y", duchem prawo�ci i braterstwa. W wieku XVI rozesz�y si� drogi rozwoju Europy i Polski; w Europie zatriumfowa�a nowo�ytna pa�stwowo�� z siln� w�adz� centraln�, opart� mi�dzy innymi na zreformowanym Ko�ciele � na teorii racji stanu: �Makiavella Ksi��� s�siaduje z pismami Lutra, kt�ry si� staje s�u�alcem ksi���t." Tymczasem w Polsce zwyci�stwo odni�s� nar�d: �na Zachodzie umieraj� narody, a powstaj� pa�stwa, w Polsce ginie organizacja pa�stwowa w coraz samodzielnie j szym narodzie". Fakt ten bynajmniej nie budzi przera�enia Szuj-skiego, chocia� dostrzega jego smutne nast�pstwa ju� za Zygmunta Augusta: �chaos si� i d��e�", rozprz�enie, nietolerancj� religijn�. Widzi jednak Szujski wci�� �ywe moralne warto�ci narodu; okres stanis�awowski mia� potwierdzi� t� optymistyczn� diagnoz� stanu zdrowia moralnego, zdolno�ci do regeneracji i do naprawy Rzeczypospolitej. Nie jest prawd� tedy, by Polska upad�a z powodu anarchii, �kt�r� zwalczy� umia�a, ale wskutek fizycznej przemocy".20 Z podobnymi rozwa�aniami spotykamy si� jeszcze w pierwszych tomach wielkiej syntezy Szuj-skiego � w Dziejach Polski (4 tomy 1862�1866). Polska piastowska zachowuje g��bok� wiar� religijn�, stanowi szaniec moralny i materialny chrze�cija�stwa � �katolickiej cywilizacji", strzeg�c zarazem swej indywidualno�ci przeciwko �pan-germanizmowi". Sonduj�c jednak wstecz �r�d�a nieszcz�� Polski, znajduje je ju� w okoliczno�ciach powsta�ych po wyga�ni�ciu dynastii Piast�w. �mier� Kazimierza Wielkiego i zdobycie za Ludwika przywilej�w przez stan szlachecki os�abi�y pa�stwow� w�adz�. Nasuwa to Szujskiemu refleksj�, jak �g��boko w oddalone i zamierzch�e wieki si�gaj� ogniwa fakt�w, kt�rych ostatnim by� upadek Polski jako pa�stwa". Ale dalej przeciwstawiaj�c sobie nar�d i pa�stwo, Szujski za- 102 uwa�a: �Ale o ile na tym traci�a przysz�o�� pa�stwa, o tyle zyska�a przysz�o�� narodu", kt�ry rozwija� �w sobie si�y indywidualne", niezwyk�e cnoty zwi�zane z wolno�ci� �o wiele wiek�w wyprzedzaj�ce" Europ�. �Widok bezprzyk�adny cn�t i si� daj� nam wieki Jagiellon�w i p�niejsze." Wprawdzie ten jednostronny kierunek rozwoju musia� przez dezorganizacj� pa�stwa doprowadzi� do jego upadku, ale przez to nar�d przekona� si�, �e tylko w sile �do�rodkowej, organizacyjnej spoczywa pewno�� dalszego i sta�ego bytu".21 T� �wiadomo�� trzeba by�o ci�ko okupi�. W dalszym ci�gu jednak Szujski nie jest sk�onny ods�dza� od warto�ci nar�d. Cho� dostrzega sprzeczno�� mi�dzy czynnikiem spo�ecznym i pa�stwowym w najwspanialszym okresie jagiello�skim, podnosi, i� Polska �wieci wtedy przyk�adem buduj�c Rzeczpospolit� opart� na wolno�ci i braterstwie lud�w, na moralno�ci, tolerancji, wype�nia sw� misj�, ale wnosz�c do chrze�cija�stwa �obfito�� my�li wy�szych nad wiek powsta�ych", czyni to z jej szkod� jako organizmu pa�stwowego. �Instytucje Polski, acz tyle dla niej zgubne, bo powsta�e nie w poczuciu potrzeb og�u, ale potrzeb indywiduum szlacheckiego, kt�re w swobodzie i wolno�ci w�asnej widzia�o gwarancj� wielko�ci kraju, instytucje te mieszcz� w sobie kardynalne prawa wolno�ci politycznej obywatela, jakich w XVI wieku nie znano zupe�nie". Pod wp�ywem tego poczucia wolno�ci rozwin�a si� w Polsce w XVI wieku cywilizacja, jakiej �s�usznie dziwowano si� w Europie, rozwin�a si� ta dzielno�� indywidualna", kt�ra pomimo upadku Polski jako pa�stwa �dokazywa�a cud�w w boju z Turcj� i Moskw�, zas�aniaj�c swymi piersiami �wiat chrze�cija�ski". Tym to by�o jednak trudniejsze, �e brak�o w Polsce konsekwentnej i wytrwa�ej polityki zewn�trznej, �e przy opiesza�o�ci narodu trudno by�o zebra� ludzi na wojn� w jego interesie, a c� do- 13 � Nar�d a pa�stwo... 193 piero gdy chodzi�o o �interes dynastii i o g��bsze rachuby polityczne".22 Mimo to wszystko, os�abienie pa�stwa na razie nie odbija si� na braku odporno�ci narodu, kt�rego dobra wola i patriotyzm nie zawodzi�y. Wci�� jeszcze Szujski daleki jest od �rozrachunku z przesz�o�ci�". Sytuacja jednak zmienia si� nieco, gdy przedstawia on dzieje XVII wieku. O ile jeszcze za pierwszych kr�l�w elekcyjnych warto�ci moralne narodu rekompensowa�y s�abo�� w�adzy pa�stwowej, to p�niej, w�r�d pot�guj�cego si� zam�tu wewn�trznego ros�o zepsucie moralne i nast�powa� rozbrat mi�dzy tronem a spo�ecze�stwem. Za Waz�w wyst�pi�y ju� zasadnicze przeciwie�stwa aspiracji: z jednej strony � narodu broni�cego wolno�ci, tolerancji i niech�tnego Habsburgom, z drugiej � pa�stwa d���cego do absolutyzmu, broni�cego Ko�cio�a i uprawiaj�cego proaustriack� polityk�. W rezultacie �cierania si� ze sob� przeciwstawnych sobie si� za�ama� si� ruch reformacyjny, zachwia� duch wolno�ci szlacheckiej, ale i monarchia os�ab�a. Na znaczeniu zyskuje jedynie mo�now�adztwo; jemu podporz�dkowuje si� niech�tna dworowi szlachta, strzeg�ca swych swob�d, �z rozumu stanu obrana, burzliwa, do boju za wiar� gotowa, patriotyzm z prywat� mieszaj�ca". Wybuja�y indywidualizm, brak poczucia �zbiorowej si�y" p�dzi kraj ku zgubie. Za Sas�w ten stan jeszcze si� zaostrza. Jak si� okazuje, nie bez winy s� w tym wszystkim kr�lowie: �Zygmunt III rozpocz�� epok� upadku, przygotowa� nar�d do zguby, August II zbli�y� go na sam stromy kraniec przepa�ci. By�y to niejako dwa ataki monarchizmu europejskiego na organizm Rzeczypospolitej, monarchizmu czas�w Filipa II i monarchizmu Ludwika XIV. Oba ataki demoralizuj� nar�d i czyni� go nieprzyst�pnym", niech�tnym wszelkim reformom.23 194 Nie wynika�o jednak z tego, by odpowiedzialno�� za nieszcz�cie Polski ponosili jedynie jej kr�lowie, poniewa� w ustroju Rzeczypospolitej wina spa�� musia�a na du�y kr�g obywateli bior�cych udzia� w rz�dach i decyduj�cych o losach kraju. Wniosek ko�cowy Szujskiego odwo�ywa� si� do og�lnej regu�y, kt�rej Polska nie przestrzega�a, co doprowadzi�o do jej upadku: �Ka�dy nar�d i ka�de spo�ecze�stwo ludzkie zale�ne s� od pewnych warunk�w �adu i sprawiedliwo�ci na wewn�trz, a pot�gi na zewn�trz, kt�rych nie wype�-; niwszy, trac� si�y rozwoju, niezawis�o�� i niepodleg�o��... nie uwalnia od tych warunk�w �adna idea wy�sza, cho�by najszlachetniejsza, bo dla tej idei trzeba wynale�� form� wystarczaj�c�." Mimo to Szujski w Dziejach Polski rehabilituje nar�d, kt�ry si� odrodzi�, wkroczy� na w�a�ciw� drog� za Stanis�awa Augusta, a g��wn� win� obci��a mocarstwa zaborcze oraz �system polityczny", kt�rego owocem by�y rozbiory. Nie dekretem prawa narod�w, ale prawa pi�ci Polska pad�a ofiar�, ale fakt ten rozgrzeszenia da� nie mo�e narodowi i nakazuje wsp�czesnym dokona� przeobra�enia, kt�rego przodkowie dokona� nie mogli.24 A zatem, podobnie jak Kalinka, Szujski wyci�ga z historii nauk� o konieczno�ci moralnego, zgodnego z �warunkami �adu i sprawiedliwo�ci" przetworzenia narodu. Widoczne jest, jak w refleksji nad przesz�o�ci� ojczyst� trudno jest Szujskiemu rozstrzygn��, po czyjej stronie w konflikcie mi�dzy majestatem i wolno�ci� by�a racja i kto by� g��wnym winowajc�: kr�lowie czy nar�d szlachecki. To co nam si� wydaje wyrazem waha� i w�tpliwo�ci, kt�rymi miotany by� historyk, tradycj� zwi�zany z republika�sko-romantyczn� koncepcj� dziej�w Polski, wsp�cze�ni krytycy odczytywali 13* 195 ca�kiem jednoznacznie i chyba niezupe�nie sprawiedliwie oceniali. Przyk�adem zn�w Kraszewski. Twierdzi on, �e Szujski pos�uguje si� oklepanym frazesem o anarchii i �e �wszystko, co si� opiera�o rz�dowi, kr�lowi, w�adzy, zachciankom despotyzmu, s�dzone jest jako burzliwa zgraja warcho��w, wszystkie za� pokuszenia w�adzy na organizm rzeczypospolitej szlacheckiej s� usprawiedliwione i podniesione". Zarzuca Kraszewski Szujskiemu, i� Zebrzydowskiego (kt�ry, jak wiemy, gloryfikowany by� przez republika�skich historyk�w) potraktowa� tak samo nami�tnie jak Mieros�awskiego, wskutek czego sta� si� raczej �pamflecist� ni� historykiem". Ta opinia nie ca�kiem odpowiada cho�by wy�ej przytoczonym tekstom; w�tpliwe wydaje si� r�wnie�, by Szujski wy��czn� uwag� kierowa� na form�, lekcewa��c �tre�� narodowego �ywota", by rzekomo wszystko, co g�osi� wychodzi�o �z danych praktycznych". Tym mniej zaufania budzi ta krytyka Kraszewskiego, je�li zwa�y�, i� sam on przyznawa�, �e silny rz�d by�by umocni� Polsk� i �od zguby ocali�". 25 Wahania Szujskiego pomi�dzy empiryzmem historycznym w duchu pozytywistycznym i tradycj� romantyczn� idei narodowej26 by� mo�e, mniej wyra�nie zarysowa�y si� w jego publicystyce; w�a�nie w roku 1867 sprecyzowa� swoje credo polityczne w artykule Kilka prawd dziej�w naszych ku rozwa�aniu chwili obecnej, uznanym przez redakcj� konserwatywnego �Przegl�du Polskiego" za wyraz jego pogl�d�w. Stwierdzaj�c, �e nar�d polski odrodzi� si� mo�e tylko przez w�asn� prac� i rozum, Szujski podkre�la, �e brak �harmonii mi�dzy w�adz� i czynnikiem �adu i sprawiedliwo�ci spo�ecznej", a tak�e odst�pstwo od wiary religijnej doprowadzi�y Polsk� do upadku. Wprawdzie Sejm Czteroletni podj�� zbawienne dla przywr�cenia r�wnowagi wysi�ki, ale podnios�a 196 g�ow� �hydra pogn�bionego liberum veto w postaci Targowicy". Po rozbiorach nast�pi� w Polsce roz�am pomi�dzy tymi, kt�rzy uznawali priorytet rz�du i tymi, kt�rzy wysuwali przede wszystkim kwesti� socjaln�. Tymczasem po kl�sce 1863 roku i uw�aszczeniu ch�op�w sprawa ta straci�a ca�kowicie na aktualno�ci, jak i wszelka konspiracja, i mo�e by� jedynie dogodna dla Rosji. Przyszed� okres pracy organicznej i ugody z Austri�, kt�rej interesy zbie�ne s� z polskimi. �Do grobu z liberum conspiro � ku lepszej przysz�o�ci niech nas, zr�wnanych prawem i niedol�, wiedzie B�g i ojczyzna!" 27 S�owa te sta�y si� jakby zawo�aniem bojowym obozu konserwatywnego. Coraz mocniej Szujski przechyla� si� na rzecz priorytetu rz�du i nakazu dyscypliny wewn�trznej, a brakowi zmys�u politycznego i lekcewa�eniu �og�lnych prawide� rz�dz�cych �wiatem" przypisywa� zgub� Polski. G�osz�c krytycznie pogl�d na przesz�o�� pragn�� podnie�� �wiadomo�� polityczn� narodu, �eby w tej drodze �wydoby� si� [m�g�] z ciasnoty, w kt�r� go los wp�dzi�" i przetrwa� w oczekiwaniu lepszej przysz�o�ci. 28 Nie pozosta� d�u�ny demokracie Ludwikowi Wolskiemu, gdy ten zarzuci� nowej szkole histor-yez-nej sianie zw�tpienia, rzucanie anatemy na prze-~szlolL z jej tradycjami republika�sko-wolno�cio^ wymi, lekcewa�enie idei narodowej Polski, zamil-czanie faktu, i� nie wadliwy ustr�j, ale jego wypaczenie w kierunku przywilej�w jednego stanu spowodowa�o os�abienie pa�stwa. Szujski w odpowiedzi zakwestionowa� zar�wno tezy historyczne, jak i p�yn�ce st�d wnioski polityczne Wolskiego. Podda� krytyce pogl�d o �przyrodzonym" kierunku rozwoju dziejowego, prowadz�cego �ku wolno�ci w przeciwie�stwie do rz�du", gdy�, jak twierdzi�, od pocz�tku dziej�w Polski zapanowa� w niej absolutyzm ksi���cy. Zreszt� ta wolno�� (prawdziw� zapewnia� Ko�ci�) nie by�a niczym innym jak k�amstwem, anachronizmem w czasach nowo�ytnych. Trzeba si� wyzby� kultu owej z�udnej wolno�ci i ��redniow�eczyzny rycerskiej", bo to uniemo�liwia narodowi popraw�, bo �to nie duch w nar�d tchniony, to �Dejaniry pal�ca koszula* rzucona w spo�ecze�stwo!" Je�eli wyrzec si� tego nie mo�emy i wolno�� uwa�amy za przyrodzony kierunek narodowy Polski, to ho�duj�c jej �giniemy w jej popio�ach", tak jak zgin�li�my przez ni� dawniej. �Pesymistami" s� ci, co g�osz� jak�� fatalis-tyczn� konieczno�� systemu, kt�ry z konieczno�ci prowadzi do upadku. Tak wi�c �fa�szywa historia" jest �mistrzyni� fa�szywej polityki".29 Sytuacja wydawa� si� nam mo�e paradoksalna, gdy demokraci gor�co bronili tradycji, a sta�czyk atakowa� �pogrobowc�w dawnej Rzeczypospolitej", jako obro�c�w szlachty i spadkobierc�w tych, kt�rzy przez niwelacj� g�upoty, anarchi� i anachronizm zgubili Polsk�. Wsp�cze�ni zdawali sobie jednak spraw� z pseudodemokratycznych argument�w Szujskiego, kt�rymi pokrywa� sw� niech�� do liberalizmu i ich post�powych tradycji. Wiedzieli, �e atakuj�c dawn� wolno��, brak w niej karno�ci i dyscypliny, propagowa� uleg�o�� wobec rz�dz�cych k� w Galicji autonomicznej, bo przecie�, jak to sam zauwa�y�: �zajrzawszy w w�asn� pier�, w tajniki usposobienia naszego, czy co bardziej zachwianym ujrzymy, jak poj�cie rz�du, poj�cie o jego warunkach i potrzebach?"30 : W dyskusji nad wspomniana syntez� Bobrzy�-jskiego, pomimo pewnych rozbie�no�ci, Szujski (zgadza� si� z jego diagnoz� choroby dawnej Rzeczypospolitej, to jest braku rz�du, ale podobnie jak Kalinka zarzuca� mu, i� w ocenie organizacji pa�stwa pomin�� kryterium moralne; �e z pa�stwa uczyni� cel nadrz�dny, a nie �rodek do osi�gania cel�w cywilizacyjnych. 31 198 W swej drugiej syntezie dziej�w, pochodz�cej z ostatnich lat jego �ycia, Szujski odbieg� ju� daleko od tradycji romantycznej i zbli�y� si� do stanowiska zaj�tego przez najkonsekwentniejszego obro�c� idei pa�stwa � M. Dobrzy�skiego. Ju� u S�owian pierwotnych � podobnie jak Bo-brzy�ski � stwierdzi� �w�a�ciwy krwi s�owia�skiej" brak zmys�u do organizacji politycznej. Atakowa� tych, kt�rzy stworzyli tytu� do chwa�y z wadliwych urz�dze� Rzeczypospolitej, �z b��d�w i zbocze� my�li politycznej", walczyli z ide� rz�du w czasach, gdy sam rz�d �reprezentowa� interes samodzielno�ci pa�stwa". Zrywaj�c teraz z ide� oryginalnej indywidualno�ci narodowej Szujski wydawa� s�d, oparty na poj�ciu og�lnej prawid�owo�ci dziej�w: �Zawieszono dla nas prawa nieuchronne, kt�rym ka�de podlega spo�ecze�stwo. Wytr�cono najistotniejszy czynnik badania, czynnik por�wnawczy", wskutek czego uznali�my siebie za nar�d prze�cigaj�cy swym ustrojem konstytucyjnym i republika�skim Zach�d; win� upadku obci��yli�my wy��cznie czynniki zewn�trzne.32 Zamiast apologii �przyrodzonych" warto�ci �narodu" Szujski dostrzega� w nim przede wszystkim: niesforno��, sk�onno�ci anarchiczne. Wszystko to by�o nast�pstwem �m�odszo�ci cywilizacyjnej" Polski, jej op�nienia rozwojowego w stosunku do Zachodu, na kt�rego peryferiach si� znalaz�a. Do tego op�nienia w niema�ej mierze przyczyni�a si� tak os�awiona sk�din�d unia z Litw�. Wskutek niej bowiem roztopi� si� nar�d w olbrzymich przestrzeniach wschodnich, kt�re mia� cywilizowa�, zamiast porz�dkowa� swe sprawy wewn�trzne. �Tak ostatecznie przestrze� pokona�a �w niewielki, ale j�drny zwi�zek polityczny, jakim by�a Polska." To unia przyczyni�a si� do utworzenia wielkich latyfundi�w kresowych kr�lewi�t, do wzrostu IM mo�now�adztwa, si� od�rodkowych, destrukcyjnych. Mimo to jednak Szujski nie wyrzeka� si� idei kulturalnego pos�annictwa Polski, twierdz�c, �e to zadanie ona wype�ni�a, i �e zostanie to na zawsze �tytu�em do wielko�ci i znaczenia".33 Podkre�laj�c wci�� potrzeb� przywr�cenia zmys�u politycznego i rol� czynnika w�adzy, Szujski odcina� si� jednak od kultu pa�stwa i koncepcji Machtpolitik. Recenzuj�c prac� Hiippego o ustroju dawnej Polski, dedykowan� Bismarckowi, podzielaj�c jego pogl�d na wybuja�y indywidualizm, na niedomogi organizacji pa�stwowej, wyra�a� przekonanie, �e druga ostateczno��, zasada �si�a przed prawem", mo�e by� zgubn�, �tak dobrze jak ub�stwianie praw i lekcewa�enie si�y". 34 Polemizuj�c z obc� historiografi�, podkre�la� proces odrodzenia moralnego za ostatniego kr�la, a w stulecie pierwszego rozbioru stwierdza�, �e spo�ecze�stwo po pierwszym rozbiorze �nie by�o tak bezdennie z�ym, jak to tuzinkowa przedstawia� lubi historia"; cho� prawd� jest, �e by�o ono na po�y sparali�owane bezw�adem, brakiem �wiadomo�ci politycznej, odwagi cywilnej, nie brak�o W nim jednak gor�cych serc patriot�w czuj�cych tak jak Rejtan.35 Stanis�aw Sm�ka, kt�ry obj�� osierocon� katedr� po �mierci Szujskiego, po�wi�ci� wyk�ad inauguracyjny jego charakterystyce (1883). Nazwa� go �Newtonem dziejopisarstwa polskiego", hetmanem, kt�ry nada� kierunek nie tylko nauce historycznej, ale stworzy� swego rodzaju plan �strategii narodowej", wskaza� drog� polityczn� spo�ecze�stwu, prowadz�c� do harmonii rz�du i wolno�ci, program wsp�dzia�ania z Austri� we wsp�lnym pos�annictwie na Wschodzie, plan skupienia si� narodowych w pracy organicznej i odci�cia si� od ruch�w rewolucyjnych, budz�cych niech�� do Polski w Europie i maj�cych jedynie przyczyni� si� do ostatecznego zamkni�cia jej grobu.36 200 Nie ulega w�tpliwo�ci, �e Szujski rozwin�� naj^ bardziej o�ywion� dzia�alno�� historiograficzn�r przepojon� ideologiczn� tendencj� obozu sta�czykowskiego. W szkole krakowskiej zajmowa� stanowisko �wiatopogl�dowe, podobnie jak Kalinka,, katolickie, prowidencjonalistyczne, koliduj�ce w zasadniczych za�o�eniach z laickim i liberalnym nurtem pozytywistycznym, na co ostatnio zwr�cono uwag�. 37 W refleksji teoretycznej, historiozoficznej przeciwstawia� si� determinizmowi historycznemu, koncepcji praw dziejowych, upodobnieniu metodologicznemu historii z naukami o przyrodzie, podobnie jak to czynili zw�aszcza wsp�cze�ni mu historycy niemieccy. Jednak�e w praktyce historiograficznej pos�uf giwa� si� metodami ustalonymi przez historiograf j fi� pozytywistyczn� i uznawa� pewn� prawid�o-! j wo�� dziej�w (zgodnie ze swym okcydentalizniem), j ocenia� dzieje Polski z punktu widzenia �nie- \ uchronnych praw" rozwoju spo�ecznego (do kto- \ rych nale�a�o mi�dzy innymi d��enie do r�wnowagi mi�dzy czynnikiem w�adzy i wolno�ci�); pomimo krytyki laickiej idei post�pu dostrzega� post�p w rozwoju organizacji pa�stwowej i w nauce; w dziejach, podobnie jak historycy pozytywistyczni, zwraca� uwag� na realne si�y i czynniki (mi�dzy innymi geograficzne), a w szczeg�lno�ci na zagadnienie ustroju politycznego, w�adzy pa�stwowej. W kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" wykazywa� wahania mi�dzy przywi�zaniem do tradycji szla-checko-republika�sko-romantycznej a realistycznym i krytycznym pogl�dem na Rzeczpospolit� i jej tw�rc� � �nar�d szlachecki". Grawitowa� jednak do idei silnej w�adzy pa�stwowej, zbli�aj�c si� do koncepcji swego m�odszego kolegi, Micha�a Bobrzy�skiego, z kt�r� cz�ciowo polemizowa�. Tote� H. Sienkiewicz dostrzeg� w jego drugiej 201 syntezie dziejowej jaki� jednostronny kult w�adzy pa�stwowej, pisz�c: �Nam si� zdaje, �e mi�dzy pa�stwem, kt�re dla swej zasady pa�stwowej po�era jak Moloch tysi�ce pokole�, a bezsiln� anarchi� mo�e si� znale�� co� trzeciego, jaka� zasada wy�sza, kt�r� w�a�nie historia powinna wypo�rod-kowa�." 38 3. IDEA PA�STWA W SYNTEZIE BOBRZY�SKIEGO U nas jednych brak�o tego uzdrawiaj�cego czynnika rz�du, kt�ry by w chwili stanowczej si�y, chocia�by stargane, oko�o siebie skupi� i jednolity kierunek im nada�. M. BObrzy�ski, 1879 W kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" najbardziej konsekwentne stanowisko zaj�� w szkole krakowskiej historyk pokolenia m�odszego ni� Kalinka i Szujski � Micha� Dobrzy�ski, specjalizuj�cy si� w historii prawa i zagadnie� ustrojowych, kt�ry pokusi� si� r�wnie� o ca�o�ciow� syntez� dziej�w dawnej Polski. Zas�uguje ona na szczeg�ln� uwag�, jako koncepcja najbardziej zdecydowanie podwa�aj�ca wiar� w warto�ci ideowe dziedzictwa dawnej Rzeczypospolitej i odcinaj�ca si� od apologii narodowej w imi� racji stanu pa�stwa. Sonduj�c zgodnie z genetyzmem historycznym g��boko wstecz, Bobrzy�ski w�a�ciwie ju� w pierwotnej S�owia�szczy�nie szuka� klucza do rozwi�zania zagadki upadku dawnej Polski. Tam tkwi�y zal��ki jej przysz�ej s�abo�ci, bo S�owianie nie zdo�ali wyrobi� w sobie poszanowania prawa i w�adzy, karno�ci i zgody. Je�li organizowa�y si� w�r�d nich silniejsze pa�stwa, to tam, gdzie wskutek podboju dosta�a si� do krwi s�owia�skiej domieszka obcej krwi �pochopniejszej do �ycia politycznego, .do kt�rego S�owianie wskutek tradycyjnej swej niezgody i przesadnego zami�owania wolno�ci nie byli jesz- cze dojrzeli". Takie szans� pojawi�y si� przed Bu�garami i Rusi�, ale nie przed Polsk� 39, kt�ra nie wyzby�a si� te� nigdy w pe�ni swej anarchicz-no�ci. Chocia�, jak to sam Dobrzy�ski stwierdzi�, za Piast�w potrafi�a Polska wytworzy� jednolity organizm, dba�y o sw�j byt polityczny, za Zygmunt�w jednak po za�amaniu si� programu naprawy wkroczy�a na drog� prowadz�c� do upadku pa�stwa. Jakkolwiek nie rozci�ga� swego surowego s�du na ca�� przesz�o�� Polski i �wielkich przodk�w" przeciwstawia� �skar�owacia�ym p�niejszym pokoleniom" � stan�� na drugim kra�cu w stosunku do tych historyk�w, kt�rzy szukali w tej przesz�o�ci �zacnego, po�ytecznego wzoru" dla odrodzenia i pociechy w niedoli. Obraz og�lny dziej�w Rzeczypospolitej, zw�aszcza po pierwszym wydaniu swej syntezy, ko�cz�cej si� na roku 1772 (w wydaniu nast�pnym Bo-brzy�ski wprowadzi� dodatkowy rozdzia� pod tytu�em �Odrodzenie w upadku") wypad� niezwykle r_j3onuro. Wychodz�c z za�o�enia o nadrz�dnej roli pa�stwa i stosuj�c jednolite kryterium oceny � racj� stanu � Bobrzy�ski ods�ania� wszystkie s�abe strony ustroju �wolno�ciowego", urz�dze� parali�uj�cych dzia�alno�� rz�du centralnego, brak zmys�u politycznego u szlachty, a tak�e upo�ledzenie \ warstw ni�szych. To, co by�o tytu�em do chwa�y, swobody obywatelskie, a nawet tolerancj� religijn� t�umaczy� jako wyraz braku rozumu, przekona�, zasad. Ju� za Zygmunta Augusta stwierdza� po nieudanych pr�bach naprawy zwyci�stwo anarchii, kt�ra zosta�a skanonizowana i utrwalona przez artyku�y henrycja�skie, oparte na �potwornej teorii politycznej", g�osz�cej zasady niemo�liwe do urzeczywistnienia. Ich nast�pstwem by�o skr�powanie w�adzy zar�wno Sejmu jak i kr�la, ca�kowite zwyci�stwo decentralizacji (�tyle pa�stw co wojew�dztw"). 204 ^^* Nie mia� Bobrzy�ski wiary w jakie� przyrodzone przymioty narodu szlacheckiego, wr�cz przeciw-t nie: �Z�ota wolno�� � pisa� � pozwala�a usuwa� si� od obowi�zku wobec ojczyzny, od wojska i od podatk�w, a resztki skarbu publicznego obdziera�. Z�ota wolno�� udaremnia�a wszelki �mielszy poryw ku wznio�lejszym idealnym celom... Nie idea�y gubi�y nas, lecz prywata." Nie jest prawd�, by w Polsce by�a wolno��, skoro kr�powano �mielsz� my�l w pi�mie i s�owie, prze�ladowano r�nowierc�w i uciskano ni�sze warstwy; r�wno�� szlachecka by�a fikcj�, masa szlachecka utraci�a sw� samodzielno��, podporz�d-j kowuj�c si� magnatom. 40 | W ten spos�b Bobrzy�ski rozwiewa� mit o przyrodzonych cnotach szlachty, kt�ra rzekomo mog�a opiera� istnienie swojego pa�stwa jedynie na dobrej woli i ofiarno�ci narodu. Odwo�uj�c si� do | kryterium por�wnawczego Bobrzy�ski dochodzi� f do wniosku, �e Polacy uchylali si� od og�lnych ' praw rozwoju, przyznaj�c sobie jakie� szczeg�lne miejsce i pos�annictwo w�r�d ludzko�ci, ale �dla tej misji pozwolono mu [narodowi] istnie� bez poszanowania rz�du � prawa, bez wojska i podatk�w." *i W XVII i XVIII wieku coraz wi�kszy nierz�d dezorganizowa� pa�stwo, a pod wp�ywem jezuit�w zapanowa�a w spo�ecze�stwie ciemnota; w tym samym czasie, gdy gdzie indziej powsta�y silne organizmy polityczne i podnios�a si� o�wiata, �u nas jednych brak�o tego uzdrawiaj�cego czynnika � rz�du, kt�ry by w chwili stanowczej si�y, chocia� stargane, oko�o siebie skupi� i jednolity kierunek im nada�... Nad zbudowaniem silnej w�adzy rz�dowej pracowa�y inne sp�czesne narody i dopi�y tego zadania w�r�d wielkich przewrot�w... Narody te dla zbudowania w�adzy po�wi�ci�y na d�ugie lata drugi pierwiastek szcz�cia 205 ludzkiego na ziemi � wolno�� obywatelsk�." U nas �zwyci�y�a anarchia i doprowadzi�a do | upadku." �Nie granice i nie s�siedzi, tylko nasz t nie�ad wewn�trzny przyprawi� nas o utrat� politycznego bytu." �2 Maj�c przed sob� model pa�stwa nowo�ytnego tzw. prawnego (Rechtstaat), jaki wytworzy� si� w innych krajach europejskich, Dobrzy�ski wini� j o rozej�cie si� Polski z Zachodem nie tylko szlach- \ t�, ale i ostatnich Jagiellon�w, kt�rzy nie potrafili oprze� si� jej naciskowi i dopu�cili do ca�kowitej przewagi czynnika spo�ecznego nad pa�stwowym. Polemizuj�c z Kalink� wytykaj�cym mu brak kryteri�w moralnych, odpowiada�: ! �Dla historyka najwy�szym has�em nie mo�e j by� �adna, chocia�by najwznio�lejsza misja, lecz dobro narodu, kt�rego losy bada i kre�li... Historia nie jest s�dem sumienia spo�ecze�stwa i jednostek, ale s�dem wypadk�w i wi���cych si� ze sob� przyczynowo zdarze�." *3 Nie pojmowa� jednak tego �dobra narodu" i postulatu silnej w�adzy w sensie ho�dowania idei absolutnej monarchii, cho� go o to nieraz pos�dzano. Przeciwstawiaj�c si� kierunkowi republika�skiemu, chocia� uznawa� zas�ugi Lelewela dla bada� nad dziejami Polski, zarzuca� mu brak znajomo�ci nauk spo�ecznych i doktryneryzm ustrojowy: �Na nieszcz�cie brak�o Lelewelowi gruntownych wiadomo�ci przygotowawczych o naturze pa�stwa i spo�ecze�stwa, krytyce jego � dostatecznej �cis�o�ci i trze�wo�ci... Wt�oczy� Lelewel gwa�townie dzieje nasze w b��dny pogl�d gmino-w�adczy, w kt�rym ulubiona forma rz�du sta�a ponad potrzeb� rz�du i prawdziwym interesem narodu i pa�stwa..."; i stwierdza�: �Czytaj�c pogl�d Lelewela, dziwimy si� dzisiaj, jak mo�na by�o popa�� w takie zboczenia i b��dy, s�ysz�c nieustannie podnoszon� wolno��, dziwimy 20fi si�, jak mo�na by�o spu�ci� z oka drugi warunek zdrowego rozwoju ka�dego narodu, mianowicie: spr�ysto�� jego w�adzy rz�dowej. Nie pojmujemy, jak mo�na by�o rozw�j i upadek narodu uczyni� zale�nym od gminow�adztwa, tj. jednej formy rz�du, kt�r� sobie ka�dy nar�d w miar� swojego rozwoju koniecznie przekszta�ca i zmienia." Tote� Dobrzy�ski, uznany za zdecydowanego zwolennika autokracji, monarchii, zastrzega� si�, i� forma ustrojowa jest spraw� drugorz�dn�, byleby zapewniony by� w�a�ciwy stosunek mi�dzy w�adz� i wolno�ci�. Wskazywa� na odstraszaj�cy przyk�ad rz�dzonej absolutystycznie Hiszpanii, gdzie sparali�owano przez w�adz� dzia�alno�� spo�eczn�, ca doprowadzi�o do martwoty i s�abo�ci. ** By� mo�e, �e zafascynowany aktywno�ci� i sukcesami pot�g mocarstwowych Dobrzy�ski sw� wiar� we wszechmoc silnej organizacji pa�stwo^ wej rzutowa� wstecz na dawn� Polsk�. Jako przyk�ad przytoczy� mo�na jego pogl�d na spraw� Ko-zaczyzny. Twierdzi� przecie�, �e gdyby Polska mia�a siln� w�adz� rz�dow�, to potrafi�aby zespoli� si�y spo�eczne na Ukrainie i dotrze� do Morza Czarnego, a Kozacy staliby si� czynnikiem u�ytecznym dla �dobra pa�stwa".45 Zgadza� si� Dobrzy�ski z Szujskim w jego pogl�dzie na �m�odszo�� cywilizacyjn�" Polski, co jak wiadomo stwarza�o ca�kiem odmienn� perspektyw� w ocenie ca�ych dziej�w i roli narodu polskiego ni� ta, kt�r� mieli historycy romantyczni. M�odszo�� ta oznacza�a r�wnocze�nie ni�szo�� cywilizacyjn� i skazywa�a Polsk� na konieczno�� re-cypowania wzor�w ustrojowych � kulturalnych z Zachodu. Dla Szujskiego wskazywa�a ona jej r�wnie� drog� pos�annictwa na Wschodzie. Ale,. jak wiemy, ju� Szujski (a przed nim Lelewel) wyra�a� obaw�, czy ekspansja Polski na wsch�d nie utrudni�a wytworzenia si� silnego organizmu pa�stwowego. Rozwijaj�c t� my�l Dobrzy�ski rozwa- 207 �al sytuacj�, jaka powsta�aby, gdyby te miliony ludno�ci polskiej, ten kapita� i praca pozosta�y w granicach etnograficznych Polski. Oto jego wywody: �G�ciejsza ludno��, nie znajduj�c utrzymania na roli, by�aby musia�a rzuci� si� do przemys�u i handlu, zape�ni� miasta i w �ywiole mieszcza�skim stworzy� przeciwwag� szlachcie. Trudniejsze warunki codziennego �ycia, trudniejsza walka o byt by�yby zaostrzy�y nasz narodowy charakter, zbudzi�y nami�tno�ci, stworzy�y energi�, pog��bi�y dziedzin� my�li, a podnios�y dziedzin� czynu. Popchni�ci do walk domowych, gro�nych, ale stanowczych, byliby�my z nich wynie�li silny rz�d i jasny kierunek dalszego d��enia i pracy. Bez unii nie mogliby�my si� jednak osta�, a unia siln� w�adz� rz�dow� nie poparta, wewn�trznie nas trawi�a. Tym si� zatem t�umaczy, �e spo�ecze�stwo nasze z trzech ostatnich stuleci nie mia�o potrzebnej si�y przekona�, nie wstrz�sa�y nim nami�tno�ci, nie mia�o wielkich charakter�w, kt�re by dla obrony zasad po�wi�ca�y mi�y spok�j i samych siebie gotowe by�y postawi� na kart�." 46 A wi�c i os�awiona unia, podobnie jak wadliwe urz�dzenia polityczne, budz�ce zachwyt republika�skich historyk�w � sta�a si� hamulcem w organizacji silnego rz�du i post�pu gospodarczego, skrzywi�a charakter narodowy, by�a jednym ze �r�de� nieszcz��. Pos�uguj�c si� z �elazn� logik� jedynym kryterium � dobrem pa�stwa � Dobrzy�ski ods�ania� �nag� prawd�" o przesz�o�ci, owianej romantycznym mitem, ukazuj�cym nie to, co by�o w rzeczywisto�ci, ale to, co powinno by�o by�, z punktu widzenia g�oszonych idea��w. \ ^A/szyscy trzej historycy szko�y krakowskiej: \ Kalinka, Szujski i Bobrzy�ski, krytycznie ocenia- \ jacy dzieje dawnej Rzeczypospolitej, uzyskali od l jswy<:h przeciwnik�w etykiet� �pesymist�w", prze- 208 ciwko czemu broni� si� energicznie zw�aszcza najbardziej za pesymizm atakowany Bobrzy�ski. Podobnie jak jego koledzy, polemizowa� z zarzutem ujawniania ciemnych stron dziej�w ojczystych, jako rzekomo szkodliwego, odbieraj�cego narodowi otuch� i kompromituj�cego go w oczach obcych. Imperatyw �prawdy" historycznej, cho� gorzkiej � odpowiada� Bobrzy�ski � jest nieodzownym warunkiem poznania �r�de� z�ego, b��d�w i wad, a�eby mo�na si� by�o z nich uleczy�. Ta przesz�o�� bowiem ci��y nadal nad tera�niejszo�ci�, a wi�c i przysz�o�ci�. Trzeba wzbudzi� w sobie �ducha karno�ci, �agodno�ci i zgody", kt�rego nam brak, nauczy� si� szacunku dla jednostek wybijaj�cych si� �si�� swojej tradycji, talentu, wykszta�cenia, zas�ug�", wbrew dogmatowi �zabijaj�cej r�wno�ci". Tylko przez poznanie rzetelnej prawdy o przesz�o�ci mo�na oceni� zasoby, jakimi nar�d dysponuje, kt�re jednak w przesz�o�ci naszej dziejowej �maj� swe �r�d�o i miary". 47 W odpowiedzi na wyra�an� obaw� ujawnienia prawdy przed obcymi argumentowa� Bobrzy�ski wskazuj�c na niebezpieczne nast�pstwa, jakie poci�gn��by za sob� fakt, �e monopol na histori� naszego upadku mieliby historycy obcy, kt�rzy pomin�liby wszystkie okoliczno�ci �agodz�ce; �naprzeciw takim badaniom zamierzacie stawia� teatralne dekoracje, w kt�rych prawdziwo�� nie wierzycie sami. Wi�c nie macie tego poczucia w�asnej godno�ci, �e cz�owiek czy nar�d, kt�ry si� sam do w�asnych b��d�w i grzech�w przyznaje... okazuje tym samym, �e chwila zapomnienia nie by�a dla niego chwil� zupe�nego upadku, �e si� w nim przechowa�y zdrowe czynniki i si�y, kt�re si� jeszcze mog� pot�nie rozwin��." 48 Jakiekolwiek r�nice dzieli�y pogl�dy trzech czo�owych historyk�w krakowskich � wszyscy oni w przeciwie�stwie do koncepcji dziej�w Pol- 14 � Nar�d a pa�stwo... 209 ski z doby romantyzmu � zaj�li postaw� krytyczn� wobec warto�ci ustrojowych dawnej Rzeczy-i pospolitej, atakowali zgubn� form� rz�du, sk�on-\ no�ci anarchiczne, brak dyscypliny wewn�trznej, '.akcentuj�c rol� czynnika w�adzy centralnej, kt�rej s�abo�� zawa�y�a fatalnie na losach Polski. Wszyscy oni swoj� interpretacj� przesz�o�ci chcieli s�u�y� tera�niejszo�ci, oddzia�a� na opini� spo�ecze�stwa, wyzwoli� je ze z�udze�, sk�oni� do rozs�dnej oceny sytuacji, do rezygnacji z konspiracji, z nieaktualnej walki o niepodleg�o��, do skupienia si� w zgodnej, solidnej pracy organicznej, kierowanej w Galicji przede wszystkim przez ob�z sta�czykowski.49 4. RECEPCJA I OPOZYCJA WOBEC SZKO�Y KRAKOWSKIEJ Ka�dy s�dzia sprawiedliwy wyzna� musi, �e od roku 1772 zacz�li�my by� coraz silniejsi duchem. J. I. Kraszewski, 1872 Historycy szko�y krakowskiej nie uto�samiali swego stanowiska ze skrajnym konserwatyzmem i lo-jalizmem profesora Uniwersytetu Jagiello�skiego Antoniego Walewskiego, badacza czas�w panowania Jana Kazimierza, autora Filozofii dziej�w polskich i metod ich badania (Krak�w 1875). W dziele tym Walewski ujmowa� rozw�j ludzko�ci jako walk� spirytualizmu i monarchizmu z materia-Uimem i republifcamz,mem. M�odszo�ci^ c^wliza- cyjn� t�umaczy� brak dyscypliny, niesforno��, sk�onno�� do anarchii, wadliwo�� urz�dze� ustrojowych, zachwianie harmonii mi�dzy w�adz� i wolno�ci�. Mimo wszystko jednak z woli Opatrzno�ci zwyci�y�a w Polsce zasada monarchiczna. W szczeg�lno�ci Wazowie, zwi�zani z Ko�cio�em i Austri�, prowadzili zbawienn� polityk�. Jedno�� narodow� umacnia�a dynastia, troskliwa o dobro publiczne. W ci�g�ej walce anarchii z monarchi� zachwianie si� lojalno�ci i wierno�ci wobec korony poci�gn�� musia�o za sob� zgubne skutki, kar� Bo��. Najwy�sz� si�� na ziemi jest, obok Ko�cio�a, lojalno�� dla dynastii. Walewski posuwa� si� w tej doktrynie tak daleko, �e przesta� czyni� r�nic� mi�dzy dynasti� Jagiellon�w i Romano- 14* 211 wych, pochwala� ugod� z zaborcami, pot�piaj�c kategorycznie wszelk� konspiracj�, powstania czy inne objawy opozycji przeciwko rz�dz�cej w�adzy, cho�by manifestuj�cej jedynie narodowe uczucia w spos�b pokojowy. Te skrajne pogl�dy nie mia�y �adnych szans powodzenia w szerszych kr�gach spo�ecze�stwa. (^Inaczej by�o z koncepcjami historycznymi Kalinki, Szujskiego i Bobrzy�skiego, kt�re w warunkach rozczarowania i zawod�w po upadku powstania styczniowego trafia�y na podatny grunt w wielu �rodowiskach i przyczyni�y si� do zwrotu w pogl�dach na przesz�o��. G��boko przenikn�y one do polskiej my�li historycznej na kilkadziesi�t lat, napotyka�y jednak rosn�ce z biegiem czasu przeciw nim opory, kt�re wynika�y ze zmiany og�lnej sytuacji politycznej w Polsce oraz z rozbie�no�ci ideowo-politycznych. Nie o teorie zreszt� chodzi�o tu �cieraj�cym si� obozom � jak to stwierdza� Wilhelm Feldman � �lecz o �ycie. Niewiara grona krakowskiego w demokracj� czynn�, manifestuj�c� uczucia, organizuj�c� lud, by�a odziedziczon� po Hotelu Lambert i sz�a r�wnolegle z polityk� dyplomatyczn�, dawniej licz�c� na mocarstwa, specjalnie na Francj�, obecnie na Austri�. St�d potrzeba trzymania [t�umu] w ryzach, t�umienia ducha liberum conspiro i propagowanie na zewn�trz: uporz�dkowania si�, pracy organicznej; za� anarchiczno�� ducha polskiego ma ujarzmi� idea silnego rz�du", opartego na autorytetach naturalnych i nadprzyrodzonych.50 ( Fakt, �e dzia�alno�� historyczna szko�y krakow-\3kiej sprz�gni�ta by�a z polityczn� dzia�alno�ci� obozu sta�czykowskiego, budzi� w�r�d jego przeciwnik�w podejrzliwo�� i dezaprobat� ich pogl�d�w historycznych, kt�re niekiedy trudno nam dzi� zrozumie�. Nami�tne spory i wzajemne oskar�enia, z jednej strony o �fa�szywe �udzenie ducha" (s�owa 212 St. Tarnowskiego), o liberum conspiro, o d��enie do wznowienia walki zbrojnej o niepodleg�o��, do jakiej� rewolucji spo�ecznej, z drugiej za� o wyrzeczenie si� niepodleg�o�ci i obrony idea��w narodowych, o lojalizm i s�u�b� interesom konserwatywnym, ultramonta�skim, monarchicznym � wszystko to odbija�o si� na odmiennych koncep-* cjach przesz�o�ci, na innym pojmowaniu prawdy historycznej, jej ujawnianiu czy zatajaniu. Jak to mogli�my zauwa�y�, pogl�dy historyk�w r�nych �szk�" pomimo wsp�lnych element�w, dalekie by�y od ca�kowitej jednolito�ci, a zarzuty kierowane pod ich adresem nie zawsze uwzgl�dnia�y to zr�nicowanie i nie zawsze wywo�ane by�y tymi samymi motywami. Jeden z najcz�ciej spotykanych zarzut�w dotyczy� �politykomanii" uprawianej pod pozorem czystej nauki przez szko�� krakowsk�. 51 History-^ cy o odmiennej orientacji atakowali za to swych przeciwnik�w, chocia� sami czynili to w imi� odmiennych, ale r�wnie� politycznych cel�w. Ju� w Polsce niepodleg�ej W�adys�aw Smole�ski wyja�ni� to pozornie czysto scientystyczne has�o historyk�w warszawskich, pisz�c: �Ataki przeciwko aposto�om ugodowo�ci, o ile zamyka�y si� w ramach sporu naukowego, nie obra�a�y cenzury warszawskiej; niepodobna jednak by�o podejmowa� ich na pod�o�u politycznym w sensie protestu przeciwko rezygnowaniu z niepodleg�o�ci lub przeciwko pr�bom wynarodowienia, praktykowanym w Kr�lestwie." 52 Inny zarzut � prozelityzmu katolickiego czy kultu �Molocha pa�stwowo�ci" rozci�gano na ca�� szko�� krakowsk�, chocia� Kalinka i Szujski wytykali Bobrzy�skiemu indyferentyzm religijny i jego niew�tpliwie laick� postaw� w historii, kt�ra nie mo�e by� kwestionowana; z kolei je�li chodzi o �kult bismarkowski" i nieuwzgl�dnianie zasad moralnych, to nie mo�e on by� w �adnym wypad- 213 ku rozci�gany na Kalink� czy Szujskiego (por. wy�ej s. 206). t Wreszcie wytykano historykom szko�y krakowskiej, i� odbieraj� narodowi otuch�, �oczerniaj�", �bezczeszcz�" przesz�o�� narodow�, �spotwarzaj�" nar�d, jak to zw�aszcza formu�owa� epigon romantyzmu Stefan Buszczy�ski, chocia� ujawnianie ciemnych stron ostatniego okresu Rzeczypospolitej nie by�o bynajmniej monopolem szko�y krakowskiej i nie mniej pesymistyczny obraz jego przedstawiali badacze, dalecy od jej tendencji politycznych. 5S Dra�liwo�� i wra�liwo�� przeci�tnej opinii na postaw� wobec przesz�o�ci, czego dobrym barometrem by� Kraszewski, szczeg�lnie ostro wyst�pi�y w latach sze��dziesi�tych po kl�sce powstania styczniowego. Na tym tle rozegra� si� przypomniany niedawno incydent spowodowany wystawieniem w Pary�u obrazu Matejki Rejtan, pierwotnie nosz�cego tytu� Upadek Polski. By� mo�e obsesyj-no�� samego tematu wywo�a�a niezwykle gwa�town� reakcj� Kraszewskiego. Zarzuci� on ironicz-no-satyryczny stosunek do przesz�o�ci w Sta�czy-ku, Kazaniach Skargi, a Rejtana oceni� jako �policzek Polsce dany... policzek dany zw�okom Matki", wytyka� przy tym mistrzowi, �e uwiecznia �rozbrat spo�ecze�stwa, kt�re si� ��czy� powinno we wsp�lnej obronie, a nie sia� nienawi�� i rany przygojone odnawia�." 54 R�wnocze�nie Kraszewski podda� krytyce pogl�dy Szujskiego i Kalinki jako wyra�aj�ce nowy kierunek, g�osz�cy realizm i rzekomy kult si�y, burz�cy �nasze idea�y", �teori� praw naszych i prawa przyrodzonego".55 To stanowisko Kraszewskiego przypomina postaw� romantycznych historyk�w. Kilka lat p�niej g�osi� on jednak program bardzo bliski sta�czykom. Zaleca� wy-rzeczenie si� walki z Rosj�, zaszczepianie w spo-^ �ecze�stwie poczucia �adu i karno�ci, odrodzenie 214 wewn�trzne przez prac� organiczn�; je�li stawa� w obronie idei narodowej, to po to, by uchroni� spo�ecze�stwo zar�wno przed reakcj�, jak i radykalizmem, tak przed �lepym konserwatyzmem, jak i przed kosmopolityzmem i socjalizmem.56 Nie wchodz�c tu w omawianie publicystyki Kraszewskiego z rozpatrywanego okresu, zauwa�y� mo�na, �e jego program narodowy, podobnie jak sta�czykowski, zmierza� nie ku wspieraniu walki wyzwole�czej, ale ku przetrwaniu, �e Kraszewski w najpowa�niejszym swym dziele historycznym Polska w czasie trzech rozbior�w (3 tomy, 1872� �1875) zaj�� stanowisko pod wielu wzgl�dami bliskie szkole krakowskiej. Czy nie mia�a wi�c racji Eliza Orzeszkowa, kt�ra podejrzewa�a Kraszewskiego o �oscylowanie pomi�dzy poj�ciami i stronnictwami r�nymi... umiej�tno��, s�owem, dogadzania wszystkim, kt�r� podziwia� mo�na, ale zazdro�ci� niepodobna"? 57 Obraz skre�lany przez Kraszewskiego na podstawie g��wnie pami�tnik�w, obraz �obyczaj�w i ducha" Polski w okresie trzech rozbior�w, wypad� nie mniej ponuro, nie mniej czarno, ni� u Kalinki czy Bobrzy�skiego, zw�aszcza gdy chodzi o opis warstw wy�szych i ludno�ci stolicy. Ujawnianie �przykrej prawdy" Kraszewski uzna� za imperatyw, cho� zastrzega� si�, �e nie chce przez to szerzy� zw�tpienia. By unikn�� jednostronnie pesymistycznego wizerunku dziej�w, stara� si� �agodzi� wra�enie, ukazuj�c nie tylko �cienie", ale i �blaski", pos�uguj�c si� przede wszystkim ide� odrodzenia po pierwszym rozbiorze: �Pierwszy rozbi�r � pisa� � godzina najbole�niejsza i najwstydliwszego upadku, Sejm Czteroletni i wysi�ek bohaterski Polski odradzaj�cej si� � powstanie ko�ciuszkowskie � s� to punkty kulminacyjne tego okresu." 58 Taki punkt widzenia pozwala� autorowi na wydobywanie z ciemnego t�a wszystkich osi�gni�� 215 pozytywnych na polu moralnym, o�wiatowym, gospodarczym, wszystkich objaw�w patriotyzmu. Wynika�o z tego, �e moralny upadek nie by� powszechnym. Przede wszystkim generacja wychowana w zreformowanych szko�ach, przenikni�ta duchem obywatelskim, odczuwa�a g��boko poni�enie narodu i �wiadoma by�a konieczno�ci naprawy Rzeczypospolitej; wytworzy� si� oddany sprawie publicznej ob�z patriotyczny. W rezultacie � gdy w roku 1772 nie zrodzi�a si� nawet my�l oporu, ca�kiem inaczej dzia�o si� w okresie Sejmu Czteroletniego i po za�amaniu si� jego dzie�a, gdy nie brak�o ludzi gotowych zgin�� w obronie niepodleg�o�ci. 59 �Os�ab�a, zn�kana, bez poczucia niemal do w�asnego bytu, Polska w czasie trzech podzia��w, dopiero po nich, pod o�ywczym dzia�aniem wielkiej bole�ci i sromu, d�wign�a si� do nowego �ycia, spot�nia�a na duchu... Ka�dy s�dzia sprawiedliwy wyzna� musi, �e od roku 1772 zacz�li�my by� coraz silniejsi duchem." 60 Chocia� wia� Kraszewski nie cofn�� si� przed ujawnieniem moralnego zepsucia spo�ecze�stwa przed rozbiorami, przez sw� wiar� w �ywotno�� narodu i ciep�y stosunek do przesz�o�ci � zbli�a� si� do pogl�d�w Korzona czy do Lelewelowskiej koncepcji �Polski odradzaj�cej si�" w dobie poroz-biorowej. Podobn� tendencj� do ukazywania w dziejach ojczystych zar�wno blask�w, jak i cieni mo�na stwierdzi� w powie�ciach historycznych Kraszewskiego. 61 Poruszaj�c w nich w�z�owe problemy historyczne Polski, Kraszewski skupia� sw� uwag� na przedstawianiu zar�wno konstruktywnych, jak i destruktywnych si�, umacniaj�cych jedno�� pa�stwa, b�d� te� j� podwa�aj�cych. Pierwsze z nich reprezentowali dzielni w�adcy i m�owie stanu, dzia�aj�cy w imi� interesu powszechnego, w przeciwie�stwie do magnat�w, mo�nych, kt�rzy z regu�y dzia�ali na szkod� spra- 216 wy publicznej Przedstawiaj�c w swych powie�ciach �walk� o w�adz�" jako centralne zagadnienie w dziejach Polski i przyznaj�c w tej walce rol� czynnika jedno�ci i si�y pa�stwu, koronie i dynastii � Kraszewski zbli�a� si� z kolei do koncepcji broni�cej zasady silnej w�adzy central-y* nej, koncepcji szko�y krakowskiej. To promonar-chiczne i antymagnackie stanowisko mia�o g��bokie korzenie w tradycji polskiej my�li historycznej od czas�w O�wiecenia i w niejednym (a mi�dzy innymi w koncepcji literackiego uj�cia dziej�w Polski) przypomina�o stosunek do przesz�o�ci Niemcewicza; chyba podobnie te� wp�ywa�o na �potoczn� histori�" w Polsce. Niesp�jne powi�zanie w jego tw�rczo�ci element�w romantycznych, w szczeg�lno�ci idei narodowej, z koncepcj� sil-' nej w�adzy pa�stwowej, sentymentu dla szlach-ty-ziemia�stwa i dla cn�t mieszcza�skich z niech�ci� do artystokracji, mo�now�adztwa, w�tk�w tradycyjnych z pozytywistycznymi � wszystko to sprawia�o, �e znajdowa�a ona odd�wi�k w r�nych �rodowiskach, czego �wiadectwem by�y mi�dzy innymi uroczysto�ci jubileuszowe ku czci Kraszewskiego z roku 1879 i zwi�zane z ni� publikacje. i 5. POGL�DY WARSZAWSKIEJ SZKO�Y HISTORYCZNEJ (KORZON I SMOLE�SKI) A PROBLEM NARODU Organizm zwany pa�stwem nie ogniskuje w sobie wszystkich promieni �ycia, jego dzieje nie s� kwintesencj� przesz�o�ci, obok form �ycia pa�stwowego, nar�d polski snu� w�tek dorobku cywilizacyjnego, kt�ry przetrwa� upadek i stanowi� g��wny motyw historii. W�. Smole�ski 1886 ^Rewizjonizm historyczny krakowskiej szko�y historycznej zmierzaj�cy do krytycznej interpretacji przesz�o�ci, podwa�aj�cej wiar� w romantyczn� ide� narodu w imi� realizmu historycznego i politycznego, zbieg� si� z analogicznym nurtem w Kr�lestwie po upadku powstania styczniowego. Warunki, w jakich kszta�towa� si� nowy kierunek w historiografii warszawskiej, Marceli Han-delsman wi�za� z prze�omem politycznym i gospodarczym po kl�sce powstania styczniowego: �Nad krajem zawis� ucisk polityczny... Marzenia zgas�y. My�l spo�eczna odsun�a si� od nich zupe�nie. Kapitalizm si� rozwija�, kapitalizm mia� kszta�towa� dusz� spo�eczn�. Pozytywna, bezpo�rednio korzystna, ci�g�a, spokojna, legalna praca jako has�o � oto jej symbol. Precz z przeskokami, precz z buntem. Organiczna praca zast�puje �wszystko. Nadszed� pozytywizm zimny, rozwa�ny, ostro�ny, pozytywizm � z realizmem w �yciu, realizmem w nauce i sztuce." 62 Nie znaczy to jednak, by warunki i ca�y klimat intelektualny Krakowa i Warszawy w latach sze��dziesi�tych � osiemdziesi�tych by�y identyczne. Nie tylko odmienna by�a sytuacja polityczna, 218 ale i tempo rozwoju gospodarczego, a tak�e formacja spo�eczna inteligencji obu �rodowisk. Zwraca� na to uwag� pochodz�cy z zaboru rosyjskiego profesor UJ Wincenty Zakrzewski: �Z innych warstw spo�ecznych rekrutowa�y si� oba grona. Sta�czycy wyszli ze sfer ziemia�skich, szlacheckich z wielk� przymieszk� od pocz�tku �ywio��w arystokratycznych i charakter stronnictwa szlachecko-arystokratyczny stronnictwo to poniek�d zachowa�o zawsze. Natomiast w literac-ko-naukowym i spo�ecznym �yciu Warszawy bu1-duj�cym si� w latach siedemdziesi�tych XIX wieku, objawia� si� od pocz�tku duch demokratyczny i we wszystkich d��no�ciach i usi�owaniach, zmierzaj�cych do wzmocnienia spo�ecze�stwa i wyprowadzenia go z apatii przodowa�o mieszcza�stwo warszawskie, g�ruj�c nad innymi stanami wskutek rozrostu handlu i rozwoju przemys�u." 63 Na tym tle nurt pozytywistyczny w Kr�lestwie wysuwaj�c nowy program narodowy, zwracaj�cy si� przeciwko romantyzmowi, atakowa� przede wszystkim pozosta�o�ci feudalne, szlachetczyzn� i klerykalizm w imi� liberalnego, opartego na podstawach �wieckich i naukowych, modelu kultury. St�d, je�eli nawi�zywano do koncepcji szkoiry\ krakowskiej, to przede wszystkim do jej krytycyzmu i do tendencji realistycznych antyszlachec-kich, jakie wyra�a�a przede wszystkim synteza Dobrzy�skiego; ona te� spotka�a si� z �yczliwym odd�wi�kiem publicystyki warszawskiej do�� r�-nych odcieni. 64 Znamienne stanowisko zaj�� �Przegl�d Tygodniowy", recenzuj�c prac� Dobrzy�skiego: �U nas dzie�o to robi wra�enie d�ugo oczekiwanego przyjaciela i sprzymierze�ca... Ktokolwiek przeczyta te karty, ten musi odczu� wstyd i ha�b� i zap�onie zapa�em do nowej pracy, do naprawienia z�ego, do bezwzgl�dnego odrzucania idea��w szla- 219 checkich, kt�rymi nasi pisarze karmili spo�ecze�stwo." 85 Q Solidaryzowano si� ze stanowiskiem szko�y krakowskiej, g�osz�cej nakaz ujawnienia prawdy i uznania w�asnych win jako warunku ozdrowie-nia, reedukacji narodu. Zaleca� je Prus, podobnie jak Kalinka, ale bez akcent�w mistyczno-religij-nych: �Chc�c z�o poprawi� musimy je pozna� i przyczyn� jego wymieni�, inaczej bowiem nie wyjdziemy z przepa�ci; w kt�r� nas grzechy w�asne dawniejszych pokole� wepchn�y...; lepiej otwarcie powiedzie�, �e wszystkich nieszcz�� naszych my najpierwsi jeste�my przyczyn�. My niegdy� nie umieli�my korzysta� z okoliczno�ci daj�cych nam nieznan� w �wiecie pot�g�, my nie-przezorno�ci� i brakiem taktu przygotowali�my L sobie nieprzyjaci� zewn�trznych, nasze niedbalstwo oddawa�o i oddaje Niemcom miejscowy przemys�, rolnictwo." 66 Dalej posuwa� si� Aleksander �wi�tochowski, kt�ry wprost zaatakowa� zbytnie poszanowanie dla tradycji jako dochodz�ce do ob��du: ��adnych wiec idea��w, wzor�w, zasad przesz�o�� nam nie daje", �tradycja jako bezwzgl�dna zasada �ycia jest polipem tocz�cym ludzkie m�zgi", hamuje post�p konieczny b�d�cy funkcj� zmieniaj�cych si� potrzeb; idea�y przesz�o�ci nie mog� by� idea�ami tera�niejszo�ci. 67 Trzeba na t� przesz�o�� spojrze� innymi oczami, ods�oni� o niej prawd� w przeciwie�stwie do romantycznej apologii: �Wysnuwali�my z naszych dziej�w same �wiat�a, win� naszych w�asnych b��d�w zwalali�my na obcych, nie chcieli�my pozna� smutnej prawdy historycznej i upadku Rzeczypospolitej. Chcieli�my w historii znale�� nie tyle prawd�, co pociech�. Tymczasem, tylko szczere w sobie samym rozpatrzenie si� mo�e nas ostrzec skutecznie i nas uchroni� od rozczarowa�...; zdrowych to organizm�w jest cech�, �e 220 �akn� prawdy: te tylko odrodzi�y si� i podnios�y narody, kt�re prawd� sobie m�wi� pozwoli�y."68 Przypomina�o to bardzo stanowisko Dobrzy�skiego. �Realizm" Swi�tochowskiego sk�ama� do propagowania pracy nad �cywilizacj�", gdy warunki zmusza�y do rezygnacji z niepodleg�o�ci. Tote� w swoim organie �Prawda" twierdzi�, �e �niezale�no�� pa�stwowa jest tytu�em, urz�dem, kt�ry mo�na postrada� bez postradania w�a�ciwych cech swej istoty... nie na zewn�trznych �rodkach samodzielno�ci politycznej spoczywa istnienie lud�w, nar�d zatem, kt�ry politycznie samodzielnym by� przesta�, kt�ry skutkiem tego zw�tpi� o swoim istnieniu, je�eli tylko rozwin�� swoje si�y duchowe i uzdolnienia do najwy�szej ich miary, je�li jego dorobek duchowy przedstawia powa�ne zasoby cywilizacyjne, mo�e w ka�dej chwili powiedzie� o sobie z otuch� i dum�: my�l�, wi�c jestem". Tote� zaleca� �wi�tochowski wyrzeczenie si� politycznych aspiracji narodu i skupienie si� �na powolnym, cywilizacyjnym dorobku." 69 Generalny obrachunek z romantyczn� tradycj� w �yciu spo�ecznym, a tak�e w historii przeprowadzi� czo�owy publicysta pozytywistyczny, opieraj�cy si� w swej socjologii i filozofii na Spencerze � ks. Franciszek Krupi�ski. Polemizowa� z ide� �ducha narodowego", rzekomo odwiecznego, narzuconego przez Boga i determinuj�cego rozw�j dziejowy � zamiast wywodzi� go z samych dziej�w.70 Krupi�ski poddawa� krytyce romantyczn� egzaltacj� dla wiek�w �rednich i rycerskich idea��w, szukanie tam wzor�w zachowa� si�, hipertrofi� uczucia na niekorzy�� rozumu, rozs�dku, poczucia rzeczywisto�ci. Pomimo zas�ug w poezji, romantyzm fatalnie zaci��y� na �yciu spo�ecznym, sk�aniaj�c do nierozwa�nych dzia�a�, gloryfikuj�c bezkrytycznie przesz�o�� i wspieraj�c tradycjonalizm.71 Oceniaj�c �historiozofi�" polsk� Krupi�ski kry- 221 tykowa� Wr�blewskiego, Moraczewskiego, Mickiewicza, Walewskiego. Zarzuca� im tendencj� czy to republika�sk�, czy to romantyczn�, lekcewa�enie fakt�w, danych empirycznych, spekulacje metafizyczne, mistyk� idei narodowej. Z drugiej zn�w strony atakowa� mikrografi� skupiaj�c� uwag� na drobnych, ma�o istotnych faktach, zamiast szukania w dziejach praw (od kt�rych zale�y pomy�lno�� albo upadek narod�w), zamiast przedstawiania dziej�w spo�ecze�stwa, cywilizacji. �Dzi� historyka nie tyle poci�gaj� do siebie szczyty spo�ecznej budowy, ale jej podwaliny, a te podwaliny � to warstwy pracuj�ce. Dzi� historyk wie, gdzie szuka� przyczyn wielko�ci lub upadku narod�w. On wie, �e dzieje nie s� wyrobem kilku postaci, ale wypadkow� nie daj�cych si� zliczy� si� �ywych i pracuj�cych w wielkim warsztacie spo�ecznym; gdzie wi�c tych si� braknie, tam bohaterowie i staty�ci nie maj� co robi�, nie mog� nic zrobi� przypuszczaj�c, �e na nieprzygotowanej roli taki bohater lub statysta urodzi� si� mo�e. S�owem historyk dawniej by� artyst�, a hi- / storia sztuk�; dzisiejszy musi by� uczonym, a hi- \j$toria umiej�tno�ci�..." 72 Takie scjentystyczne, empiryczne stanowisko zapanowa�o w�a�nie w szkole historycznej warszawskiej (o czym mowa b�dzie jeszcze ni�ej), a nurt pozytywistyczny przenikn�� g��boko do ca�ego �ycia umys�owego Warszawy.73 Nie by� on jednak ca�kiem jednolity, a w szczeg�lno�ci nie zawsze oznacza� zdecydowany rozbrat z tradycj� romantyczn�, z uznaniem dla patriotyzmu szlachty, z ide� narodow�; nie musia� wi�za� si� z po- _t�pieniem powsta�. Nie tylko Kraszewski, ciesz�cy si� wielkim autorytetem moralnym, ale i Orzeszkowa � zdecydowana bojowniczka post�pu, docenia�a warto�ci etyczne i patriotyczne szlachty, gloryfikowa�a powstanie styczniowe, odrzuca�a �kosmopolityzm", nie chcia�a rezygnowa� z dzie- 222 dzictwa przesz�o�ci, z kt�rej wydobywa�a walt>_ ideowe, a w szczeg�lno�ci � umi�owanie wolno�ci,, ducha rycerskiego, kt�re nadal mia�y swe znaczenie w spo�ecze�stwie, pomimo i� r�wnocze�nie nale�a�o wpaja� mu cnoty mieszcza�skie. 7* Ca�kiem podobnie do Micheleta twierdzi�a, �e �mier� jednego narodu odbija si� ujemnie na losach i zdrowiu ca�ej ludzko�ci. Jeszcze bli�szy romantyzmowi pogl�d wyrazi�a Orzeszkowa w roku 1871 w li�cie do redaktora �Izraelity", Samuela Peltyna, gdzie por�wna�a nar�d polski i �ydowski z punktu widzenia w�a�ciwego im charakteru i misji, pos�annictwa w dziejach: �Zg�osk� naznaczon� ludowi polskiemu jest wolno��, izraelskiemu � wiara w Jedynego Boga. Obie idee wielkie, do wcielenia tak trudne, �e narody, kt�re je w �ycie wprowadzaj�, przenosi� musz� m�cze�stwo." 75 Podobne tendencje zaobserwowa� mo�na w g��wnym kierunku dziejopisarstwa warszawskiego w latach osiemdziesi�tych ubieg�ego stulecia, jaki rozwin�� si� w opozycji do Krakowa i ��czy� nowe idee i nowe metody z d��eniem do zachowania niekt�rych warto�ci dawnej historiografii i dawnej ideologii. Eksponuj�c dzieje narodu, r�nych jego warstw spo�ecznych, nowy kierunek' mniejsz� wag� przywi�zywa� do dziej�w pa�stwa. Dotyczy to w szczeg�lno�ci dw�ch czo�owych przedstawicieli szko�y warszawskiej: Tadeusza Ko-rzona i W�adys�awa Smole�skiego, w mniejszym stopniu dw�ch innych: Adolfa Pawi�skiego i Aleksandra Rembowskiego. R�ni�o ich wiele od koncepcji Dobrzy�skiego czy Szujskiego, jak r�wnie� od pogl�d�w, kt�re rozwin�� w erze Wielopolskiego profesor Szko�y G��wnej J�zef Pleba�ski (por. wy�ej s. 169 i n.). W warunkach politycznych zaboru rosyjskiego mniej by�o przes�anek do wytworzenia si� kierun=, ku ugodowego ni� w Galicji, a chocia� i tutaj wy-rzeczono si� walki zbrojnej o niepodleg�o��, po-V 223 stawa nonkonformistyczna wobec zaborc�w, sympatie dla tradycji wolno�ciowej by�y wci�� �ywe w ko�ach inteligencji. Rekrutuj�cy si� przewa�nie ze zdeklasowanej szlachty, ale i z mieszcza�stwa, IJhistorycy z pewn� nostalgi� odnosili si� do prze-V sz�o�ci narodowej, do dawnych swob�d obywatel-} skich, wsp�udzia�u w rz�dach szerszych kr�g�w spo�ecze�stwa, ho�dowali liberalizmowi. St�d ich niech�� do �Molocha pa�stwowo�ci", do kultu w�adzy i przeciwstawianie organizacji pa�stwowej czynnika spo�ecznego jako donios�ej si�y tw�rczej. Takie stanowisko sformu�owa� w polemice ze szko�� krakowsk� W�adys�aw Smole�ski na �amach �Ateneum" w roku 1886. Wypowiedzia� w niej kilka zasadniczych tez, kt�re wyja�niaj� istot� kontrowersji i wskazuj� na antynomi� historyk�w w sporze: �nar�d czy pa�stwo". \ Smole�ski zarzuci� historykom ...szko�y krakjow,-skiej, i� skupiaj�c uwag� na zagadnieniu upadku Polski jemu podporz�dkowali ca�e jej dzieje, uczy-. nili z niego punkt wyj�cia w badaniu dziej�w przedrozbiorowych, tak jak gdyby obok wadliwej organizacji pa�stwowej przesz�o�� nie rozwija�a innych motyw�w, �upadek pa�stwa nie doprowadzi� bytu naszego do kresu, lecz stworzy� jedynie i prze�om, nie unicestwi� narodu, lecz tylko zmieni� \ warunki jego rozwoju." I wreszcie, podkre�laj�c .ci�g�o�� �ycia narodowego pomimo upadku bytu ; niepodleg�ego, Smole�ski wysuwa� dyrektyw�, by w�a�nie na ten proces kierowa� uwag� badawcza, na �w�tek dorobku cywilizacyjnego, kt�ry prze-i trwa� upadek i stanowi g��wny motyw historii." 76 Pogl�d taki, uznaj�cy r�wnorz�dno�� czy nawet i nadrz�dno�� �ycia narodowego, spo�ecznego, kieruj�cy g��wn� uwag� na tak zwane dzieje wewn�trzne, dzieje jak w�wczas m�wiono �cywilizacji" � stwarza� odmienn� perspektyw� ni� historia opieraj�ca si� przede wszystkim na poj�ciu pa�stwa, bardziej optymistyczn� w por�wnaniu 224 np. z koncepcj� Dobrzy�skiego i bli�sz� tradycji historiografii doby romantycznej i tendencji liberalnej. G�osi� on ci�g�o�� i �ywotno�� rozwoju na-\ rodowego, usuwaj�c na plan drugi zagadnienie \ bytu pa�stwowego, kt�rego odrodzenie w aktual- l nej sytuacji politycznej wydawa�o si� problema-/ tyczne. \ Mo�na by w tych tezach Smole�skiego dopa-' trzy� si� jakiej� pr�by uzasadnienia stanowiska, jakie zaj�� w swej w�asnej pracy historiograficz-nej oraz kierunku badawczego Tadeusza Korzona, kt�ry podejmuj�c r�wnolegle z Kalink� badania nad okresem stanis�awowskim, wskazywa� na r�nic� mi�dzy ich metodami i wynikami bada� wskutek odmiennego sposobu ujmowania dziej�w: �my z do�u, ksi�dz Kalinka ze szczyt�w, z kancey larii dyplomat�w, z tronu Stanis�awa Augusta". 7f W przedmowie do I tomu Wewn�trznych dzie� j�w Polski za Stanis�awa Augusta (1882) Korzon wskaza� na odmienno�� cel�w i materia�u badawczego, kt�rym pos�ugiwali si� dot�d historycy, przeciwstawiaj�c im w�asny punkt widzenia w nast�puj�cy spos�b: �Historycy krajowi i obcy w licznym zast�pie poruszali dzieje Stanis�awa Augusta i upadku Rzeczypospolitej, posi�kuj�c si� korespondencj� dyplomatyczn�, diariuszami sejmowymi, broszurami, pami�tnikami i w og�le obfit� literatur� epoki rozbiorowej, ale we wszystkich opracowaniach, monografiach, studiach przewodniczy� autorom cel polityczny. Ubiegano si� o wy�wietlanie zwrot�w dyplomacji, uk�adu i stosunku interes�w pa�stwowych w Europie owoczesnej, charakteru monarch�w i ministr�w, intryg i tajemnic dworskich; nawet studia obyczajowe i literackie mia�y zwykle na oku t� cz�� spo�ecze�stwa, kt�ra bezpo�redni udzia� bra�a lub bra� mog�a w dzia�aniach politycznych... Przekonali�my si� w istocie, �e epoka Stanis�awa Augusta nie by�a dostatecznie znan�. Klasy rz�dzone, ni�sze, !i> � Nar�d a pa�stwo... 225 szlachta ubo�sza, mieszczanie, kupcy, w�o�cianie, �ydzi ukazywali si� tylko w odleg�ej perspektywie, o ile ich stan i usposobienia odbija�y si� w prawodawstwie albo w dyskusjach politycznych, ale nie w codziennym �yciu, nie w powszedniej pracy, nie w g��bi swych pragnie� i uczu�. T� w�a�nie luk� spr�bujemy zape�ni�." 78 Nie wchodz�c tu w rozwa�ania, w jakiej mierze Korzon t� luk� zape�ni�, nale�y stwierdzi�, �e dzie�o jego, kt�re ukaza�o si� w latach 1882�1886, by�o dobr� ilustracj� p�odnego nowatorstwa na polu historii. Ukazywa�o ono przekr�j spo�ecze�stwa polskiego, jego struktur� demograficzn�, gospodarcz�, kulturaln�, narodowo�ciow�, wydobywa�o nowy, nie znany dot�d materia�; tezy swe wspiera�o mapami, wykresami, tablicami statystycznymi, �rachunkiem", stanowi�o przyk�ad wy�szo�ci nowych metod: statystycznej, geograficzno--historycznej, por�wnawczej itd. Zgodnie z zapowiedzi� Korzon przesun�� w swym dziele punkt ci�ko�ci z dziej�w pa�stwa na dzieje^narody, i to nie tylko szlacheckiego, lecz wszystkich warstw spo�ecznych. 79 Zwr�ci� uwag� na ich dzia�alno��, na dzieje rolnictwa, handlu, przemys�u, na tw�rczo�� naukow�, pi�miennictwo, o�wiat� itd. Stara� si� przy tym udowodni� swe twierdzenia odwo�uj�c si� do danych liczbowych, si�gaj�c cz�sto do nieuwzgl�dnianych niemal dot�d materia��w �r�d�owych. f Obraz dziejowy, jaki przedstawi�, ukaza� Polsk� J w dw�ch p�aszczyznach, jaskrawo sobie przeciw-l stawnych: Polsk� dawn� tj. w ostatnich stuleciach ^Rzeczypospolitej poprzedzaj�cych pierwszy rozbi�r, ptiajduj�c� si� w stanie marazmu, martwoty, upad-/ku ducha patriotycznego, zacofania, rozstroju, re-gresji, rz�dzonej przez oligarchi� przy pomocy ciemnej i �lepo przywi�zanej do przes�d�w i wadliwych urz�dze� szlachty, oraz Polsk� odradzaj�c� si� moralnie, intelektualnie, ekonomicznie, krocz�c� po pierwszym rozbiorze ku przebudowie wszystkich stosunk�w, ku gruntownej naprawie � nie w gwa�towny spos�b, ale stopniowo, z zachowaniem ci�g�o�ci dziejowej tradycji. Kieruj�c g��wn� uwag� nie na funkcjonowanie^ organizacji pa�stwowej, nie na urz�dzenia ustrojowe czy zewn�trzn� polityk�, lecz na dzia�alno��, zachowanie si�, mentalno�� poszczeg�lnych grup spo�ecznych, na nar�d, Korzon bada� zasoby materialne i moralne, jakimi dysponowa�a Polska w okresie schy�ku Rzeczypospolitej, jej si�y patriotyczne i zdolno�� do przeciwstawiania si� naciskom gro��cym ze strony s�siad�w. Wnioski, do jakich dochodzi� w ocenie sytuacji przed pierwszym rozbiorem, s� tak ponure, �e podpisa� si� pod nimi m�g� najbardziej �pesymistyczny" historyk, je�eli ta etykieta ma jaki� istotny sens: �zgangrenowana" oligarchia �wiecka i duchowna, ciemna masa szlachecka (��by szlacheckie twarde i serca w samolubstwie stwardnia�e"), troszcz�ce si� wy��cznie o swe partykularne interesy mieszcza�stwo i uciskane, martwe masy ch�opskie. Wszechw�adztwo szlachty zakochanej w sobie, \ uwa�aj�cej si� za ca�y nar�d, a w praktyce pano- ]-wanie mo�now�adc�w i skorumpowanej hierarchii duchownej � wszystko to sprawi�o, i� Polska przekszta�ci�a si� w anomaliczny w por�wnaniu z innymi krajami tw�r, z�o�ony z ksi�stw magnackich �z wojskami dworskimi, z dyplomacj� i polityk� na w�asn� r�k�, a za to rz�d centralny nie \ mia� ani armii, ani dyplomacji, a nawet poselstw przy dworach zagranicznych", w tym czasie, gdy gdzie indziej rz�dy dysponowa�y pot�nymi zasobami materialnymi, wielkimi masami ludowymi na polach bitew i na polu gospodarczym. 80 Na czele sta� kr�l, pozbawiony kwalifikacji monarszych, charakteru, by przewodzi� w tak ci�kiej sytuacji, �odro�l zgangrenowanej arystokracji 15* 227 XVIII wieku", cho� r�wnocze�nie dzi�ki swemu o�wieceniu, brakowi przes�d�w stanowych, mecenatowi kulturalnemu itd. � ,,by� jednym z naj-zas�u�e�szych sprawc�w odrodzenia kraju".81 Wprawdzie szlachta nie zatraci�a poj�cia ojczyzny, ale s�dzi�a, i� �stan szlachecki jest ca�ym narodem, jest Rzecz�pospolit� sam�"; w najci�szym, okresie okaza�a si� politycznie niedojrza�� i niezdoln� do oporu przeciwko zaborcom. �Polska nie posiada�a narodu ani polskiego, ani nawet, szlacheckiego, liczy�a oko�o jedenastu milion�w organizm�w dwur�kich, nie maj�cych wyobra�enia o Rzeczypospolitej i oko�o p� miliona inteligencji, dotkni�tej trupim rozk�adem!" A zatem stanowo--kastowy ustr�j i supremacja magnat�w rozbija�y jedno�� i si�� pa�stwa, utrudnia�y si�gni�cie do wielkich zasob�w si� tkwi�cych w �masach", uniemo�liwia�y powstanie �narodu polskiego".82 Okaza�o si� w �wietle fakt�w przytoczonych przez Korzona, �e w tych warunkach Polska niezdolna by�a do bytu niepodleg�ego, bo �gdy miliony, gdy nar�d ca�y zatraca rdzenne poj�cie samow�adno�ci i samoistno�ci swojej � zaprawd� jedynym dla niego lekarstwem by� mog� chyba m�ki niewoli!". 83 Ale ten czarny obraz zmienia si�, jakby troch� pod dzia�aniem r�d�ki czarodziejskiej. Ju� konfederacja barska, cho� podnosi fa�szywe has�a i wykazuje niedo��stwo i niedojrza�o��, stanowi widomy znak odrodzenia patriotyzmu i poczucia niepodleg�o�ci. Ale prawdziwe odrodzenie nast�puje, zgodnie z ju� od dawna ugruntowan� tez�, po I rozbiorze: �doznane cierpienia i sromota rozbior�w budzi�a uczucia i my�l z u�pienia"; �ca�y nar�d uczu� pragnienie niepodleg�o�ci i warto�� cnej pojmowa� zaczyna�". Bogata literatura polityczna, dzia�alno�� stronnictwa patriotycznego daj� owoce, dokonuje si� dzie�o naprawy. Odbywa si� �triumfalny poch�d odradzaj�cego si� ducha" (zahamowany zreszt� przez fa�szywy krok patrio- 228 t�w, wprowadzaj�cych wbrew przestrogom sukcesj� tronu). �Dokona�o si� zadziwiaj�ce przeobra�enie, przebudowanie, przetworzenie Polski" w ca�ym �yciu wewn�trznym, przy zachowaniu ci�g�o�ci swob�d obywatelskich i samorz�du; Polska odzyska�a swoj� pozycj� w Europie. Prze�om dokonywa� si� i w �yciu gospodarczym, i w stosunkach spo�ecznych, w obyczajowo�ci i kulturze, nie dzi�ki rewolucji, ale w drodze przyswajania sobie przez panuj�c� klas� nowych pogl�d�w. W�wczas rodzi�a si� idea prawdziwego �narodu", obejmuj�cego ju� nie tylko szlacht�, idea krusz�ca przegrody mi�dzystanowe i za�niedzia�y konserwatyzm kastowy. Czo�owe miejsce w tym ideologicznym przeobra�eniu wyznacza� Ko-rzon Staszicowi, jego koncepcji �przeobra�enia Polski w pa�stwo nowo�ytnego typu... odrodzenia narodu": �Ojczyzna, Rzeczpospolita nie jest dla Staszica stanem szlacheckim, chocia� do szlachty adresuje dedykacj� swoj�; odpycha on tylko pan�w, mo�now�adc�w, lecz ogarnia uczuciem i my�l� wszystkie warstwy narodu." 84 Ten nowy nar�d w uj�ciu Korzona kszta�towa� si� przez sojusz o�wieconej szlachty z mieszcza�stwem. Pochwala� Korzon umiar, rozum polityczny i patriotyzm stanu uprzywilejowanego, kt�ry dobrowolnie wyrzeka� si� przes�d�w, a tak�e aktywno�� obywatelsk� mieszczan, kt�rzy nie zawiedli, wykazuj�c �swoj� wierno�� Ustawie Trzeciego Maja i gor�ce uczucie obywatelskie". 8S Wyrazem �odradzaj�cego si� ducha narodowego" by� op�r przeciw zaborcom w obronie dzie�a Sejmu Czteroletniego i przeciw II rozbiorowi. S�abe strony tego oporu i poczynione b��dy t�umaczy� brakiem do�wiadczenia, przywi�zaniem masy szlacheckiej do dawnych przywilej�w, a tak�e faktem, i� nie mia�a odradzaj�ca si� Polska na swym czele �cz�owieka czynu, znanego i uznanego przez nar�d". 229 Mimo wszystkich brak�w Korzon wyprowadza� ze swych bada� wniosek, i� nar�d zdolny %> ?. szkole krakowskiej niewiar� w nar�d, ugodowo��. j Wytyka� jej, �e rzuca cie� na przesz�o�� Polski / i sieje pesymizm, wbrew �udowodnionej naukowo prawdzie", g�osz�cej, �e �nar�d polski ujawni� we wszystkich kierunkach pe�ni� si�, �e z tej �ywotno�ci p�yn�a moc wytrwania w�r�d katuszy porozbiorowych. Ustalono pewniki, �e upadek pa�stwowo�ci polskiej spowodowa�o nie co innego, jak zaborczo�� silniejszych fizycznie pa�stw s�siednich". �Teoria w�asnych win" rzuci�a ponury cie� na przesz�o�� polsk�, zw�aszcza na okres rozbior�w Rzeczypospolitej. Stworzy�a ona z przesz�o�ci naszej �okaz patologiczny, budz�cy w pokoleniu �yj�cym odraz� do przodk�w. Konsekwencjami teorii w�asnych win stwierdzono potworne postulaty historiografii cudzoziemskiej, kt�ra rozdarcie Rzeczypospolitej usprawiedliwia�a niemal w ten sam spos�b � niezdolno�ci� narodu polskiego do egzystencji samodzielnej... konsekwencjami teorii w�asnych win stwierdzaj� potworne postulaty historiografii rosyjskiej i niemieckiej. Pozbawiaj� �yj�ce pokolenie polskie oparcia w przesz�o�ci, zw�tlaj�c t� ni� tradycji, bez kt�rej nie masz wychowania w duchu narodowym, nie masz rdzenia i ci�g�o�ci kultury swoistej." "2 Ten surowy i niesprawiedliwy s�d, wypowiedziany ju� w odbudowanej Polsce, nie r�ny w intencji od zarzut�w stawianych szkole krakowskiej podczas niewoli, nie musia� ju� odwo�ywa� si� do motywacji scjentystycznej i atakowa� wprost niemi�y Smole�skiemu kierunek w imi� tendencji, kt�r� uznawa� za najszlachetniejsz�, �patriotyzmu". �e u schy�ku XIX wieku odczuwano piln� potrzeb� popularnego opracowania dziej�w Polski, konkuruj�cego z syntez� Bobrzy�skiego czy Szuj-skiego � dowodem powodzenie wydanego przez Smole�skiego (pod pseudonimem Grabie�skiego) podr�cznika, kt�ry doczeka� si� siedmiu wyda�, a popierany by� przez ko�a liberalne i patriotyczne. Smole�ski zachowa� w nim du�� ostro�no��, ale ograniczaj�c si� w zasadzie do suchego rejestrowania fakt�w i unikaj�c patosu, potrafi� przecie� przemyci� sw� tendencj� patriotyczna, wolno�ciow�, skierowan� w szczeg�lno�ci przeciwko Rosji. Czytelnicy z �atwo�ci� odczytywali j�, niekiedy zreszt� sformu�owan� do�� wyra�nie, np. gdy autor omawiaj�c interwencj� Rosji za Stanis�awa Augusta, przy okazji problemu naprawy Rzeczypospolitej zauwa�y�: �O niemoc polityczn� przyprawi�y Polsk� prawa kardynalne, mianowicie elekcyjno�� kr�l�w Piast�w i sejm z liberum veto; na zawis�o�� od pa�stwa s�siedniego skaza�a j� gwarancja i Rada Nieustaj�ca". �� |\ Przeciwstawiaj�c si� szkole krakowskiej, SmoV le�ski nie by� jednak bezkrytycznym apologet� \, przesz�o�ci, a w szczeg�lno�ci rozumia� potrzeb� \j �t�go�ci rz�du", kt�rej brak sprawi�, i� Polska ^ sta�a si� ��upem pa�stw cudzoziemskich", ale uznaj�c, �e w Polsce by�a anarchia, nietolerancja i ucisk ludu, pyta�, czy nie dzia�o si� podobnie w krajach rz�dzonych przez monarchi�. 114\ Szczeg�lnie ostro atakowa� kr�l�w, ulegaj�cych j wp�ywom Ko�cio�a i jezuit�w. < Szlachcie wytyka�, �e broni�c zasad wolno�ciowych, zobowi�zuj�c monarch�w do szanowania tolerancji i swob�d, sama � sfanatyzowana � jej 238 239 nie przestrzega�a, co poci�gn�o za sob� smutne nast�pstwa. Chocia� Smole�ski sprzeciwia� si� w wielu problemach szkole krakowskiej, podobnie jak jej historycy akcentowa� u S�owian wady charakteru, jak niesforno��, lekkomy�lno��, brak troski o jutro itd., co utrudnia�o budowanie silnego organizmu pa�stwowego. \ W por�wnaniu z Korzonem, kt�ry, jak pami�-/ tamy, zarzuci� Sejmowi Czteroletniemu wprowadzenie tronu dziedzicznego, Smole�ski mia� wi�cej zrozumienia dla potrzeby silnej w�adzy rz�dowej, sikoro wytkn��, i� w szczeg�owym spisie funkcji organu pa�stwowego i Stra�y Praw ujawni�a si� �zastarza�a nieufno�� do w�adzy kr�lewskiej, skutkiem czego my�l monarchiczn� Konstytucji wykrzywi� (Sejm) i os�abi� tendencj� stworzenia silnego rz�du".lls 6. BADACZE ZAGADNIE� USTROJOWYCH W WARSZAWIE (PAWI�SKI I REMBOWSKI) Na w�skie] kraw�dzi polega r�wnowaga si� pa�stwa i spo�ecze�stwa. Wielka ta budowla pa�stwa �atwo si� to w Jedn�, to w drug� stron� przechyla. A. Pawi�ski, 1888 \ Je�li Korzoa i Smole�ski sw� histori� narodow� pojmowali w sensie rekonstrukcji dziej�w �cywilizacji", a przede wszystkim stosunk�w spo-�eczno-gospodarczych i kulturalnych, to dwaj inni spo�r�d czo�owych historyk�w szko�y warszawskiej � Adolf Pawi�ski i Aleksander Rembow-ski zaj�li si� g��wnie problematyk� ustrojow�, do�� zaniedban� w�wczas w naszej historiografii. Skupiaj�c sw� uwag� badawcz� na urz�dzenia polityczne, sejmiki, skarbowo��, konfederacje, rokosze, na rozw�j my�li politycznej � z natury rzeczy wi�cej zrozumienia wykazywali dla czynnika w�adzy pa�stwowej. Bli�si byli przez to, jak r�wnie� przez swe bardziej konserwatywne nastawienie, szkole krakowskiej. Obaj te�, rozwa�aj�c aktualny wci�� w my�li politycznej problem stosunku jednostki do pa�stwa, wolno�ci do w�adzy rz�dowej, model ustrojowy rozwi�zuj�cy go pomy�lnie widzieli w Anglii, gdzie doprowadzono do r�wnowagi mi�dzy w�adz� i wolno�ci�. Adolf Pawi�ski 116, profesor Cesarskiego Uniwersytetu i naczelnik Archiwum G��wnego w Warszawie mia� opini� lojalisty, ale cieszy� si� powszechnym uznaniem i nikt nie ods�dza� go 16 � Nar�d a pa�stwo... 241 od patriotyzmu. Trze�wy realista, ostro�ny w s�dach, gruntowny badacz, �wietnie wyszkolony fachowy historyk, Pawi�ski zdoby� sobie du�y autorytet w �wiecie naukowym. Aleksander Rernbowski podkre�li� jego walory jako uczonego, oddanego nauce i sprawie publicznej, lecz stroni�cego od wszelkich tendencji: �Nie zaprzedawa� umys�u swego �adnej doktrynie politycznej z bie��cego stulecia." Oswald Balzer por�wnywa� go z Macaulayem, Tocqueville'em, Gnei-stem, ale r�wnocze�nie przeciwstawi� go pruskiej szkole historycznej: �nie mia� tylko nic wsp�lnego z Droysenem lub Treitschkem, bo historia mo�e wprawdzie bezwinnie nie dotrze� do ca�ej prawdy, ale �wiadomie fa�szowa� nie powinna." 117 Daleki by� Pawi�ski od wszelkiej konspiracji, ale Aleksander Kraushar, sam uczestnik powstania styczniowego (jak zreszt� i Rembowski), po�wi�ci� mu niezwykle ciep�e wspomnienie, chocia� wiedzia� dobrze o tym, �e przeciwstawia� si� on wszelkiej nielegalnej �politykomanii", cho�by ogranicza�a si� ona tylko do manifestowania uczu� narodowych.118 Badaj�c ustr�j sejmikowy w dawnej Polsce Pawi�ski analizowa� sk�ad spo�eczny i rosn�c� w dobie kr�l�w elekcyjnych rol� sejmik�w, prowadz�c� do zgubnej decentralizacji, hamuj�cej dzia�alno�� sejmu. Siedz�c sejmiki ziemskie, �kom�rki" w �yciu spo�ecznym Polski, stwierdza� �redniowieczny charakter ca�ego parlamentaryzmu dawnej Polski; dowodzi� przeciwie�stwa mi�dzy nowo�ytn� zasad� jedno�ci politycznej a budow� sejmik�w, �gmin szlacheckich" zamkni�tych w ramach stanu i ciasnych interes�w partykularnych. Te ich cechy uniemo�liwi�y unifikacj� i konieczn� ewolucj�, przede �wszystkim przez rozszerzenie samorz�du sejmikowego na mieszczan i ugruntowanie bardziej powszechnej �obywatelsko�ci", tak jak to si� 242 dzia�o na Zachodzie: �Sejmik w zaskorupieniu swym korporacyjnym nie wznosi si� do wy�szego poj�cia obywatelsko�ci, kt�re wyprowadzi�a na jaw rewolucja francuska 1789 r. Najbli�ej przy szlachcie sta�o mieszcza�stwo, gdzie indziej w Europie do �ycia politycznego wcielone, kt�re �atwiej by�o do siebie przygarn�� ani�eli ch�opa pa�szczy�nianego, �yj�cego w �cis�ej zale�no�ci pod prawem dworskim. Ale szczup�e terytoria wojew�dzkie z rozsianymi po nich rzadko miasteczkami nie dawa�y gminom miejskim sposobno�ci wyst�powania poka�niej wobec sejmik�w. Tak wi�c zgromadzenia szlachty zachowa�y przez kilka wiek�w sw�j wy��czny charakter, swoj� �redniowieczn� budow�. Sejmik nie doszed� do pe�niejszej ewolucji, kt�ra by zmieni� kaza�a zgromadzenie szlachty wojew�dzkiej na zgromadzenie wsp�obywateli z w�a�ciwym ustosunkowaniem ich praw czynnych i biernych". W przeciwie�stwie do kraj�w zachodnich, samorz�d sejmikowy w Polsce nowo�ytnej tak wybuja�, �e zachwiana zosta�a r�wnowaga, a w�a�nie �sp�jnia mi�dzy spo�eczn� i polityczn� organizacj� rozstrzyga, jak o tym Polska �wiadczy, o losach narod�w." 119 W swych pracach po�wi�conych panowaniu Stefana Batorego 12� Pawi�ski, w przeciwie�stwie do Korzona, ocenia� wysoko dzia�alno�� tego kr�la, troszcz�cego si� o autorytet w�adzy i zwi�zane z nim interesy pa�stwa. Doceniaj�c rol� czynnika pa�stwowego, zgodnie z swym idea�em konser-watywno-liberalnym odrzuca� zar�wno niezgodn� z porz�dkiem wolno��, jak i absolutyzm. W imi� idei harmonii mi�dzy spo�ecze�stwem i organizacj� pa�stwow� wypowiedzia� s�d wyra�nie przeciwstawiaj�cy si� zar�wno absolutyzmowi, jak i zbyt wybuja�ej wolno�ci: �Na w�skiej kraw�dzi polega r�wnowaga si� pa�stwa i spo�eczno�ci. Wielka ta budowla pa�stwa �atwo si� to w jedn�, to w drug� pochyla stron�. Kiedy na prawo prze- 16* wa�y, to si� pr�dko rozsypuje w gruzy i rozpada na atomy, a gdy si� w lewo nachyli, to jak zwalisko skamienia�e zasypie o�ywcze �r�d�a �ycia i przybije do ziemi podnios�� indywidualno�� ducha." 121 Wz�r takiej r�wnowagi upatrywa� przede wszystkim w Anglii. / Uznaj�c pewn� prawid�owo�� w dziejach, Pa-/wi�ski nie by� sk�onny szuka� w Polsce przeja-I w�w romantycznego ducha narodowego, ale usi-/ �owa� raczej � zgodnie z kryterium okcydentali- / stycznym � ustali� w dziejach Polski etapy roz- / woju og�lnego Europy, nie lekcewa��c zreszt� i swoistych w nich cech. / Chocia� Pawi�ski upadek Polski wi�za� z wadliwymi urz�dzeniami i zacofaniem, zachowa� du�� ostro�no�� w s�dach o jej przesz�o�ci. Wprawdzie nie podziela� wiary w przyrodzone cnoty, zbytni� ofiarno�� szlachty na rzecz skarbu pa�stwowego (zwr�ci� uwag� na wprowadzanie przez ni� w b��d w�adz w okresie Sejmu Czteroletniego), ale solidaryzowa� si� z Korzonem w wydobywaniu z dziej�w nie tylko cieni, lecz i �wiate�. O okresie stanis�awowskim napisa�: �Wszak to lata takich wielkich kl�sk, takich g��bokich przewrot�w, takiej walki mi�dzy dniem a noc�, mi�dzy Arymanem i Ormuzdem. S� na tym obrazie jasne szlaki, s�oneczne miejsca, s� rysy podnios�e w wielkim, szlachetnym stylu, s� i ciemne, ponure barwy, kt�re sprawiaj�, �e ca�e t�o wpada w kolor czarny"; s�dzi�, �e obok prywaty i �lepego konserwatyzmu budzi�o si� w�wczas odrodzenie.122 Aleksander Rembowski, wykszta�cony prawnik, ucze� Bluntschliego123, wiele ze swych prac po�wi�ci� zagadnieniu pa�stwa, jego istocie i rozwojowi, doktrynom politycznym, urz�dzeniom ustrojowym dawnej Polski. Podobnie jak Pawi�ski, uznawa� w dziejach jak�� prawid�owo��, a pa�stwo ujmowa� jako organizm, rozwijaj�cy 244 si� wed�ug pewnych etap�w. Twierdzi�, �e w �historii prawa pa�stwowego widnieje niezaprzeczona prawid�owo��, nakazuj�ca organizmom politycznym przebywa� pewne typowe formy", uznawa� �momenty konieczno�ci dziejowej".124 Z tego punktu widzenia ocenia� doktryny polityczne (np. Jana Ostroroga) i instytucje w dawnej Polsce. Polemizuj�c z Szujskim i innymi, kt�rzy akcentowali anomali� i swoisto�ci ustroju Polski, Rembowski dowodzi�, �e urz�dzenia Rzeczypospolitej mia�y swe odpowiedniki w innych krajach w okresie panowania systemu stanowego; spo�ecze�stwa europejskie �w pewnym stadium rozwoju musia�y mimo woli uciec si� pod opiek� ustroju stanowego"; zwi�zki konfederackie, rokosze, wszechw�adza szlachty nie by�y osobliwo�ci� polsk�, ale wyrazem ducha korporacyjnego pochodz�cego z wiek�w �rednich i utrzymuj�cego si� w Polsce a� do schy�ku Rzeczypospolitej. W swym studium por�wnawczym nad ustrojeni Polski i innych pa�stw Rembowski nawi�zywa� do prac K. B. Hoffmana, prawie zapomnianego, a daj�cego �wyborny przyk�ad takiego rozumowania". 12s ! Za zas�ug� poczytywa� Rembowski szkole kra-� s kowskiej, i� ods�ania�a �nag� prawd�" po to, by \\ uleczy� nar�d ze z�udze� i dokona� rachunku su- \\ mienia.126 Badacz urz�dze� stanowych, Rembowski zwraca� uwag� na ich funkcjonowanie na zachodzie w \ zwi�zku ze zwyci�stwem absolutyzmu o�wiecone- j go; w Polsce do tego nie dosz�o, a naprawa Rze- / czypospolitej przysz�a za p�no, �stanowo�� w Polsce zniweczy�a silny rz�d".127 W przedmowie do Szk�l historycznych w Polsce Smole�skiego Rembowski, broni�c historii wolnej od wszelkich ubocznych cel�w, scjentystycznej, wyrazi� jednak przekonanie, �e historia historiografii �ukazuje badaczowi m�tne �r�d�a oddalaj�- 245 ce go od prawdy, pomaga historykowi otrz�sn�� si� od wra�e� subiektywnych, kt�rych mu otaczaj�ca atmosfera cywilizacyjna w obfito�ci udziela." 128 Omawiaj�c dzia�alno�� Sejmu Czteroletniego Rembowski podkre�li�, i� ust�pstwa uczynione innym stanom przez szlacht� nie by�y podyktowane obaw� przed naciskiem mas, ale dobrowolne, i �e sejm ten nie opar� si� na abstrakcyjnych prawach, �ale w stare formy stara� si� tchn�� nieznacznie nowego ducha". Je�li zwr�ci� si� on przeciwko elekcyjno�ci tronu, to dlatego, �e ta zasada �budzi�a nami�tno�ci i zabija�a pierwiastek konserwatyzmu i tradycji w rz�dzie", tylko dziedziczny monarchizm stoj�cy ponad interesami klas i stronnictw czy stan�w �m�g� wytworzy� siln�, nawet jednak do zabobonu posuni�t� wiar�". Cho� soli- . daryzowa� si� w zasadzie z Kalink�, mia� zastrze�enie, czy nie wykroczy� on poza zadania historyka, tj. samo ustalanie fakt�w, zwi�zk�w przyczynowych, �konieczno�ci dziejowej", wydaj�c s�dy warto�ciuj�ce o dzia�alno�ci Sejmu Czterolet--niego i obci��aj�c win� jego cz�onk�w.129 W kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo" Rembowski zajmowa� stanowisko do�� bliskie historykom ^szko�y krakowskiej; wykszta�cony na niemieckiej auce prawa pa�stwowego, nie m�g� nie dostrzega� ujemnych nast�pstw s�abo�ci w�adzy rz�dowej w Polsce, ale podobnie jak Pawi�ski dezapro-bowa� absolutyzm jako kr�puj�cy wolno�� i godno�� ludzk�: �Jakkolwiek te� korona by�a zwyci�skim zwiastunem idei jedno�ci i ca�o�ci pa�stwa na zachodnim kontynencie, to z drugiej strony zniweczy�a udzia� spo�ecze�stwa w �yciu publicznym, podkopuj�c tym samym w znacznej cz�ci przywi�zanie do publicznego dobra, a w Hiszpanii, �cigaj�c nauk� jako przest�pstwo, zdo�a�a pokry� w zupe�no�ci godno�� cz�owiecz� ca�unem �miertelnym". 13� 246 Wahania te, znamienne dla kierunku liberalno--konserwatywnego � �wiadczy�y o do�� jednolitej w polskiej historii niech�ci do absolutyzmu i �ywych wci�� sympatiach do tradycji wolno�ciowych, zbli�aj�c j� raczej do zachodniej ni� do niemieckiej czy rosyjskiej historiografii, gloryfikuj�cej siln� w�adz� monarsz�. Jak widzimy, w okresie pozytywizmu idea narodu wprawdzie nie znik�a z aparatu poj�� historyk�w, cho� przesta�a by� najcz�ciej rozumiana jako niezmienna, odwieczna si�a, determinuj�ca �przyrodzony" kierunek rozwoju Polski. Pos�uguj�c si� ewolucjonizmem i organicyzmem, zamiast szukania i akcentowania wy��cznie czy g��wnie swoistej indywidualno�ci, rozw�j dziejowy . Polski historycy starali si� wyja�ni� w �wietle / wyst�puj�cych w dziejach Europy etap�w, form/ rozwoju ustroju pa�stwowego czy �cywilizacji".1 Pos�uguj�c si� metod� por�wnawcz�, historycy! podkre�lali zahamowanie rozwoju, zacofanie Pol-'| ski w dobie nowo�ytnej, niewydolno�� jej organi-\ zacji pa�stwowej, wadliwo�� urz�dze�, s�abo�� \ w�adzy centralnej, kt�re wprawdzie, jak niekt�rzy j twierdzili, cz�ciowo rekompensowa�a dobrowolna / aktywno�� publiczna obywateli, �narodu" szlacheckiego, nie mog�y one jednak nie odbi� si� ujemnie czy wprost fatalnie na losach Rzeczypospolitej. Istnia�a tu pewna rozbie�no�� mi�dzy historykami Krakowa i Warszawy. Wprawdzie i tu, i tam w warunkach niewoli politycznej r�nicowano nadal poj�cia pa�stwa i narodu, ale w Kr�,-lestwie silniej podkre�lano rol� czynnika spo�ecznego, warto�ci moralne �narodu", ci�g�o�� swoistej" kultury i jej �ywotno�� w warunkach bytu bezpa�stwowego w okresie_p_orozbiorowym. Od w� u- 247 j�� si� w szczeg�lno�ci do procesu odrodzenia i reform po pierwszym rozbiorze, zahamowanych przez obc� interwencj�, rehabilitowano przynajmniej cz�ciowo nar�d z win w�asnych, jako sprawczej przyczyny upadku pa�stwa. Zar�wno w Warszawie, jak w Krakowie w oma-, wlanym okresie historycy solidaryzowali si� z programem pracy organicznej czy wr�cz go podbudowywali, nie widz�c �adnych szans na wznowienie walki zbrojnej o niepodleg�o��, godz�c si� z konieczno�ci� skierowania energii i si� narodu na dzia�alno�� gospodarcz�, o�wiatow�, na prac� organiczn� obliczon� na przetrwanie. W wypracowanym modelu nowej kultury, nowego programu na dzi�, w edukacji i reedukacji spo�ecze�stwa, jego mentalno�ci, niema�� rol� przypisywano historii. Mia�a ona spe�ni� donios�� funkcj� wychowawcz�, r�n� � zale�nie od wyznawanych ideologii, chroni� przez ci�g�o�� tradycji narodowej przed, jak m�wiono, �kosmopolityzmem", radykalizmem czy te� przed wstecznictwem; historia mia�a w rozumieniu jednych wykazywa� niebezpiecze�stwo wszelkiej konspiracji, wed�ug drugich � zachowa� pami�� walki wyzwole�czej i przede wszystkim ukazywa� dowody �ywotno�ci narodu i jego zdolno�� do niezale�no�ci politycznej, a tak�e pi�tnowa� moralnie zaborc�w i zdrajc�w narodu. W tym kontek�cie nie brak�o wi�zi ��cz�cych �wczesn� historiografi� z tradycj� romantyczn�, z �yw� wci�� wiar� w szlacht� jako �zbiornic�" cn�t patriotycznych, wiar� w nar�d ju� nie tylko szlachecki, ale czerpi�cy z dawnej Polski si�y do przetrwania, zdaj�cy w najci�szych warunkach egzamin z umiej�tno�ci tworzenia jakich� sp�jni, wi�zi zast�pczych w braku w�asnego pa�stwa. W zwi�zku z tym inaczej nieco uk�ada� si� stosunek do tradycji historiogra-ficznej, do dw�ch przeciwnych sobie nurt�w wywodz�cych si� od Naruszewicza i Lelewela. 248 Chocia� w omawianym okresie �republikaniziri dawnej Polski znalaz� si� na �awie oskar�onych i wi�ksze zrozumienie mia�a u historyk�w idea silnej w�adzy monarchicznej, nie wydaje si�, by supremacja szko�y krakowskiej by�a tak bezwzgl�dna, jak to przedstawia� w swych pracach Jan Adamus.131 Nie wydaje si� r�wnie�, by z tym monarchizmem sprz�ony by� nierozerwalnie �pesymizm", kt�ry nies�usznie uto�samia si� jeszcze dzi� z krytycyzmem czy sceptycyzmem. Pomimo wi�kszego zrozumienia dla idei pa�stwowej, zar�wno historycy warszawscy, jak i krakowscy przeciwstawiali si� bezwzgl�dnemu kultowi w�adzy pa�stwowej, o co niekt�rych z nich pomawiano. I jedni, i drudzy sk�onni byli raczej rozwi�zania problemu stosunku pa�stwa do spo�ecze�stwa szuka� w r�wnowadze i harmonijnym wsp�dzia�aniu, jak to czynili Pawi�ski, Rembow-ski, Balzer czy Szujski. -\ CZʌ� IV REAKTUALIZACJA ROMANTYCZNEJ WIZJI PRZESZ�O�CI -W DRODZE KU SYNTEZIE Zwyci�� na tej ziemi, Z tej ziemi Pa�stwo wskrzesz�. St. Wyspia�ski, 1902 1. PRZE�OM ANTYPOZYTYWISTYCZNY I POCZ�TKI REORIENTACJI HISTORYCZNEJ Opozycja przeciwko dewaloryzacji dziedzictwa ideowego dawnej Rzeczypospolitej, jak� wyra�a�y w historiografii przede wszystkim syntezy dziejowe Dobrzy�skiego i Szujskiego, wysz�a pocz�tkowo od historyk�w szko�y warszawskiej. Generaln� z ni� rozpraw� przeprowadzi� na �amach �Ateneum" W�adys�aw Smole�ski w 1886 roku oraz T. Kor �on na zje�dzie lwowskim historyk�w polskich w roku 1890. Obaj zarzucili szkole krakowskiej podporz�dkowanie swych koncepcji historycznych tendencjom politycznym obozu sta�czykowskiego, co mia�o odbi� si� na wyeksponowaniu w ich syntezach ciemnych stron przesz�o�ci i znegli�owaniu tkwi�cych w niej warto�ci ideowych, w przerzuceniu punktu ci�ko�ci na dzieje pa�stwa, organizacji w�adzy, na niekorzy�� dziej�w wewn�trznych, �cywilizacji", narodu. Jakkolwiek polemika ze wzgl�d�w taktycznych prowadzona by�a przez historyk�w warszawskich pod pozorem obrony czystego scientygrmi pr7og]'w^ ko~�polltykomann", wszyscy zdawali sobie dobrze atak skierowany by� na krakowska^ twierdz�" kuiitiyrwy, a po�rednio W Ka�dym ra si�, by ta kampania 253 r a�ceafaj�ca w Afstorti rol� narodu, jego �ywotno�� i ci�g�o��, by�a wyrazem dokonuj�cego si� kryzysu w samym ruchu pozytywistycznym Kr�lestwa, odradzania si� dzia�alno�ci i my�li niepodleg�o�ciowej, kt�rym towarzyszy� nawr�t do idea��w romantycznych, do tradycji TDP, do historiozoficznych koncepcji wielkich wieszcz�w.1 Nie przypadkiem te�, nied�ugo po wyst�pieniu Korzona na zje�dzie lwowskim, w roku 1896 w zwi�zku z uroczysto�ci� ods�oni�cia tablicy pami�tkowej ku czci J�zefa Szujskiego w UJ dosz�o do interesuj�cej kontrdemonstracji ze strony m�odych w�wczas adept�w historii, student�w UJ: Franciszka Bujaka, Wac�awa Sobieskiego, Stanis�awa Zakrzewskiego.2 Inicjatorem demonstracji by� �wczesny prezes K�ka Historyk�w UJ Wac�aw Sobieski, 3 a �ywy wsp�udzia� w nim wzi�� Stanis�aw Zakrzewski, czynny w organizacji za�o�onej przez Mi�kowskiego i Limanowskiego � Zjednoczeniu M�odzie�y Post�powej. Znamienny by� fakt, �e ci m�odzi nonkonformi�ci przeciwstawili oficjalnej uroczysto�ci uniwersyteckiej obch�d ku czci Lelewela w trzydziestopi�ciolecie jego zgonu i �e na sw� uroczysto�� zaprosili Tadeusza Korzona, kt�ry wprawdzie nie przyby� do Krakowa, ale opublikowa� w �Kwartalniku Historycznym" referat o dzia�alno�ci naukowej wielkiego historyka (1897), w kt�rym podni�s� jego wielkie zas�ugi badawcze, bezinteresowno��, umi�owanie przesz�o�ci narodowej, republikanizm, zacieraj�c zreszt� jego radykalizm w sprawie ch�opskiej. M�odzi buntownicy posun�li si� jeszcze dalej, umieszczaj�c w prasie codziennej artyku�y, w kt�rych pos�u�yli si� Lelewelem jako sztandarem w walce ze szko�� krakowsk�. Wielki historyk wyst�powa� w nich jako or�downik niepodleg�o�ci i demokracji, podnosz�cy spraw� spo�eczn�, w dziejach ojczystych podkre�laj�cy indywidualno�� 254 narodow� Polski i k�ad�cy nacisk na stosunki wewn�trzne, na przesz�o�� nie tyle pa�stwa, co narodu. 4 Jeszcze w 1900 roku Sobieski i Zakrzewski na zje�dzie historyk�w w Krakowie, w dyskusji nad referatem metodologicznym Bronis�awa Dembowskiego zaznaczyli swe stanowisko nowatorskie, powo�uj�c si� na szermierza historii kultury � K. Lamprechta, kt�ry podda� krytyce tradycyjn� histori� polityczn� i w swojej syntezie dziej�w pos�ugiwa� si� metod� socjopsychologiczn� oraz poj�ciem zbiorowej �duszy narodowej".5 Wyst�pienia te, sygnalizuj�ce ferment w historiografii polskiej na prze�omie dwu stuleci, zwiastowa�y zwrot, dokonuj�cy si� pod wp�ywem za�amania pozytywistycznej koncepcji historii i pr�d�w neoidealistycznych, przede wszystkim za� pod wp�ywem zaostrzaj�cej si� sytuacji mi�dzynarodowej i wkr�tce tak�e rewolucji 1905 roku, a w zwi�zku z tym z przegrupowaniem i aktywizacj� si� politycznych w Polsce przed wybuchem wojny �wiatowej. Rozbudzone nadzieje na odzyskanie samodzielnego bytu dezaktualizowa�y koncepcje historyczne szko�y krakowskiej, kt�rym przeciwstawiono bardziej �optymistyczn�" i dynamiczn� histori�, ukazuj�c� �ywotno�� i ci�g�o�� �ycia narodu pomimo upadku pa�stwa, warto�ci ideowe dziedzictwa przesz�o�ci, jako zapowiadaj�ce wsp�czesne zasady demokracji i liberalizmu. Nawi�zanie do tradycji i pos�ugiwanie si� ide� narodow� mia�o skutecznie s�u�y� rozdartemu spo�ecze�stwu jako czynnik integracyjny, skierowany przeciwko zaborcom, ale tak�e przeciwko rewolucji spo�ecznej. Na tym pod�o�u koncepcje szko�y warszawskiej, Korzona i Smole�skiego, znajdowa�y coraz �ywszy odd�wi�k w�r�d historyk�w, kt�rzy w zaborze rosyjskim po rewolucji 1905 roku uzyskali warunki umo�liwiaj�ce im swobodniejsz� dzia�alno��. 255 W za�o�onym w tym�e roku organie historyk�w warszawskich � �Przegl�dzie Historycznym" �wczesny jego redaktor Wac�aw Sobieski w s�owie wst�pnym nawi�zywa� do wsp�czesnych pr�d�w metodologicznych w historii, m.in. do kierunku Lamprechta i podnosi� znaczenie historii jako czynnika wi�zi .narodowej, ��cz�cej nowe pokolenie z dawnymi. �Je�eli do niej [tj. do przesz�o�ci] zwraca si� ka�dy nar�d, aby w niej szuka� przyczyn doli i niedoli, to najbardziej do tego powo�any jest ten, kt�rego tradycje przewy�szaj� o ca�e niebo tera�niejszo��, a kt�rego ni� tradycji zosta�a zw�-tlona". 6 R�wnolegle z t� tendencj� do rewaloryzacji wspania�ej przesz�o�ci i ukazywania tkwi�cych w niej warto�ci pobudzaj�cych do czynnej postawy w walce o wyzwolenie, w miar� tego, jak budzi�y si� nadzieje na samodzielno��, zar�wno w obozie nacjonalistycznym, jak i niepodleg�o�ciowym wskazywano na konieczno�� przywr�cenia zatraconego czy spaczonego w okresie niewoli zmys�u politycznego, pa�stwowego.7 W rezultacie, z jednej strony wyst�pi�y w polskiej my�li historycznej d��enia do nawrotu w kierunku odnowy romantycznej idei narodowej, z drugiej za� � przeciwstawienie jej wsp�czesnego nacjonalizmu lub te� idei pa�stwowej. W powodzi literatury z wieku XX, z lat poprzedzaj�cych I wojn� �wiatow� ograniczymy si� do kilku charakterystycznych przyk�ad�w �wiadcz�cych o wzmagaj�cym si� nurcie �optymistycznym", a tak�e o jakim� renesansie idei pa�stwowej. Jeszcze w 1904 roku we Lwowie ukaza�o si� dzie�o Adama Szel�gowskiego pt. Wzrost pa�stwa polskiego w XV i XVI wieku, w kt�rym autor gloryfikowa� warto�ci wolno�ciowe dawnej Rzeczypospolitej, jako wyprzedzaj�ce Europ� w ustroju parlamentarno-liberalnym. Pogl�d ten, mimo 256 krytyki S. Grabskiego, zarzucaj�cego Szel�gow-skiemu nadmierny optymizm i niedostrzeganie przez niego wy��cznie stanowo-klasowego charakteru Rzeczypospolitej, nies�usznie uto�samianej z nowoczesnym systemem parlamentarno-demo-kratycznym8 � znalaz� wielu kontynuator�w, zw�aszcza w�r�d historyk�w ustroju. Na �amach �My�li Polskiej" ukaza� si� artyku� pt. Nasza historiografia i nasza �wiadomo�� polityczna (1907) J�zefa Siemie�skiego (pod pseudonimem J. Broga), w kt�rym zaatakowa� on szkodliwe dla tej �wiadomo�ci przedstawienie naszych dziej�w jako �czelu�ci anarchii, g�upoty politycznej, karygodnej samowoli jednostek, prywaty i wyzysku Rzeczypospolitej przez stan szlachecki". Chocia� prawd� jest, jak pisa�, �e ustr�j ten oparty by� na przywilejach jednego stanu, analogicznie przecie� i w Grecji antycznej, w ustroju niewolniczym, wolno�� nie by�a powszechna, nikt jednak z tej przyczyny nie dyskwalifikuje warto�ci demokracji greckiej. Z punktu widzenia idea��w wolno�ciowych dawna Polska przedstawia�a �wspania�y obraz d��e� demokratycznych polskich, obraz najpost�powszego, jak by�my dzisiaj powiedzieli, pa�stwa w Europie'-. Ustr�j ten by� �idea�em wolno�ci obywatelskiej", kt�ry przy�wieca� naszej walce porozbiorowej o wyzwolenie; zapewni� on politycznie du�ej gromadzie ludzkiej, 10'% og�u ludno�ci, prawa polityczne. Nies�usznie dot�d widziano w tym ustroju jedynie �brak si�y pa�stwowej", �rozpasany indywidualizm", anarchi� i w ten spos�b dezawuowano ca�� przesz�o�� narodow�, pomimo �e �prawdziwy patriotyzm zawsze wierzy, �e wysnute z narodowego ducha formy �ycia b�d� wcieleniem idea�u �ycia", zw�aszcza gdy my�li si� o �samodzielnej tw�rczo�ci polityczno-spo�ecznej". 9 W podobnym duchu przedstawia� Polsk� jako realizuj�c� najwy�sze idea�y ludzko�ci: wolno��, * 17 � Nar�d a pa�stwo... 25* godno�� osobist�, �niepohamowan� si�� narodow�" � Jan Karol Kochanowski. Nie w demokratyzmie jednak, ale w arystokra-tyzmie i indywidualizmie widzia� jej wielko��, kt�r� budowa�o spo�ecze�stwo w oparciu o dobr� wol� swych cz�onk�w i ich morale �kosztem pa�stwa". Ta neoromantyczna wizja Polski budzi jeszcze wi�ksze zdziwienie, je�li skonfrontowa� j� z tym, co autor pisa� kilka lat wcze�niej, podkre�laj�c w U progu doby nowo�ytnej za�amanie si� w Polsce silnej w�adzy centralnej, �kra�cow� negacj� spraw publicznych", �rozindywidualizowa-n� prywat�" i barbarzy�stwo, a to wszystko t�umaczy� m�odszo�ci� cywilizacyjn� Polski.10 Odmienny obraz dziej�w Polski przedstawia� Boles�aw Limanowski, badacz ruch�w i ideologii spo�ecznej w XVIII i XIX wieku, powsta� narodowych, biograf dzia�aczy demokratycznych. W Stuletniej walce o niepodleg�o�� ukazywa� �cis�y jej zwi�zek ze spraw� spo�eczn�, szlacht� wprawdzie obwinia� o za�lepienie, ale nie negowa� jej zas�ug patriotycznych. Walka o niepodleg�o�� musi si� sko�czy� zwyci�stwem, czego dowodem do�wiadczenia historii: narody cho�by najmniejsze, je�li nie utraci�y swej �wiadomo�ci narodowej, maj� szans� odrodzenia, musz� jednak oprze� je na szerokich masach. u Rozwa�aj�c interesuj�cy nas problem, Limanowski wyst�powa� przeciwko uto�samianiu, zw�aszcza na Zachodzie, poj�� narodu i pa�stwa: �Nar�d jest to spo�eczno�� �yj�ca, organiczna, pa�stwo za� jest to przede wszystkim uj�ta w granice przestrze� ziemi z jej tworami i ludno�ci� na niej zamieszka��, a nast�pnie wszelkiego rodzaju urz�dzenia (instytucje) s�u��ce do w�adania i gospodarowania na niej. Nar�d mo�e istnie� i rozwija� si� nawet pozbawiony w�asnego pa�stwa, jak np. nar�d polski"; nar�d stanowi �najwy�szy stopie� uspo�ecznienia", jest on raczej �psychicznym ni� 258 cielesnym organizmem".12 Z jego rozwa�a� wynika�o, �e dopiero w pa�stwie socjalistycznym nar�d b�dzie istotnym gospodarzem w swym kraju.13 Interesuj�c� ewolucj� �ledzi� mo�na w omawianym okresie w pogl�dach historycznych Stanis�awa Zakrzewskiego, grawituj�cego w kierunku koncepcji Dobrzy�skiego w tym czasie, gdy utraci�a ona na popularno�ci, czego dowodem m.in. fakt, �e po trzech wydaniach jego syntezy w latach 1879�1890 nast�pne wydanie z kolei przypad�o dopiero na rok 1927, a wi�c w ca�kiem nowej sytuacji politycznej. Zakrzewski rozwin�� swe stanowisko w wyk�adach pt. Kultura historyczna (1906), w kt�rych polemizowa� na dwu frontach: z �pozytywizmem", kt�ry lekcewa�y� czynnik intuicji w historii (jaki np. pozwala� S�owackiemu �wietnie uchwyci� istot� stosunku ludu do w�adcy) i prowadzi� do �rozbratu z przesz�o�ci�" � oraz z kierunkiem, kt�ry g�osi� konieczno�� zast�pienia historii politycznej jako przestarza�ej przez histori� kultury, spo�eczn�. Zakrzewski wbrew temu wyra�a� przekonanie, i� najwa�niejsze w historii s� czyny ludzkie, osobisto�ci i �e zw�aszcza historia polityczna ma donios�e znaczenie dla naszego �odrodzenia narodowego". �Nar�d nasz bowiem, prowadz�c ju� drugi wiek walk� o swe prawa polityczne, nar�d, kt�ry rozumie, co to znaczy straci� wolno�� polityczn�, co to znaczy straci� pa�stwo, lepiej ni� inne narody powinien rozumie� donios�o�� strony politycznej w dziejach. Uznaj�c j�, powinien nast�pnie ocenia� tak�e polityczn� stron� nauki historycznej". Historia taka powinna by� u nas uprawiana wi�cej ni� u szcz�liwych narod�w. Jej przedmiotem jest �czynny cz�owiek, czynna indywidualno��", zwi�zana ze spo�ecze�stwem. Upominaj�c si� o przywr�cenie nale�nego miejsca i roli pa�stwu, Zakrzewski podkre�la�, i� �nie 17* 259 maj�c w�asnego pa�stwa, sk�onni jeste�my do przypuszcze�, �e sama instytucja pa�stwa jest anachronizmem i prze�ytkiem". Nie mo�na jednak nie docenia� pa�stwa jako organizacji �zmuszaj�cej za pomoc� fizycznego przymusu do wsp�lnej obrony (lub napa�ci), zmuszaj�cej do radzenia o w�asnych potrzebach". Jak widzimy, jest to pogl�d wr�cz przeciwny temu, kt�ry opiera� wszystko na dobrej woli obywateli. Je�li pa�stwo musi by� traktowane jako g��wny podmiot dziej�w przedrozbiorowych, to w warunkach porozbiorowych podmiotem tym �jest my�l pa�stwowa". Pomi�dzy poj�ciem narodu i pa�stwa nie ma zasadniczej sprzeczno�ci, jak mi�dzy �dusz� i cia�em"; poj�cie pa�stwa musi jednak odgrywa� rol� nadrz�dn�, bo z jego pomoc� mo�na obj�� wszystkie formy dzia�alno�ci ludzkiej: �Na og� zatem pa�stwa pozostaje tym najog�lniejszym poj�ciem, w kt�rego ramach zamykaj� si� dzieje Polski historycznej. Dzieje narodu polskiego mog� by� jej najcenniejszym rozdzia�em." 14 Gdy Zakrzewski zbli�y� si� w ten spos�b do kierunku tak ostro przez niego niedawno atakowanego i wycofa� si� z koncepcji historii Lam-prechta, to Sobieski po�wi�ci� jej specjalne studium (1904), a zaj�wszy si� badaniem zw�aszcza XVI i XVII stulecia i kieruj�c sw� uwag� na zachowanie si� w�wczas mas szlacheckich, nawi�zywa� cz�ciowo do jego soc j opsy etiologiczne j teorii. Z tego punktu widzenia w roku 1908 na �amach �Ateneum" poddawa� on analizie krytycznej �optymizm i pesymizm w historiografii polskiej". Pomimo i� stara� si� zachowa� w ocenie umiar i formalnie zdystansowa� si� od obu postaw, jako deformuj�cych rzeczywisto��, ju� samo motto zdradza�o jego stanowisko, motto przej�te od filozofa i poety niemieckiego Feuchterslebena: �Miej si� za zdrowego, a odzyskasz zdrowie." 260 Ale w�a�nie, jak s�usznie zauwa�a, cho� nie jest to zjawisko wy��cznie polskie, to wskutek szczeg�lnych warunk�w �u nas ka�da nadzieja i ka�da kl�ska odbija�a si� jak w zwierciadle w dzie�ach naszych historyk�w, ka�da napawa�a ich to rado�ci�, to smutkiem, to zaufaniem, to zw�tpieniem. St�d w dzie�ach naszej literatury niebywa�e wida� wahania i przeskoki: od optymizmu ku naj-straszniejszemu pesymizmowi..." Z jednej strony �w�r�d czarodziejskich mgie� romantyzmu, przy wt�rze najszczytniejszych pie�ni... wykwitn�� nasz optymizm", z drugiej za�, zw�aszcza na tle podupad�ego, niegdy� wspania�ego Krakowa, zrodzi�o si� w�r�d historyk�w � ale i u Matejki i w poezji � samobiczowanie, autokrytyka, �gad rozpaczy" i r�nego stopnia pesymizm. Zw�aszcza pod wra�eniem kl�ski 1863 roku, pragn�c uleczy� nar�d od niewczesnych poryw�w, zacz�to przekonywa� go, �e jest s�aby i ubogi, i ma�o o�wiecony. �Na tej drodze wykazywania naszej wewn�trznej s�abo�ci historia nasza dosz�a do tej tezy, kt�ra jest g��wn� cech� naszego pesymizmu historycznego, a kt�ra tkwi w tym mniemaniu, �e przyczyn� upadku Polski nie by� gwa�t, z zewn�trz przez obce pa�stwa nam zadany, ale przyczyn� by�o tylko nasze w�asne wewn�trzne os�abienie, nasze wewn�trzne choroby..." Wszystkie te ujemne s�dy zrekapitulowa� Bo-brzy�ski w tezie o zupe�nej anarchii, o braku wszelkiego rz�du jako przyczynie upadku, co podchwycili historycy rosyjscy, wyci�gaj�c z tego wnioski usprawiedliwiaj�ce ca�kowicie �mier� Polski. St�d reakcja przeciw szkole krakowskiej ze strony �rodowiska historycznego Warszawy, gdzie nie by�o takiego poczucia ni�szo�ci wobec zaborcy i gdzie docenia�o si� warto�ci dziedzictwa ideowego przesz�o�ci. �cieranie si� dw�ch postaw nie przebrzmi, �a� p�ki brzask zmartwychwstania nie przebije jej grubej opony w rzeczywisto�ci". 261 Jednak�e wahania mi�dzy stanowiskami ju� si� zmniejszaj�, co �wiadczy o tym, �e �nar�d nasz z wolna, ale jednak dochodzi do tego najtrudniejszego poznania, jakim jest poznanie samego siebie". 15 O aktualno�ci politycznej tego stanowiska �wiadczy jego obszerne streszczenie w �Przegl�dzie Narodowym", aprobuj�ce pogl�dy Sobieskiego, kt�ry z czasem, ju� po odzyskaniu niepodleg�o�ci pokusi� si� o w�asn� syntez� dziej�w Polski i skoncentrowa� j� doko�a idei narodowej,18 a w artykule pt. Skrzyd�a i pata ducha polskiego rehabilitowa� szlacht�-nar�d: �burzliwy, rokoszny, got�w rzuca� si� na w�adz�", ale rekompensuj�cy swe wady umi�owaniem wolno�ci, gotowo�ci� do ofiar w jej obronie; nawet umi�owanie liberum veto dodawa�o skrzyde� �duchowi narodowemu" tak samo w walce przeciwko Habsburgom, jak przeciw naje�d�com, zaborcom.17 2. ASKENAZY I KONOPCZY�SKI A REHABILITACJA PRZESZ�O�CI ob -r,, ion Rzeczpospolita szlachecka nie by�a wybra�cem w�r�d narod�w, jak mniemali niekt�rzy, ale nie by�a wyrodkiem, jakim� kopalnianym tworem, szalonym l niedojrza�ym. S. Askenazy, 1902 W procesie rehabilitacji przesz�o�ci na prze�omie dwu stuleci czo�owe miejsce zaj�� utalentowany historyk Szymon Askenazy.ls Wyst�piwszy na zje�dzie krakowskim z postulatem bada� nad po-rozbiorowymi dziejami Polski, jako profesor Uniwersytetu Lwowskiego realizowa� go systematycznie z pomoc� swych uczni�w (M. Kukie�, M. So-kolnicki, N. G�siorowska, K. M. Morawski, A. Ska�kowski, J. Iwaszkiewicz, W. Dzwonkowski i in.), podejmuj�c tematy z ko�ca XVIII i z XIX wieku. Przez sam wyb�r problematyki, koncentruj�cej si� doko�a prze�omowych wydarze� i postaci, doko�a sprawy polskiej w aspekcie og�lnoeuropejskim, pr�b odbudowy pa�stwowo�ci polskiej, walk o wyzwolenie, a tak�e przez spos�b jej uj�cia i przedstawienia, dzia�alno�� Askenazego i jego uczni�w odpowiada�a rozbudzonym w spo�ecze�stwie aspiracjom politycznym, niepodleg�o�ciowym. Tak te� by�a odbierana przez czytelnik�w, umacniaj�c w nich wiar� w �ywotno�� narodu i aktualno�� sprawy odbudowy niezale�nego bytu.19 Rozwijaj�c tezy szko�y warszawskiej, a w szczeg�lno�ci Korzona, Askenazy podpar� je przez sze- 263 rokie zastosowanie kryterium por�wnawczego, przez ukazanie sprawy polskiej w kontek�cie z kierunkiem ewolucji politycznej Europy. W tym �wietle wychodzi�o na jaw: (1) i� w wieku XVIII nie tylko Polska, ale i inne kraje przechodzi�y przez okres rozprz�enia wewn�trznego, degeneracji, demoralizacji, a przecie� nie doprowadzi�o to do ich upadku politycznego; (2) �e w omawianym okresie pojawiaj� si� raz po raz plany rozbior�w r�nych pa�stw, nie tylko Polski, a jedynie wskutek okoliczno�ci zewn�trznych Rzeczpospolita, znajduj�ca si� na linii ekspansji zar�wno Prus, jak i Rosji, ale te� os�abiona wewn�trznie, nie wykaza�a dostatecznej odporno�ci. Askenazy inaczej ni� Kalinka ocenia� dyplomacj� Sejmu Czteroletniego, inaczej ni� szko�a krakowska czy te� � w zaborze rosyjskim � W�adys�aw Spasowicz widzia� spo�ecze�stwo polskie w wieku XVIII, nawet w epoce saskiej, gdy�: �Polska saska nie �y�a w pr�ni, nie istnia�a w idealnym, doskona�ym �wiecie, lecz w epoce, kt�ra wyda�a Walpole'a... Teza Spasowicza o ciemnej epoce saskiej musi otrzyma� podk�adk� por�wnawcz�, nie chodzi o apologi� ani o s�d ujemny, ale trzeba zestawia�... W�a�ciwy s�d pozwoli ferowa� jedynie �cis�a, przedmiotowa, por�wnawcza krytyka historyczna." 20 Szko�a krakowska pochopnie posz�a za tezami historiografii pruskiej usprawiedliwiaj�cymi rozbiory rzekom� niezdolno�ci� Polski do �ycia, jej wewn�trznym rozk�adem. Wprawdzie odrzuca� Askenazy romantyczn� apologi� dawnej Polski, ale uzna� za szkodliwe tzw. �trze�we pojmowanie dziej�w", gdy ono wyradza si� w �jak�� ascetyczn� gorliwo�� pokuty, biczowania i umartwiania". 21 Jego rozprawa habilitacyjna Przymierze polsko--pruskie, w kt�rej broni� linii politycznej patrio- 264 � t�w z okresu Sejmu Czteroletniego, skierowanej przeciwko Rosji, godzi�a w tezy Kalinki; a we wszystkich swych pracach, czy chodzi�o o rozbiory Polski, czy o dzieje walki o ocalenie niepodleg�o�ci, czy o jej wyzwolenie, o ocen� �ywotno�ci i warto�ci dziedzictwa ideowego dawnej Polski ��� przeciwstawia� si� ugodowo�ci, zw�aszcza wobec Rosji, jak� wed�ug niego propagowali pod pozorem naukowym niekt�rzy historycy. Nie godzi� si� Askenazy z pogl�dem, jakoby naprawa Rzeczypospolitej u schy�ku XVIII wieku by�a niemo�liwa, a za s�uszn� uwa�a� diagnoz� Korzona, kt�ry uzna� Askenazego za swego kontynuatora. ��czy�a ich ze sob� wiara w nar�d, a tak�e w wielkie idea�y w jego dziejach, sprzeczne z d��eniami mocarstw zaborczych. W walce o te idea�y zgodnie z �dusz� narodu" przedstawia� Askenazy swych bohater�w: ks. J�zefa Poniatow-skiego � uosobienie cn�t rycerskich, W. �ulkasi�-skiego � wz�r heroicznego samozaparcia, Ko�ciuszk� � kt�ry �wciela� jedno�� Polski, Litwy i Rusi... o duszy przepojonej nowo�ytn� my�l� Zachodu". 22 Nie bez s�uszno�ci biograf Askenazego zauwa�y�: �Ksi��a J�zef wydany by� po raz pierwszy w 1904 r., gdy M�oda Polska nawi�zywa�a ni� tradycji romantycznej i powsta�czej. Wyprzedzi� on bardzo niewiele �eromskiego Sen o szpadzie".23 Jako trze�wy historyk nie m�g� Askenazy nie dostrzega� s�abych stron ustroju dawnej Rzeczypospolitej, sprawiaj�cych, i� wykazywa�a ona ma�� odporno�� wobec ekspansji mocarstw s�siednich. Zwolennik rz�d�w liberalno-parlamentar-nych, daleki by� od pogl�d�w Bobrzy�skiego, kt�rego pos�dza� o tendencje rezygnacyjne w stosunku do d��e� niepodleg�o�ciowych. Ale szczeg�lnie negatywnie ocenia� szko�� prusk� w historiografii niemieckiej, kt�ra �ama�a wed�ug niego regu�y bezstronno�ci i zaniedbywa�a 265 �nie�miertelne kryterium moralne, nie kryterium, jakie wolno mie� rz�dz�cym, stronnictwom, obywatelom, lecz niesko�czenie wy�sze, surowsze i m�drsze", orzekaj�ce, �co jest obowi�zkiem, co prawem og�u uspo�ecznionej ludzko�ci, co s�uszne, dozwolone, karygodne w odosobnionym �yciu wewn�trznym i we wzajemnym towarzyskim po�yciu cywilizowanych pa�stw i narod�w". 24 Pomimo tendencji rehabilitacyjnych stara� si� Askenazy zachowa� umiar w ocenie przesz�o�ci, a ju� w niepodleg�ej Polsce, odrzucaj�c samobi-czowanie jako owoc niewoli twierdzi�, �e wolna Polska �nie chce by� ani ni�sz� od kt�regokolwiek z najwi�kszych narod�w �wiata, ani wy�sz�, chce by� im r�wn�. Nie trzeba jej ani pokuty, ani pochlebstwa." 2S Nieco m�odszy od Askenazego W�adys�aw Ko-nopczy�ski, badacz okresu saskiego i stanis�awowskiego, w podobnym duchu rozwin�� � zw�aszcza podczas pierwszej wojny i ju� w Polsce niepodleg�ej � sw� niezwykle o�ywion� dzia�alno�� historiograficzn�. Jego studia nad okresem saskim (Sejm Grodzie�ski, 1907, Polska w dobie wojny siedmioletniej, 1909�1911) ukaza�y dno upadku; rozprz�enie wewn�trzne, znieprawienie, uleg�o�� wobec intryg cudzoziemskich, prywat�, �zniewag� przyj�t� przez setki tysi�cy bez pr�by oporu" � ale obok tego �mroku" tak�e przeb�yski ��witu", jaki opromienia zrealizowany w osobie Konar-skiego wz�r obywatela � publicysty: �stworzone przez jego trud duchowy drogowskazy konstytucyjne dla spo�ecze�stwa ... co prawda t�o zachowuje si� ciemne, przez kt�re tylko przebijaj� promyki �wiat�a", ale mimo wszystko, mamy tu ju� zapowied� kierunku, kt�ry doprowadzi� ma do mniej jednostronnej wizji przesz�o�ci, nawet w tej najbardziej skompromitowanej dobie saskiej. �Humory zwane �pesymizm� i �optymizm� z badania przesz�o�ci wy��czamy zasadniczo" � o�wiadcza� 266 jeszcze przed wojn� �wiatow� Konopczy�ski, ale dodawa�: �Nie chcemy mie� nic wsp�lnego z sekt� samobiczownik�w, przypisuj�cych Polakom rekord egoizmu i g�upoty oraz odwieczn� perwersj� samob�jcz�." 2� S�owem, i Konopczy�ski szed� z pr�dem rehabilituj�cym przesz�o�� � ca�kiem �wiadomie, w poczuciu spe�nionego obowi�zku patriotycznego, wydobywa� z niej w miar� mo�no�ci �wiat�a i w pewnym stopniu usprawiedliwia� nieszcz�snymi okoliczno�ciami cienie. Ju� podczas wojny wskazywa� na Rad� Nieustaj�c� jako zacz�tek regularnego rz�du (1917). W studium Liberum veto (1918) stara� si� przez por�wnanie z innymi pa�stwami, gdzie r�wnie� wyst�powa�y prywata, sobkostwo, od�rodkowe d��enia � cz�ciowo os�abi� krytyk� tej instytucji w Polsce, stwierdzaj�c przy tym, i� jej szkodliwo�� uznali sami Polacy i znie�li liberum veto, za co zostali ukarani przez o�cienne pa�stwa. Usprawiedliwiaj�c optymistyczne tendencje historiografii dla podtrzymania � za czas�w Apuchtinowskich � czci dla tradycji narodowej, u progu niepodleg�o�ci jednak zauwa�y�: �Dzi� chodzi o co innego, chodzi o m�dr� budow� pa�stwa. Budowniczym nowej Polski przystoi pogl�d na dzieje surowy a sprawiedliwy, �cis�y a nieub�agany, taki w�a�nie pogl�d, jaki przy�wieca� epoce Sejmu Czteroletniego i Ksi�stwa Warszawskiego. Osi�gn�� i zachowa� ten krytyczny punkt widzenia by�o jedyn� z g�ry powzi�t� d��no�ci� autora." 27 Bardzo to znamienna wypowied�, zapowiadaj�ca w obliczu odbudowy pa�stwa konieczno�� zmiany kryteri�w i pod k�tem widzenia imponderabili�w pa�stwowych postuluj�cych krytyczn� ocen� przesz�o�ci, nawi�zuj�c w tym do stanowiska z epoki O�wiecenia, w kt�rej, jak wiadomo, akcentowano przede wszystkim postulat wzmocnienia rz�du, w�adzy pa�stwowej. Przekonamy si� jeszcze, jak dalece Konopczy�- 267 ski ju� w Polsce niepodleg�ej realizowa� ten postulat krytycznego i wy��cznie przedmiotowego pogl�du na przesz�o�� narodow� i czy w jakim� stopniu przesun�� on punkt ci�ko�ci z idei narodowej na ide� pa�stwa. Na razie jeszcze, w roku 1918 w artykule rekapituluj�cym pt. O warto�ci naszej spu�cizny dziejowej, opublikowanym w �G�osie Narodu", ocenia� j� � cho� usi�owa� zachowa� pewien umiar � przede wszystkim z punktu widzenia obrony optymistycznej tendencji, atakuj�c szko�� krakowsk�, a zw�aszcza Bobrzy�skiego. Przypominaj�c czasy ucisku pod zaborem carskim, Ko-nopczy�ski stwierdza�, i� wtedy m�odzie� potrzebowa�a takiej historii, kt�ra by ukazuj�c �wznios�o�� zasad republika�skich" w epoce katastrofy przeciwstawionych �ohydzie policyjnego despotyzmu europejskiego otoczenia ... usprawiedliwia�a przed nami nieomylny g�os naszych serc". By�a to obrona zdrowego instynktu samozachowawczego �narodu przed obc� pogard� i w�asnym zw�tpieniem". Z drugiej strony Konopczy�ski stwierdza�, �e duch krytyki zawsze towarzyszy� d��eniu do naprawy, jak si� to dzia�o m.in. po roku 1863. Przeciwko zbyt jednak krytycznej tendencji wyst�pili historycy warszawscy, zw�aszcza ostr� reakcj� wywo�a� Bobrzy�ski, propaguj�cy pos�usze�stwo wobec sta�czyk�w, lojalizm wobec zaborcy, dowodz�cy, �e Polacy nie przestali by� narodem anar-chicznym, niepoprawnym, na kt�rym ci��� dawne grzechy. �Tr�jca krakowska okaza�a nieraz prawdziwy pesymizm, tj. niewiar� w historycznie powsta�y charakter narodowy, polski, t� najistotniejsz� nasz� spu�cizn� dziejow�." Autor twierdzi�, �e po �mierci Szujskiego i Kalinki nast�pi� zmierzch pesymistycznego nurtu. Grozi jednak niebezpiecze�stwo i z drugiej strony: niebezpiecze�stwo hyperoptymizmu, samo- uwielbienia, minimalizowania wad i niedostatk�w dawnej Rzeczypospolitej. Ujemnym nast�pstwem pesymizmu jest determinizm, prowadz�cy do przenoszenia �r�de� z�ego i nieszcz�� w Polsce zbyt g��boko w przesz�o��. Trzeba wi�c zachowa� miar� i trzyma� si� bezwzgl�dnej prawdy, kt�ra �o�wieca, uzbraja i wyzwala". 28 -i 3. REPERKUSJE WOJNY �WIATOWEJ Polska zrealizowa�a max�mum wolno�ci i swob�d politycznych, jakie da�y si� osi�gn�� w granicach �wczesnych mo�liwo�ci historycznych, a zarazem wyprzedzi�a w rctewoju swym pod bardzo wieloma wzgl�dami o ca�e pokolenia, nieraz o ca�e stulecia, wsp�czesny sobie ' kontynent europejski. A. Cho�oniewski, 1917 Wojna �wiatowa, w czasie kt�rej wa�y�y si� losy przysz�o�ci Polski, pfzyczyni�a si� do wzmo�enia tendencji, wyst�puj�cych w polskiej my�li historycznej ju� od ostatnich dziesi�cioleci XIX wieku. Rozbudzonym nadziejom towarzyszy�o d��enie do rehabilitacji przesz�o�ci, do umocnienia wiary w �ywotno�� narodu, jego warto�ci jako r�wnouprawnionego, zdolnego do samodzielnego bytu politycznego cz�onka spo�eczno�ci europejskiej. Je�li w tocz�cej si� wojnie narod�w wysuwano jako jej cel obron� idea��w humanitarnych, wolno�ciowych i demokratycznych, to w publicystyce, ale i historiografii, podnoszono fakt, �e Polska ju� od dawna je realizowa�a, wyprzedzaj�c inne kraje Europy. Odbudowana niepodleg�a Polska powsta� ma jako kontynuacja dawnej i wskrzesi� jej kszta�t, rozwin�� jej ideowe dziedzictwo, zgodnie z jej ide� narodow� i uniwersalnymi idea�ami. To stanowisko prowadz�ce z regu�y do eksponowania wszystkich dodatnich i zamazywania ujemnych stron w dawnej Polsce musia�o w miar� tego, jak sprawa odbudowy w�asnej pa�stwowo�ci nabiera�a cech realnych, nasuwa� powa�ne w�tpliwo�ci z punktu widzenia imponderabili�w powsta- 270 j�cego na nowo do �ycia pa�stwa. Stawa� wi�c problem, czy ta przesz�o�� istotnie by�a bez skazy i czy mo�e ona bez zastrze�e� s�u�y� za wz�r, drogowskaz do urz�dzenia w�asnego bytu politycznego w wieku XX. S�owem, po upojeniu optymistycznym, w kt�rym nie brak by�o reminiscencji romantycznych, przysz�a reakcja w postaci bardziej trze�wej oceny dziedzictwa dawnej Rzeczypospolitej, a w szczeg�lno�ci roli w nim czynnika pa�stwowego. Podczas tocz�cej si� wojny do przemo�nego g�osu doszed� jednak kierunek, kt�ry w publicystyce wyra�ali Antoni Cho�oniewski i Artur G�rski, a w historiografii trzej wybitni historycy prawa: Oswald Balzer, Stanis�aw Kutrzeba i J�zef Sie-mie�ski. Cho�oniewski w Duchu dziej�w Polski (1917) ukazywa� Polsk� jako pa�stwo realizuj�ce najwznio�lejsze idea�y wolno�ciowe, humanitarne, demokratyczne w tym czasie, gdy gdzie indziej triumfowa� absolutyzm; Polsk� �szerzycielk� wolno�ci" w Europie, pokojow�, wiern� swemu powo�aniu, wyprzedzaj�c� w rozwoju Europ�, zapowiadaj�c� to, do czego dopiero w XIX czy XX wieku d��� inne kraje. �Polska upad�a dlatego, �e nie upodobni�a si� do s�siednich despotii, �e by�a "krajem wolno�ci... Zgin�a, gdy� przy ca�ym chwilowym za�amaniu si� swej si�y duchowej by�a tworem politycznym doskonalszym i niewsp�miernie wysoko rozwini�tym w zestawieniu z tym, co j� otacza�o." 29 Artur G�rski, nawi�zuj�c wyra�nie do historio-zofii Mickiewicza, ods�ania� w dawnej Polsce idea� �cz�owiecze�stwa", religijny stosunek do �ycia, atakowa� tych, kt�rzy przez sw�j pesymizm podwa�ali �instynkt zachowawczy narodu". Droga dziejowa Polski wiod�a ku �szlachecko�ci", budowie �rasy wolnej na ziemi wolnej ... Bez pa�sko�ci, bez chamsko�ci, bez imperializmu, bez zabo- 271 r�w, bez cynizmu narodowego". A jaka ma by� przysz�o�� Polski? Artur G�rski przestrzega� przed budowaniem �pa�stwa urz�dnik�w, dyplomat�w, militaryst�w"; powinna Polska nawi�zywa� do �kr�lewskiego ducha Mickiewicza", a wi�c do zasad �ycia zbiorowego, opartego na dobrej woli, sumieniu, uczuciu religijnym obywateli.30 W tocz�cej si� dyskusji nad dziedzictwem dawnej Polski znamienny by� g�os czo�owego historyka prawa, ucznia Bobrzy�skiego, Oswalda Balze-ra. W swej rozprawie Z zagadnie� ustrojowych Polski (1915) przeprowadzaj�c kolejne por�wnania r�nych urz�dze� Rzeczypospolitej z ich odpowiednikami w innych krajach, Balzer zakwestionowa� tez� o ich anomalii, ich �redniowiecznym anachronizmie. �Nie mo�na wini� Polski o to, �e �y�a wtedy tymi samymi urz�dzeniami, karmi�a si� tymi samymi pogl�dami, co i reszta cywilizowanej ludzko�ci, �e jej nie wyprzedzi�a reformami." Stanowo��, sejmy, samorz�d sejmikowy, wybieralno�� kr�l�w, brak uporz�dkowanej administracji itd. � wszystko to nie musia�o prowadzi� do anarchii, kt�ra mog�a powsta� tak�e w ustrojach kierowanych przez absolutnych monarch�w. Niech�� do absolutyzmu w Polsce nie by�a bezpodstawna, o czym �wiadczy noc �w. Bart�omieja. Je�li chodzi o ustr�j spo�eczny Polski, to podobny by� i gdzie indziej, a to w�a�nie z Zachodu przychodzi�y do nas z�e wzory ucisku podda�cze-go. Zasady ustrojowe Polski w niejednym by�y �lepsze i doskonalsze" ni� na Zachodzie. Z podobnymi brakami jak w Polsce inne pa�stwa w XVIII w. przetrwa�y, nie jest wi�c s�uszne twierdzenie, �e te braki by�y przyczyn� sprawcz� upadku Polski. By�o ni� nic innego jak �po��dliwo�� z��czonych, a wi�c przemo�nych, na zgub� Polski sprzymierzonych s�siad�w". Gdyby nie dokonany gwa�t rozbior�w, nie by�o �adnej konieczno�ci dziejowej upadku Polski; �przetworzywszy w sto- 272 sownym czasie urz�dzenia swoje na r�wni z innymi pa�stwami, przetrwa�aby razem z nimi, przez dalsze stulecia, jako organizacja �yj�ca i �ywotna". s1 W podobnym duchu rehabilitowa� ustr�j dawnej Polski Kutrzeba. Przeciwstawia� jego pi�kno opartemu na teorii boskiego pochodzenia w�adzy i tradycji rzymskiej � absolutyzmowi. Przypomina� wolno�ciowe i demokratyczne idea�y szlachty, pobudzaj�ce jej �ywotno�� i aktywno�� publiczn�. Polska od wieku XVI, odrzucaj�c obce wzory, posz�a w�asn� drog�, kt�ra prowadzi�a w �kierunku coraz dalszego, a� do ostatnich cz�sto konsekwencji, wykszta�cenia przewagi czynnika spo�ecznego... gdy na Zachodzie zgniecenie go na korzy�� w�adc�w za�amaniem niejako by�o linii rozwoju, odgi�ciem jej w inn� ni� bieg�a poprzednio stron�, w przeciwie�stwie do polskiej linii prostej". Polska sama przed upadkiem pa�stwa �prac� w�asnej my�li i woli, cho� inn� drog�, cho� z utrzymaniem zasad wolno�ci, wytworzy�a z siebie te nowe pierwiastki, kt�re przynios�y rozkwit pa�stwowo�ci w absolutnych monarchiach", ale zanim reformy wyda�y owoce, pa�stwa zaborcze po�o�y�y jej kres. 32 Zdawa� sobie Kutrzeba spraw� ze s�abych stron pa�stwowo�ci polskiej, bo �pi�kno�� nie jest si��, chyba dla kobiety, i to cz�ciej w powie�ci ni� w �yciu", ale eksponowa� przede wszystkim ideowe warto�ci Rzeczypospolitej. S�dzi�, �e hy per krytyczna ocena przesz�o�ci ze strony szko�y krakowskiej okaza�a si� b��dna i szkodliwa, zw�aszcza w okresie wojny. Z tego wzgl�du ulwa�a� prac� Cho-�oniewskiego za po��dane antidotum na syntezy Bobrzy�skiego i Szujskiego. Podkre�la� Kutrzeba zbie�no�� zasad dawnej Polski ze wsp�czesnymi idea�ami. Nie neguj�c s�abych stron ustroju Rzeczypospolitej, pewnych przerost�w wolno�ci, zaniedba� w wykonywaniu obowi�zk�w wobec pa�- 18 � Nar�d a pa�stwo... 27* stwa, co utrudnia�o obron� przed wrogami, aprobowa� �zdrowe ziarno", jakie si� kryje w ca�ej koncepcji dziej�w Polski, kt�r� zaprezentowa� Cho�oniewski.33 I trzeci historyk prawa J�zef Siemie�ski, uto�samiaj�c idea�y wsp�czesne z zasadami ustrojowymi i urz�dzeniami dawnej Rzeczypospolitej (parlamentaryzm, swobody obywatelskie, samorz�d, wolno�� religijn� i narodowo�ciow�, demo-kratyzm), podnosi� wysok� �kultur� polityczn�" dawnej Polski. R�nicowa� jednak funkcjonowanie tych instytucji w okresie rozkwitu Rzeczypospolitej oraz w XVII i XVIII wieku � �epoce zastoju i rozstroju", gdy do g�osu doszed� �zaciek�y konserwatyzm republika�ski". Obawa przed reformami, jako zagra�aj�cymi absolutum dominium, uniemo�liwia�a przystosowanie machiny pa�stwowej do tej wydajno�ci si�y i sprawno�ci, jakiej domaga�y si� zadania wielkiego �rozwini�tego pa�stwa nie bronionego w dodatku przez natur� granic". Dopiero Sejm Wielki dokona� naprawy, �ami�c kanony z�otej wolno�ci, ale zachowuj�c istotne warto�ci dawnego ustroju. W obliczu odbudowuj�cego si� pa�stwa, Siemie�ski przypomnia� �dziedzictwo Rzptej", do kt�rego trzeba nawi�za�. Nie chodzi�o o formy, ale o aktualno�� tre�ci ideowej, o �idee zasadnicze, kt�rych te instytucje by�y wyrazem". Je�li prawd� jest, �e idee te �w gorszych warunkach zacz�y dawa� owoce gorsze, cz�sto chore", to przecie� przyszed� okres reform, w czasie kt�rego nawi�zuj�c do �wietnych wzor�w z Renesansu polskiego, dokonano naprawy. W obliczu wyzwolenia, trzeba nadaj�c kszta�t odbudowywanemu pa�stwu, pami�ta� o wspania�ym dziedzictwie ideowym, wbrew temu, ,co wynika�o z hyperkrytycznej jego oceny z ostatnich kilkudziesi�ciu lat34. Wreszcie, na zako�czenie tych wypowiedzi do�� 274 podobnie brzmi�cych, odosobniony g�os prawnika Tadeusza Brzeskiego, kt�ry w swej rozprawie pt. Teoria przyczyn upadku Polski (1918) spojrza� na ustr�j demokracji szlacheckiej nie z punktu widzenia idei, ale mo�liwo�ci jej realizacji. Wychodz�c z za�o�enia, i� ustr�j ten wymaga� odpowiedniego poziomu umys�owego i moralnego szerokiej rzeszy obywateli, ich �wiadomo�ci spo�ecznej, Brzeski stwierdza�, �e jej brak skazywa� Rzeczpospolit� �na niemoc". Czy warto�ci moralne tkwi�ce w tym ustroju mog�y zrekompensowa� os�abienie rz�du, w�adzy pa�stwowej? �Przychodzi epoka podporz�dkowania w�adzy pa�stwowej jednej warstwy spo�eczno�ci... spo�ecze�stwo zwyci�y�o pa�stwo, jednostka zwyci�y�a spo�ecze�stwo." 85 Oto dylemat, jaki musia� teraz stan�� przed historykami w obliczu buduj�cego si� na nowo nie obcego, ale w�asnego pa�stwa. 18* 4. �PRZYCZYNY UPADKU POLSKI" � REKAPITULACJA Ot� chcemy si� z g�ry zastrzec, �e pragniemy unikn�� pesymizmu, kt�ry rozbraja l skrzyd�a podcina, tak Jak znowu optymizm za�lepia i zaskorupla. F. Papce, 1917 O�miu wybitnych uczonych, kt�rzy podczas wojny zrekapitulowali w Krakowie w roku 1917 pogl�dy na upadek Polski, pomimo r�nic zbli�y�o si� w zasadniczych wnioskach. Rozwa�aj�c rozmaite czynniki, wyk�adowcy odrzucali tez� deterministyczn�, g�osz�c�, �e upadek by� nieodzowny,- �e stanowi� konieczne nast�pstwo wydarze�, niezdolno�ci narodu szlacheckiego do zachowania niepodleg�o�ci, skutek zgubnej formy rz�du. Nie by� tym czynnikiem rzekomo przej�ciowy pod wzgl�dem geograficznym tw�r, jakim by�a Polska (E. Romer), ani ekspansja terytorialna na Wsch�d (O. Halecki), ani zasoby gospodarcze, jakimi kraj dysponowa� (F. Bujak). Znamienne dla wszystkich prelegent�w by�o przerzucanie istotnej przyczyny s�abo�ci i nieod-porno�ci na stan moralny, �wiadomo�� i wol� spo�ecze�stwa, a tak�e akcentowanie donios�ego znaczenia reform stanis�awowskich i ca�ego odrodzenia narodowego u schy�ku Rzeczypospolitej. Charakterystyczna pod tym wzgl�dem by�a wypowied� Franciszka Bujaka, kt�ry po zanalizowaniu sytuacji ekonomicznej Polski w wieku XVIII i jej 276 niedostatk�w, nie tam szuka� przyczyny upadku Rzeczypospolitej: �Rozstrzygaj�cym, wed�ug mego zdania, momentem dla upadku Polski by� brak silnej i rozumnej woli do utrzymania si� przy niepodleg�o�ci pa�stwowej w warunkach, w jakich si� Polska znajdowa�a w XVIII wieku. Polska jako pa�stwo uleg�a przemocy, bo przesta�a spe�nia� elementarne obowi�zki wzgl�dem siebie, a kiedy nareszcie, niemal po up�ywie ca�ego wieku, przypomnia�a- sobie te obowi�zki, by�o ju� za p�no; drapie�cy czym pr�dzej przyst�pili do ostatecznego rozszarpania swej zdobyczy." 36 Czy zawini� ustr�j? Kutrzeba odpowiada�, �e zawini�y nie jego zasady, godne pochwa�y, ale niedostatki jego funkcjonowania, brak sta�ego rz�du, spr�ysto�ci w�adzy, brak jedno�ci � co usun�y reformy, a w szczeg�lno�ci Konstytucja 3 Maja, dzi�ki czemu Polska �nie tylko dor�wna�a warto�ci� pa�stwowo�ci innym pa�stwom �wczesnej kontynentalnej Europy, lecz je przewy�szy�a." 37 Istotn� przyczyn� s�abo�ci by� fakt, i� Polska obra�a sobie drog� trudniejsz�, wymagaj�c� �rozumu stanu nie tylko u jednostek stoj�cych na czele, ale u og�u szlachty." 38 Jednakowo� si�y moralne i umys�owe pozostawia�y wed�ug Kallenbacha przed pierwszym rozbiorem wiele do �yczenia, a po I rozbiorze �walka �wiat�a z ciemno�ci� nie mog�a po p�wiecznych mrokach sko�czy� si� od razu triumfem... na zgub� bowiem Rzptej z�o�y�y si� dwie przemo�ne przyczyny: zewn�trzna, jawna, dla obcych i swoich widoczna zach�anno�� zaborcza s�siad�w... ale obok tych przyczyn zewn�trznych dzia�a�y i wsp�dzia�a�y przyczyny wewn�trzne: anarchia, sobkostwo, bezmy�lne ambicje, kt�re o�mieli�y i rozzuchwali�y chciwych zaborc�w".39 A polityka zagraniczna, dyplomacja polska? Odpowiada� Konopczy�ski: ��aden inny nar�d nie sk�ada� polityki zewn�trznej w r�ce takich przy- 277 padkowo wylosowanych Metternich�w. O rutynie, wiedzy, do�wiadczeniu, ci�g�o�ci praey nie mog�o by� mowy w takim organie... Ju� to w og�le sar-macki charakter narodowy by� przeciwie�stwem cech wymaganych od dyplomaty; ze wszystkich cn�t potrzebnych w tym zawodzie posiada� Polak tylko jedn�, chwalon� przez Talleyranda: wspaniale siada� lub stawa� do konferencji. Odbija�o si� to na braku konsekwencji w polskiej ekspansji i polityce zewn�trznej." *� W tych warunkach na upadek Polski z�o�y�y si� zar�wno przemoc zewn�trzna, jak i wewn�trzne niedomagania, kt�re s�siedzi potrafili wyzyska�. Zgubi�a nas anarchia, ale nie tylko w Polsce, lecz tak�e w stosunkach mi�dzynarodowych, bo wiek XVIII by� klasycznym wiekiem rozbior�w. Motywem rozbioru Polski by�o to, �e �Rzpta chcia�a si� odrodzi� i zreformowa�." 41 Wysi�ki te jednak, czy chodzi�o o Sejm Czteroletni, czy te� o Insurekcj�, nie powiod�y si� � nie tylko ze wzgl�du na przewag� fizyczn� wrog�w, stwierdza� W. Tokarz. I w jednym, i w drugim wypadku przyw�dcy �nie wierzyli w si�y moralne narodu i � zamiast go podnosi� do poziomu w�asnego, woleli zni�a� sw� polityk� do domniemanego jego poziomu energii. Za Stanis�awa Augusta popularne by�o has�o, kt�re mo�na by uj�� kr�tko w s�owach � �czeka� i reformowa�*." Niemoc zdobycia si� na decyzj�, na wi�ksz� odpowiedzialno��, doprowadzi�y do zmarnowania szans i do II i III rozbioru. 42 Bardzo charakterystyczne stanowisko dla kszta�tuj�cego si� w obliczu odbudowy niepodleg�o�ci pogl�du na przesz�o�� narodow� zaj�� w referacie rekapituluj�cym prelekcje krakowskie Ignacy Chrzanowski. Wyra�nie stara� si� w nim lawirowa� mi�dzy Scyll� pesymizmu i Charybd� optymizmu. Dowodzi�, i� jeden i drugi nurt mia�y swe historyczne uzasadnienie i spe�nia�y swoj� funkcj� spo�eczn�. Mesjanistyczno-romantyczna apologi.a �wyp�ywa�a nie z czego innego, tylko z instynktu samozachowawczego". Ale przeciwny kierunek, jaki zapanowa� po roku 1863, odpowiada� historycznej potrzebie: �To wielka zas�uga historyk�w krakowskich � naukowa i obywatelska, leczenie z u�udy", ale ukazywanie wy��cznie ciemnych stron wywo�a�o �nadmierny pesymizm" i musia�o spowodowa� s�uszn� reakcj�. Czy jednak pogl�dy Balzera, Kochanowskiego, Cho�oniewskiego, jakie propagowali podczas wojny, nie prowadz� z kolei do �skrajnego optymizmu"? I oto Chrzanowski wysuwa� r�ne wobec nich w�tpliwo�ci i zastrze�enia w imi� krytycyzmu historycznego. Polska nie wytworzy�a jedno�ci rz�dowej, ani spr�ysto�ci rz�du, uniemo�liwi�y jej to bowiem: z�a organizacja elekcji, liberum veto, brak subordynacji niekarnych i zbyt ma�o odpowiedzialnych urz�d�w. Prawda, �e po I rozbiorze nast�pi�o odrodzenie, ale nie ogarn�o ono ca�ego narodu. Je�li causa efficiens upadku Polski by�a po��dliwo�� pot�nych s�siad�w, to trzeba z kolei zapyta�, dlaczego to Polska pad�a ich ofiar�? Bo by�a s�aba, a dlaczego by�a s�aba? Tu Chrzanowski szuka rozwi�zania zagadki: w charakterze narodu, w braku woli � wszystko sprowadza si� wi�c do morale. Chrzanowski wypowiada te s�owa, by sprowadzi� na ziemi�- apologet�w przesz�o�ci, by rozbudzi� w nowej sytuacji dziejowej potrzebny krytycyzm, chocia� wiedzia�, jak nasz og� �niech�tny jest takiej postawie". 4S Tak tedy, w przededniu odbudowy niepodleg�ego pa�stwa my�l o przesz�o�ci narodowej zmierza� zacz�a w kierunku jakiej� syntezy dw�ch przeciwstawnych postaw i koncepcji, w kierunku nie przeciwstawiania sobie, ale wi�zania ze sob� poj�cia narodu i pa�stwa. 278 JL. \ 5. O RENESANS HISTORII PA�STWA Stoimy, a przynajmniej powinni�my stan��, u progu okresu renesansu historii politycznej, a to zar�wno w literaturze naukowej, jak i pedagogicznej. St. Zakrzewski, 1923 Odbudowa niepodleg�ego pa�stwa stworzy�a warunki i klimat, sk�aniaj�ce do zatarcia rozbie�no�ci pomi�dzy tzw. optymistami i pesymistami historycznymi, czego objawem by�y ju� prelekcje o przyczynach upadku Polski w Krakowie w roku 1917. W Polsce niepodleg�ej nie od razu usta�y dawne swary i rekryminacje pod adresem szko�y krakowskiej,4* ale dono�niej zabrzmia�y g�osy, postuluj�ce naukowy, krytyczny stosunek do przesz�o�ci i kieruj�ce si� przeciwko jej apologii. Generaln� rozpraw� z �ustrojowcami" Balzerem i Ku-trzeb�, tak�e publicyst� Cho�oniewskim (por. wy�ej s. 271 i n.) podj�� u progu niepodleg�o�ci Stanis�aw Zakrzewski. Stwierdzi�, �e ulegli oni subiektywnym nastrojom chwili, kt�re s� �z�ym doradc� naukowym" i zaatakowa� przecenianie przez nich ustroju w stosunku do innych stron przesz�o�ci. Godzi� si� z tym, �e w �wietle por�wnawczej metody instytucje Polski nie by�y osobliwo�ci�, ale podkre�la�, i� w praktyce najwa�niejsze by�o, jak one funkcjonowa�y. Nie chodzi wi�c o s�d nad warto�ci� samego ustroju, ale o co innego. Nawi�zuj�c do Pawi�skiego i Rembowskiego stwierdza�, �e istota problemu polega�a na przy- 280 wr�ceniu r�wnowagi mi�dzy czynnikiem pa�stwowym i spo�ecznym, jaka zosta�a zachwiana. �Suma tych zjawisk streszcza si� w niedomaga-niach stosunku zachodz�cego pomi�dzy ustrojem pa�stwowym a spo�ecznym. Minimum konieczno�ci pa�stwowych ze wzgl�du na obron� zewn�trzn� i �ad wewn�trzny, minimum konieczno�ci spo�ecznych, bro� Bo�e nie nowoczesnych, lecz wynikaj�cych z poj�� naszych polskich XVII wieku � nie mog�o by� zrealizowane. Stary za� ustr�j Polski sko�czy� na tym, �e przesta� s�u�y� w�asnemu Pa�stwu i rozpocz�� s�u�b� obc�, pod gwarancj�. To by�o niew�tpliwie zwyrodnienie." Wykazywa� Zakrzewski sprzeczno�ci w stanowisku, jakie zaj�� Kutrzeba podczas wojny, i stawa� w obronie zasadniczej tezy szko�y krakowskiej-o samozawinionym upadku Polski jako �jeszcze nie-obalonej" i maj�cej �przed sob� przysz�o��".4S Ciekawszy jest dla nas odczyt Zakrzewskiego na walnym zebraniu Towarzystwa Historycznego we Lwowie w roku 1923, w kt�rym rozwin�� sw�j pogl�d na histori� polityczn� pa�stwa, wyra�ony jeszcze w roku 1906. Wskazywa� w nim na zwi�zek mi�dzy historiografi� i poczuciem pa�stwowym, my�l� polityczn�, kt�ry w warunkach niewoli zosta� zerwany stopniowo, w miar� tego, jak utracono �ywy kontakt z warsztatem pa�stwowym-W rezultacie nar�d sta� si� �surogatem poj�cia pa�stwa" i historycy skierowali g��wn� uwag� na dzieje wewn�trzne, kultur�, na �og�lnocywilizacyj-ne momenty". Nasuwa si� obecnie pytanie, co by�o-wa�niejsze, �czy dzieje [w ca�o�ci] pa�stwa, czy odartego z pa�stwowo�ci spo�ecze�stwa". Dawny spos�b. ujmowania dziej�w Polski nie odpowiada ju� nowym warunkom! �Wskrzeszenie pa�stwa restytuuje tak dobrze konkretn� prac� polityczno-pa�stwow� dla Polski, jak r�wnie� przywraca prawo pe�nego obywatelstwa historii politycznej w obr�bie naszej historio- 281 u progu okresu renesansu historii politycznej i to zar�wno w literaturze naukowej, jak i pedagogicznej". �Na ka�dy spos�b historiografia nowej pa�stwowej Polski spojrzy na przesz�o�� pod k�tem widzenia pa�stwowym w stopniu silniejszym ni� dot�d". W dziejopisarstwie po roku 1863 jedynie w syntezie Bobrzy�skiego pa�stwo tworzy �o�, oko�o kt�rej jest oplecione opowiadanie". R�wnie� ulec musi rewizji problem stosunku idei narodu �do idei pa�stwa z punktu widzenia struktury narodowo�ciowej Polski; nie mo�na rozwi�zywa� go w duchu nacjonalizmu pa�stwowego, kt�ry doprowadzi� Niemcy i W�gry do katastrofy. Ko�czy� swe refleksje autor twierdzeniem: �Nar�d polski by� i b�dzie narodem pa�stwowym, co tworzy szczeg�ln� cech� naszej kultury w czasach nawet niewoli. W pracy naukowej i w wychowaniu spo�ecze�stwa historiografia nasza musi zapewni� w dziejach narodu nale�yte miejsce pa�stwu, jego realnym sprawom i troskom o jego przysz�o��, o czym my�le� odzwyczaili�my si� przez ostatnie p�tora wieku." 46 Postulat ten odpowiada� aktualnej w�wczas koncepcji tzw. wychowania pa�stwowego, zdecydowanie przeciwnej romantycznej czy neoromantycznej awersji do idei pa�stwa. Jak dalece w opinii Zakrzewskiego synteza dziejowa Bobrzy�skiego nabiera�a aktualno�ci politycznej, �wiadcz� jego uwagi z okazji czwartego wydania Dziej�w Polski w zarysie w roku 1927, �w chwili, gdy po wypadkach majowych z r. 1926 kwestia ustrojowa, w�a�nie pod k�tem widzenia -�rz�du�, stoi na czele wszystkich naszych problem�w". Czyni� jednak pewne zastrze�enia wobec g��wnej tezy Bobrzy�skiego o s�abo�ci rz�du jako istotnej przyczynie upadku Rzeczypospolitej, bo przecie� z do�wiadcze� ostatniej doby wiadomo, i me pa�stw od katastrofy. 47 Nie pozosta� teraz d�u�ny swym krytykom i M. Bobrzy�ski. Polemizowa� z Balzerem (i z innymi �optymistami"), kt�ry wadliwie stosowa� metod� por�wnawcz�, skupiaj�c sw� uwag� na samym ustroju, nie uwzgl�dniaj�c praktyki �ycia, poziomu szerokich mas szlacheckich itd.; zakwestionowa� podzia� historyk�w na optymist�w i pesymist�w, jako sprzeczny z wymogami nauki, kt�ra ��da poznania i ujawnienia prawdy, cho�by �sromotnej". Broni� szko�y krakowskiej: �W okresie podzia��w i niewoli, po zawodzie i kl�sce ostatniego powstania znale�li si� historycy, kt�rzy postanowili przedstawi� narodowi nag� prawd� jego dziej�w i ods�oni� wewn�trzne przyczyny jego upadku. Chcieli przez to odrodzi� nar�d, wzmocni� jego si�y i zahartowa� go do przetrwania srogiego ucisku. My�l ta przewodnia zwi�za�a ich tak �ci�le, �e utworzyli now� szko��, kt�ra zrodzi�a si� w Krakowie, ale rozszerzy�a daleko poza jego granice. Szko�a ta mimo zarzut�w, z kt�rymi przeciw niej wyst�powali niekt�rzy historycy i publicy�ci, utrzyma�a si� a� do wybuchu wojny �wiatowej, a na jej badaniach i pogl�dach opiera�a si� polityka podj�ta pod has�em organicznej pracy." 48 Za szczeg�lnie szkodliwe ze wzgl�du na trudn� sytuacj� buduj�cego si� pa�stwa � uwa�a� Bobrzy�ski karmienie spo�ecze�stwa u�udami, zalecaj�c odkrywanie historycznej prawdy o niebezpiecze�stwach tkwi�cych w lekcewa�eniu czynnika rz�du i w nadmiernej wolno�ci. 49 W Uwagach nowych do IV wydania swej syntezy (1927) raz jeszcze wr�ci� do rozrachunku ze swymi przeciwnikami. Podkre�li�, �e nie tylko historycy szko�y krakowskiej ods�aniali ciemne strony dawnej Rzeczypospolitej, �e ku odzyskaniu niepodleg�o�ci nar�d szed� dwiema r�wnie uza- 282 283 sadnionymi drogami, kt�re z sob� nie kolidowa�y, tj. prac� organiczn� i walk� zbrojn�. Wyra�a� obaw�, i� z�a tradycja przesz�o�ci ci��y wci�� nad narodem, kt�ry uchwalaj�c konstytucj� wykaza� podobn� obaw� przed siln� w�adz� wykonawcz�, jak w swoim czasie Sejm Czteroletni. Domagaj�c si� rzetelnej prawdy o przesz�o�ci, wskazywa� na jej kszta�c�c� rol� wychowawcz�, szczeg�lnie wa�n� w nowych warunkach politycznych, we w�asnym pa�stwie demokratycznym: �Jako optymista w dziejach upadku mo�e wyst�pi� tylko poeta, pisz�cy powie�� historyczn�, bo ten z historii prawdziwej mo�e sobie dowolnie wybiera� to, co do jego poetycznego obrazu si� nadaje, idealizowa� osobisto�ci historyczne i wypadki, krytyki si� nie obawiaj�c. Kiedy historyk musi przedstawia� dzieje, jakie w rzeczywisto�ci by�y, poeta mo�e je przedstawia�, jakie w jego wyobra�ni by� by�y powinny. Ta jest r�nica mi�dzy Trylogi� Sienkiewicza a Szkicami Kubali. Na og� spo�ecze�stwa, na szerokie jego warstwy zawsze oddzia�ywa� b�d� wi�cej historyczne powie�ci ni� historyczne badania i prace, dla kt�rych naga prawda obowi�zuje. Prawda ta konieczna jest jednak dla tych, kt�rzy w historii szukaj� do�wiadczenia i nauki w rz�dzeniu spo�ecze�stwem i pa�stwem, do kt�rego s� powo�ani, i w og�le dla tych, kt�rzy na rozw�j narodu chc� wp�yn��. W spo�ecze�stwie dzisiejszym, demokratycznym, ko�o ich rozszerzy�o si� niezmiernie. Zabarwienie historii optymistyczne lub pesymistyczne, odbiegaj�ce od prawdy, odebra�oby jej warto�� kszta�c�c�. Mia�a j� dla nas w czasach niewoli i zabor�w, b�dzie j� mia�a jeszcze w wy�szym stopniu w dobie w�asnych rz�d�w, kt�ra si� rozpocz�a." 5D O t� rzeteln� prawd� upomnieli si� teraz i inni historycy: Kazimierz Tymieniecki twierdzi�, �e mesjanizm i optymizm nie maj� zwi�zku z rzeczywisto�ci�, podobnie jak i pesymizm, kt�ry wt�o- 284 czy� ca�e dzieje Polski w problem upadku pa�stwa w ko�cu XVIII wieku, przez co �skrzywi� musia� zasadniczy pogl�d na przesz�o��." 51 O. Bal-zer w Nowych przemy�leniach i uwagach o zagadnieniach ustrojowych Polski (1919) wycofa� si� ze swego hyperoptymizmu, a Marceli Handelsman na zje�dzie historyk�w w Warszawie w roku 1930 wysun�� dyrektyw� odpowiadaj�c� nowej sytuacji: �Obecnie, po optymizmie przyszed� czas na realizm. Wymaga tego �wiatowy stosunek do zada� historii. Nakazuje odwa�ny, nie licz�cy si� z obci��eniem przesz�o�ci� obowi�zek uczonego. ��da tego potrzeba w�asnego narodu. Bo jednego tylko ��da od nas, nauczycieli swoich, nar�d polski � prawdy cho�by najbardziej gorzkiej, najbardziej brutalnej, bez os�onek i frazesu, prawdy �praw-dziwej�." 52 6. KU SYNTEZIE DAWNYCH STANOWISK � PR�BA NOWEGO REWIZJONIZMU Ustroje tego typu dobrze funkcjonowa� mog� tylko przy bardzo wysokim poziomie intelektualnym i obywatelskim tych warstw spo�ecznych, kt�re do rz�d�w s� dopuszczane. St. Kutrzeba, 1930 Nie ulega w�tpliwo�ci, �e historycy polscy po odzyskaniu niepodleg�o�ci poczuli si� .mniej skr�powani w krytycznej ocenie przesz�o�ci. Za przyk�ad pos�u�y� mo�e W�adys�aw Konopczy�ski, kt�ry podczas niewoli szuka� przeb�ysk�w �witu ju� w epoce saskiej i broni� �instynktu samozachowawczego", g�osu serca, dyktuj�cego gloryfikowanie dziej�w narodowych. Ten sam Konopczy�ski w wydanej w roku 1923 Historii politycznej Polski przedstawi� Rzeczpospolit� w wieku XVIII w spos�b ma�o odbiegaj�cy od tego, jaki namalowali jego antagoni�ci ze szko�y krakowskiej. Analizuj�c, jak w swoim czasie Tadeusz Korzon, �si�y moralne i umys�owe" dawnej Rzeczypospolitej, dochodzi� do wniosk�w dalekich od �optymizmu". Okazuje si�, �e panowie, szlachta �dla siebie stworzyli ustr�j pa�stwowy, taki w�a�nie, jaki najlepiej zabezpiecza� ich wolno�ci i dobrobyt", �podporz�dkowali pa�stwowo��" swym interesom. W rezultacie przez zasad� jednomy�lno�ci, dobr� dla anio��w, a nie ludzi, sejm by� sparali�owany, ministrowie prowadzili polityk� na w�asn� r�k�, �bez kontroli", w polityce zagranicz- 286 4 nej brak�o kompetencji i konsekwencji. Pod pozorem wznios�ych idea��w panoszy�y si� samowola, sobkostwo, pogo� za popularno�ci�, niezaradno�� itd. I oto Konopczy�ski, szukaj�c przyczyn tego stanu, dochodzi do wniosku: �Wadliwy ustr�j spo�eczny i licha gospodarka, zupe�ny rozstr�j pa�stwowy, b��dy w polityce zewn�trznej i b��dy w polityce wewn�trznej, je�eli to wszystko, mimo lament�w i ostrze�e� r�nych Skarg�w i Sta�czy-k�w nie sk�ania�o spo�ecze�stwa do nawrotu, to widocznie co� szwankowa�o nawet w samej psychice polskiej, nie tylko w zewn�trznych formach jej przejaw�w." Wo�ania o reformy w dobie saskiej nie skutkowa�y, bo �nie chcia�o si� my�le� ani czu�, ani dzia�a�", bo wierzono, �e �mocarstwa czuwaj� nad nasz� wolno�ci�".5a Wprawdzie ustr�j demokracji szlacheckiej aktywizowa� spo�ecze�stwo i stwarza� przez to szans�, ale tylko dop�ki pa�stwa s�siednie nie wci�gn�y do s�u�by i pracy wielkich si� spo�ecznych, podczas gdy w Polsce odsuni�to je od �ycia publicznego. Tote�, jak to Konopczy�ski stwierdza� w Dziejach Polski nowo�ytnej (1936): �W rezultacie Rzeczpospolita zamiast 12 milion�w przeci�tnie patriotycznej ludno�ci mog�a liczy� na l�Wa miliona. Dziewi�� dziesi�tych cz�ci narodu czu�o si� obco i �le w rodzimym kraju i stan ten utrwali� si� dzi�ki temu, �e klasa uprzywilejowana by�a do�� liczna, aby ca�� reszt� przez par� wiek�w trzyma� w gar�ci i wyzyskiwa�. Cokolwiek te� si� m�wi o demokratyzmie dawnej szlachty, dla pa�stwa lepiej by�o mie� arystokracj� mniej liczn� i pozby� si� jej w drodze wewn�trznej rewolucji, ni� czeka� pod rz�dem owych dwustu tysi�cy, a� warstwa rz�dz�ca si� prze�yje i kraj rozszarpi� zaborcy." 5* I tak s�awiona unia z Litw�, ujemne skutki kt�- 287 Tej dostrzegali ju� i Lelewel, i Szujski, i Bobrzy�- -ski, wed�ug Konopczy�skiego odbi�a si� fatalnie jia psychice, na charakterze narodu szlacheckiego. W nast�pstwie zaj�cia wielkich obszar�w na -wschodzie: �na pok�adzie sielskiego, ziemia�skiego �ywota w przestworzach wschodnich, przy ekstensywnej gospodarce, w�r�d bezmiaru p�l, gaj�w, ��k i w�d rozwin�a si� i�cie polska bez-troskliwo�� i oboj�tno�� na wszystko, co nie za-.gra�a wprost naszemu domowemu szcz�ciu. Bez wielkich nami�tno�ci, bez ca�opalnych ofiar, bez tragicznego szamotania si� z losem, bez targaj�cych dusz� w�tpliwo�ci p�yn�o mi�kko �ycie staropolskie. Rozrzedzona ludno�� �y�a jakby jak�� rozrzedzon� kultur�. Nie by�o tam ani �miertelnej walki, ani intensywnej na miar� zachodni� pracy. Zar�wno napi�cie, jak i umiej�tno�� pracy pozosta�y w tyle poza Europ�. Nazywaj�c rzeczy po imieniu � rozwin�o si� lenistwo i niedbalstwo; z kolei przysz�y wojny dzikie, niszcz�ce, z nieprzyjacielem na og� ni�szym kulturalnie � Moskalem, Turkiem, Tatarem, Kozakiem. Wojna w og�le nie jest szko�� pracy kulturalnej, a tym bardziej taka wojna, w kt�rej od przeciwnika niczego nie mo�na si� nauczy�. St�d jeszcze jedna pobudka do lenistwa i do �ycia z dnia na dzie�." 53 Unia ostatecznie os�abi�a �ywotno�� narodu i przekaza�a mu ci�kie dziedzictwo: spraw� rusk� i litewsk�. Tak�e Kutrzeba w Polsce niepodleg�ej mniej entuzjastycznie ocenia� bezwzgl�dne warto�ci ustroju dawnej Rzeczypospolitej i wysun�� w stosunku do nich r�ne zastrze�enia, podobnie jak Konop-czy�ski czy Brzeski. Nie by� ten ustr�j czym� wyj�tkowym w dziejach Europy, gdzie �ruchem wahad�owym" wyst�puj� dwa odmienne typy pa�stwowo�ci. W jednym z nich przewaga nale�y do czynnika w�adzy centralnej, spoczywaj�cej w r�kach jednostki lub nielicznej grupy, w drugim � 288 do spo�ecze�stwa, do wi�kszej zbiorowo�ci. Ka�dy z tych modeli ma swoje dodatnie i ujemne strony. W pierwszym przypadku lepiej zabezpieczone s� interesy ca�o�ci, racja stanu; w drugim � cech� dodatni� jest wi�ksza aktywno��, ofiarno�� i poczucie wsp�lnoty w�r�d obywateli. Jednak�e w obu typach pa�stwowo�ci gro�� pewne niebezpiecze�stwa: arbitralno�� w�adzy, nie licz�cej si� z prawami obywateli, kr�powanie ich swob�d, albo zn�w � uto�samianie interes�w pa�stwa z interesami rz�dz�cej grupy, os�abienie czynnika w�adzy rz�dowej, zachwianie r�wnowagi na rzecz spo�ecze�stwa, tendencje anarchiczne i os�abienie pa�stwa. Polska w wieku XVI�XVIII ewoluowa�a w kierunku typu pa�stwowo�ci o przewadze czynnika spo�ecznego; ustr�j taki jednak, by dobrze funkcjonowa�, musi si� opiera� na warstwie rz�dz�cej o wysokim stopniu wyrobienia intelektualnego i umys�owego. A jak si� ten poziom przedstawia� u schy�ku Rzeczypospolitej, Kutrzeba dobrze wiedzia�, tak samo jak Konopczy�ski W ka�dym razie ujemne strony ustroju Rzeczypospolitej opartego na idei wolno�ci, da�y o sobie zna�: wybuja�e swobody, egoizm stanowy, skr�powanie w�adzy rz�dowej, wszystko to sprawia�o, �e os�ab�a odporno�� pa�stwa na zewn�trz i dodatnie strony ustroju (m.in. poczucie patriotyzmu, atrakcyjno�� Polski dla obcych �ywio��w) nie kompensowa�y w dostatecznym stopniu ujemnych nast�pstw �wolno�ci", nara�aj�c na szkody interesy pa�stwa. Dlatego te� zar�wno obcy, jak i swoi, patrz�c na instytucje pa�stwowe dawnej Rzeczypospolitej pod k�tem widzenia jej upadku, przewa�nie wydawali o nich ujemny s�d, �o ile wyra�a�y ide� wolno�ci". 58 Widoczna jest zar�wno u Konopczy�skiego, jak i u Kutrzeby pewna zmiana w kryterium warto- 19 � Nar�d a pa�stwo... 289 �ciowania, w ocenie dawnej Rzeczypospolitej, w czym do g�osu dochodzi�a idea pa�stwa. Odbudowa w�asnego pa�stwa stwarza�a obiektywne przes�anki, aby odmiennie ni� w czasach porozbiorowych ujmowa� poj�cia narodu i pa�stwa, a zw�aszcza zaniecha� ich fetyszyzowania. Naturaln� ewolucj� by�o teraz nie przeciwstawianie, ale zbli�anie ich do siebie, wyzwalanie si� od awersji do organizacji pa�stwowej, z drugiej za� strony � od egzaltacji ide� narodow�. Temu procesowi na przeszkodzie stawa�a jednak tocz�ca si� walka polityczna o w�adz� i o �rz�d dusz" mi�dzy dwoma g��wnymi partnerami: tzw. obozem Pi�sudskiego i �narodowym", reaktualizuj�ca dawny sp�r. Obie strony, czy chodzi�o o granice i kszta�t odrodzonej Polski, czy o jej konstytucj�, czy o system edukacyjny, pos�ugiwa�y si� cz�sto obu poj�ciami jako przeciwstawnymi, a chocia� w praktyce r�nice te z biegiem czasu si� zaciera�y, zw�aszcza po utworzeniu Obozu Zjednoczenia Narodowego, pewien zam�t poj�ciowy pozosta�. Nie wchodz�c tu w omawianie tych kontrowersji, stwierdzi� mo�na, i� istnienie pa�stwa sk�ama�o do upowszechniania rozumienia poj�cia pa�stwa w sensie takim, jaki mu nadawano w innych krajach, nie obci��onych d�ug� niewol� polityczn�, tak jak Polska. Obie strony zgadza�y si�, �e Polacy s� narodem �pa�stwowym", �e konieczn� form� �ycia narodowego stanowi pa�stwo. Jeszcze u progu niepodleg�o�ci twierdzono, �e �z powstaniem pa�stwa polskiego wchodzimy do rodziny narod�w pa�stwowych. Romantyzm polityczny, kt�ry by� o�ywczym �r�d�em w niewoli, dla rw�cego si� do realnego �ycia narodu by�by samob�jstwem; odt�d pa�stwo jest naszym idea�em." " A wi�c normalne pa�stwo, ze wszystkimi jego akcesoriami, kt�re budzi�y wstr�t u naszych daw- 290 nych, ale i nowych romantyk�w, jak Artur G�rski. Zamiast antynomii torowa�a sobie drog� my�l o sprz�eniu ze sob� poj��: nar�d i pa�stwo. Wprawdzie wzros�o jeszcze w�r�d historyk�w zainteresowanie problematyk� narodu polskiego, jego genez�, kt�r� przesuwano do �redniowiecza, zagadnieniem pocz�tk�w i rozwoju �wiadomo�ci narodowej, ale proces�w tych nie przeciwstawiano integracyjnej roli pa�stwa. G�oszono teraz, �e pa�stwo stanowi konieczn� form�, warunek istnienia narodu, i podkre�lano, �e Polacy osi�gn�li etap rozwojowy wy�szy ni� grupa etniczno-kulturama, �e byli narodem zawsze �pa�stwowym."5S O ile dawniej akcentowano trwa�o�� narodu, cho�by utraci� polityczn� samodzielno��, to teraz za czynnik konieczny stabilizacji i rozwoju �ycia narodowego uznano pa�stwo. Twierdzono, �e Polska nigdy, pomimo utraty na d�u�szy czas niepodleg�ego bytu, nie przesta�a by� �zbiorowo�ci� polityczn�", �faktycznie istniej�c� przez w�asne pa�stwo albo potencjalnie przez d��enie do tego". W nowych warunkach nale�y wyzby� si� starych nawyk�w przeciwstawiania sobie narodu i pa�stwa. Tak te� rozumie to sprz�enie ze sob� obu poj�� konstytucja z roku 1935, kt�ra w art. 9 zadania pa�stwa okre�la w tym duchu (�Pa�stwo d��y do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym wsp�dzia�aniu dla dobra powszechnego"). Nie nale�y przeciwstawia� spo�ecze�stwa pa�stwu, kt�re nadaje mu trwa�� form�, bo one wzajemnie si� uzupe�niaj�. 59 Mimo wszystko nie brak by�o i teraz z kolei tendencji do fetyszyzowania poj�cia pa�stwa ze strony obozu prorz�dowego, co jednak budzi�o w�r�d niekt�rych jego zwolennik�w zastrze�enia: �Jak gdyby s�owo to t�umaczy�o wszystko, jak gdyby pojecie to by�o warto�ci� sam� w sobie". �Tak jednak nie jest. Pa�stwo jest tylko organizacj� bytu narodu, przez kt�ry i dla kt�rego 291 wszystko w pa�stwie si� dzieje, organizacj� konieczn�, jedyn�, ale tylko organizacj�." Jak si� okazuje, pa�stwo nie mo�e by� jedynym czynnikiem decyduj�cym o losach kraju, spe�nia ono rol� przede wszystkim jako si�a �stabilizacyjna", gdy za� chodzi o dynamiczne dzia�anie, trzeba si� odwo�a� do narodu, �najg��bszych jego warto�ci".60 Przytoczyli�my t� wypowied� jako wyraz charakterystycznego fermentu w ideologii obozu rz�dowego z ostatnich lat poprzedzaj�cych wybuch nowej wojny �wiatowej, a szukaj�cego zbli�enia do stanowiska �rz�dzonych" i odmitologizowania poj�cia pa�stwa. Ale i sk�din�d, w imi� obrony demokracji przeciwstawiono si� kultowi w�adzy pa�stwowej autorytatywnej.61 Bardziej reprezentatywne dla rz�dz�cego kierunku by�o stanowisko zaj�te przez historyka Olgierda G�rk�, kt�ry w obszernej rozprawie po�wi�conej problemowi stosunku pa�stwa do narodu uzasadnia� tez� o nadrz�dno�ci pa�stwa: poniewa� interesy narodu, obywateli, mog� kolidowa� niekiedy z interesami pa�stwa, ale nigdy na odwr�t. Pa�stwo bowiem zawsze stoi na stra�y dobra powszechnego, og�u obywateli, ca�o�ci. Do�wiadczenie historyczne z dziej�w Polski potwierdza fakt, i� spo�ecze�stwo, w danym wypadku nar�d szlachecki, w imi� swoich partykularnych interes�w dzia�a�o na szkod� pa�stwa, albo �e pa�stwo, jak Prusy, mog�o pomimo s�abo�ci narodu sta� si� pot�g� mocarstwow�. W imi� pa�stwowo-mocarstwowej racji stanu Polski G�rka zwalcza� nacjonalizm, usuwaj�cy poza og� obywateli � mniejszo�ci narodowe.82 Podj�ta przez G�rk� obrona koncepcji szko�y krakowskiej, eksponuj�cej priorytet w�adzy pa�stwowej, silnego rz�du � kierowa�a si� tak samo przeciwko opozycyjnej lewicy, jak i prawicy. Wed�ug Micha�a Dobrzy�skiego przesz�o�� s�u�y�a przede wszystkim jako ostrzegawcze memen- 292 to, bo w jego rozumieniu to, co si� dzia�o w Polsce niepodleg�ej, by�o kontynuacj� anarchicznych zap�d�w narodu z wieku XVIII, takiej samej niech�ci do silnej w�adzy, narzucania sejmowi reformy spo�ecznej (jednym g�osem wi�kszo�ci, co nasuwa�o analogi� z liberum veto), takiego� d��enia do wybuja�ych wolno�ci. �Czy po raz drugi mamy pa�stwo nasze wolno�ci� rozsadzi� i utraci�?" Czy historycy i publicy�ci s�awi�c z�ot� wolno�� szlacheck�, nie podsycaj� swawoli w odbudowanej Polsce? �Do r�wnowagi spo�ecznej jednak [nar�d] nie doszed�. Z Polski szlacheckiej przerzuci� si� do Polski ludowej", nie chce si� zgodzi� na siln� w�adz�, co zn�w staje jako problem aktualny w dziele naprawy Rzeczypospolitej. Zamiast kierowa� uwag� na to, co ich dotychczas poci�ga�o, na problem upadku Polski i upiory dawnej przesz�o�ci, Dobrzy�ski zaleca� historykom zmian� kierunku zainteresowa� badawczych: �Nowa synteza naszych dziej�w obraca� si� musi nie oko�o pytania, jak i dlaczego upadli�my, lecz oko�o pytania, jak d�wigali�my si� z upadku i z jakim zasobem si�, moralnych i fizycznych, z jakimi urz�dzeniami i stosunkami stan�li�my do budowy pa�stwa, kt�ry pok�j �wiatowy przed nami otwar�. Dzieje nasze z epoki porozbiorowej wysun� si� na pierwszy plan w nowej syntezie historycznej." 63 Nie poszed� za tym apelem Wac�aw Sobieski, kt�ry sw� syntez� dziej�w Polski uj�� w duchu nacjonalistycznym i przecie� � mimo wszystkich zastrze�e� � gloryfikuj�cym wolno�� szlacheck�. Wprawdzie i on podkre�la�, �e odbudowa pa�stwa powinna sk�ania� do zarzucenia pogl�du na przesz�o�� Polski z punktu widzenia jej katastrofy, ale inne st�d wyci�ga� wnioski: �Na miejsce pokole� m�czennik�w wkracza teraz pokolenie m�ode, rw�ce si� ku nowym celom, ku nowym szlakom... Nie tyle w kazamatach epo- 293 ki porozbiorowej, ile raczej �r�d bujnego �ycia czas�w z�otej wolno�ci Rzptej szuka� nam pora nawi�zania tera�niejszo�ci z przesz�o�ci�." 64 Tej intencji jakby odpowiada� zjazd im. Jana Kochanowskiego zorganizowany w czerwcu 1930 r. przez Polsk� Akademi� Umiej�tno�ci w Krakowie, po�wi�cony kulturze staropolskiej w wieku XVI. Charakter, osi�gni�cia, promieniowanie na zewn�trz kultury z�otego wieku, poczucie w�asne i obce jej warto�ci wypada�y imponuj�co, wy��czaj�c polityk� gospodarcz�. Poj�cie wolno�ci w ustroju i �yciu publicznym Rzeczypospolitej w okresie jej rozkwitu oceniano mi�dzy innymi w �wietle por�wnawczym z innymi krajami niezwykle wysoko, cho� nie brak by�o niekiedy pewnych zastrze�e�, czy ju� pod koniec wieku XVI nie wyst�pi�y w Polsce �niepokoj�ce rysy", kt�re by� mo�e nie r�wnowa�y�y dodatnich stron wolno�ciowych urz�dze�, czy te� swoisty typ pa�stwowo�ci polskiej, w kt�rej brak �przeciwwagi w postaci silnej, na podstawach prawa rzymskiego wykszta�conej w�adzy monarszej", nie grozi� niebezpiecznymi nast�pstwami. 65 Du�o mocniej jednak zabrzmia� na zje�dzie g�os polemizuj�cy z deprecjonowaniem idea��w i kultury politycznej szlachty w wieku XVI, kiedy Rzeczpospolita wytworzy�a ustr�j �istotnie wielce post�powy", wyprzedzaj�cy inne kraje z punktu widzenia nowo�ytnych idei demokratycznych i wolno�ciowych. Polemizowano z tez� o silnym rz�dzie, i to monarchicznym, jako mierniku oceny ustroju Polski, cho� �sil� rz�du w og�le nie jest idea�em politycznym". Broniono niezale�nie od form ich realizacji � �idea��w wolno�ci i r�wno�ci, w kt�rych pa�stwo chowa obywateli oraz gotowo�ci do po�wi�cenia wszystkiego, �gard�a i maj�tno�ci naszych�, kt�re obywatele winni s� swojej Rzptej". Je�li za� chodzi o wydolno��, o sprawno�� fun- kc jonowania organizacji pa�stwowej, to starano si� os�abi� znane zarzuty, twierdz�c: �Ni�szy od pewnego minimum [miernik sprawno�ci] mo�e spowodowa� upadek pa�stwa i dlatego by� w Polsce porozbiorowej tak d�ugo miernikiem jedynym niemal dla wszystkich". Ale pogl�d ten podwa�ony jest twierdzeniem, i� �przer�s�szy rzeczywiste potrzeby � czyni� z pa�stwa Molocha, gorzej, bo zmor�, bo abstrakcj�, kt�ra istnieje sama dla siebie i d�awi wszystko w pa�stwie i gdziekolwiek rami� jego si�ga � nigdy nienasycone w swojej po��dliwo�ci". 66 Nikt jednak nie kwestionowa�, �e w wieku XVII i XVIII nast�pi�o w Polsce w �yciu politycznym �zwyrodnienie" i zast�j (s�owa J. Siemie�skiego). Po dziesi�ciu latach niepodleg�o�ci J�zef Feid-man przewidywa�, �e �powstanie w�asnego pa�stwa zmieni zasadniczo psychologi� dziejopisarstwa, sprowadzi przewarto�ciowanie dotychczasowych warto�ci, stworzy nowe pogl�dy, punkty widzenia i kryteria, zepchnie z czasem w cie� dominuj�ce dot�d zagadnienia, wysunie natomiast na pierwszy plan inne, kt�re stan� si� osi� zainteresowa� naukowych. Obok tego momentu ideo-wo-politycznego wchodz� w gr� nowe warunki pracy historycznej, jakie stworzy�o odzyskanie niepodleg�o�ci." 67 Postulaty i prognozy dotycz�ce odpolitycznienia i odmitologizowania historii w wolnej Polsce sprawdzi�y si� tylko cz�ciowo. Okaza�o si� to w polemice z pr�b� odbr�zowienia Ko�ciuszki,68 a jeszcze bardziej w dyskusji nad wyst�pieniami rewizjonistycznymi Olgierda G�rki, kt�ry poprzez bohater�w Sienkiewicza uderzy� w magnateri� kresow�, a tak�e w ca�� szlacht� i w aktualny stosunek nacjonalist�w do sprawy ukrai�skiej (Dziejowa rzeczywisto�� a racja stanu Polski na po�udnio-wschodzie, 1933; �Ogniem i mieczem" a rzeczywisto�� historyczna, 1934) oraz zakwestio- 295 nowa� sensowno�� poj�� optymizmu i pesymizmu, jakimi si� dot�d pos�ugiwano w naszej historiografii. Wyst�puj�c na zje�dzie historyk�w w 1935 roku w Wilnie G�rka wysun�� postulat �odwr�cenia tych poj��": �Ju� z momentem wyst�pienia genialnego Szuj-skiego, a zw�aszcza prac p�niejszych Kalinki i Dziej�w Polski Bobrzy�skiego, pad�o s�owo, �e ich spos�b patrzenia na upadek Polski, jako na skutek, spowodowany w�asn� win�, jest pogl�dem, kt�ry budzi w narodzie polskim pesymizm, niewiar� w siebie, upadek ducha itd. Bardzo wcze�nie zacz�o si� cieniowanie tych termin�w �optymi-zmu� i �pesymizmu� dla s�d�w poszczeg�lnych historyk�w, stale jednak w ��czno�ci z tym samym zagadnieniem, tj. upadkiem pa�stwa polskiego. W sumie Bobrzy�ski zosta� zamianowany przez Liskego reprezentantem �skrajnie pesymistycznego kierunku*, tak jak Balzer (oczywi�cie dopiero z p�niejszej epoki swych prac) nazwany przez Chrzanowskiego � wyrazem �skrajnego optymizmu historycznego*. Mutatis mulandis, a skracaj�c w wywodach, wystarczy kr�tko stwierdzi�, �e w ca�ej naszej historiografii, po dzie� dzisiejszy bezspornie i bez protestu utrzyma� si� termin, �e spos�b patrzenia na dzieje Polski jako na proces zako�czony zupe�nym upadkiem pa�stwa z w�asnej winy, jest pogl�dem pesymistycznym, bo neguj�cym wiar� w odrodzenie i polsk� warto�� narodow�." G�rka dowodzi� ca�kowitej fa�szywo�ci tego pogl�du, poniewa� w�a�nie ci, kt�rzy szukaj� causa efficiens upadku dawnej Polski na zewn�trz, u s�siad�w, a nie w rozk�adzie moralnym szlachty, w kwietyzmie, dezorganizacji gospodarki i administracji, w anarchii, s� w istocie pesymistami. Tymczasem logika zbuntowa�a si� przeciwko temu, �e to rozumowanie, kt�re prowadzi do najczarniej- 296 szych konkluzji, w Polsce nazywa si� w�a�nie optymizmem, to za�, kt�re jest �r�d�em wiary w nasz� przysz�o��, nazywa si� pesymizmem. Je�li bowiem decyduje o losach Polski geopolityczne jej po�o�enie, to stosunek si� Polski i jej s�siad�w zmieni� si� raczej na jej niekorzy��. C� wi�c sprawi�o, �e w XVIII wieku Polska upad�a, a w XX odrodzi�a si�? R�nica polega na tym, �e wtedy o losach kraju decydowa�a zdegenerowana szlachta, kt�rej brak�o �woli do pa�stwa", ducha obronnego i odpowiedniego przyw�dztwa; teraz natomiast, dzi�ki koncentracji si�, w�asnej zas�udze, czynom, dobremu kierownictwu � Polska zdo�a�a obroni� sw� niepodleg�o��: �Upadli�my z w�asnej winy, nie znalaz�szy cz�o-/ wieka, kt�ry umia�by ci�k�, a potem rozpaczliw� sytuacj� opanowa� i rozegra� w zwyci�skiej obronie ani wytworzywszy mimo czasu, chocia�by zasadniczego zr�bu ludzi politycznie i wojskowo przygotowanych, by aktu ratowania pa�stwa dokona�... Nie znale�li�my cz�owieka ani ludzi, by na tle warunk�w liczbowych, por�wnawczo korzystnych, uratowa� pa�stwo, cho�by zmniejszone, b�d� to w oparciu o Rosj�, b�d� to w walce z ni�." W pogl�dzie na upadek Rzeczypospolitej w wieku XVIII nale�y zastosowa� taki sam sprawdzian, jak do odbudowy niepodleg�o�ci w XX wieku. I tu i tam: �albo argumentem decyduj�cym wina nasza i nasza zas�uga, albo wina obcych i zas�ugi obcych". Je�eli si� tak nie post�puje, to dlatego, �e na przeszkodzie stoi �zapora psychiczna og�u polskiego", a za nim i historyk�w, ich �odruchowa niech�� do krytycznych i trze�wych" s�d�w, a �entuzjazm dla ka�dej gloryfikacji". �Tzw. optymi�ci ukrywaj� prawd� historyczn� o stanie moralnym i b��dach rz�dz�cej w wieku XVIII szlachty, odpowiedzialnej za katastrof�. Na szcz�cie nie zewn�trzne po�o�enie geopolityczne, ale ludzie decy- 297 duj� o losach pa�stwa. Je�eli si� ono odrodzi�o i zdo�a�o obroni� sw� niezale�no��, to sta�o si� tak dzi�ki temu, �e w ci�gu XIX wieku nast�pi�a regeneracja szlachty i zmieni�a si� struktura narodu, a na jego czele stan�o odpowiednie przyw�dztwo. Ten fakt jest wyznaniem samopoczucia nowej, dzisiejszej Polski, a koszmarny obraz XVIII wieku powinien by� na zawsze ostrzegawczym memento"; jest to sprawdzianem s�uszno�ci tez szko�y krakowskiej.69 O obraz zgodny z rzeczywisto�ci� dziejow� Polski w latach kryzysu w po�owie XVII wieku podj�� G�rka polemik� w zwi�zku z ocen� Ogniem i mieczem Sienkiewicza, dowodz�c, i� powie�� ta popularyzuje fa�szywy pogl�d o ludziach i wydarzeniach, gloryfikuje destrukcyjne si�y szkodliwe dla pa�stwa za czas�w Jana Kazimierza, a pomniejsza zas�u�onych m��w stanu i �o�nierzy. �P�ki chodzi w glorii historiografii i przepot�nej sugestii sienkiewiczowskiej knia� Jarema i jego szlacheccy towarzysze, nie mo�e dla duszy i rozumu polskiego og�u, czytaj�cego i my�l�cego, zarysowa� si� przepot�na posta� wielkiego m�a stanu Ossoli�skiego, nie mo�e wysun�� si� na w�a�ciwe stanowisko znakomity �o�nierz i polityk Kisiel, nie mo�e wr�ci� do swych praw wybornego i dzielnego �o�nierza wy�miewany przez miliony uczniak�w ��acina� Ostror�g, a przede wszystkim nie mo�e stan�� przed dusz� narodu polskiego jego wiekopomne i nigdy nie gasn�ce memento, niew�tpliwie najtragiczniejszy, a zarazem jeden z najdzielniejszych naszych kr�l�w � Jan Kazimierz." 70 W ostatecznym rachunku G�rka sprowadza� g��wny czynnik dziej�w tak w przesz�o�ci, jak i w tera�niejszo�ci do elity (�zast�pu") aktywnej i politycznie dojrza�ej nielicznej grupy oraz do wodza spe�niaj�cego rol� m�a opatrzno�ciowego w odrodzeniu Polski, jak zreszt� podobnie czyni� M. Sokolnicki, w przeciwie�stwie do A. Pr�chnika czy M. Handelsmana, kt�rzy podkre�lali rol� szerszych warstw narodu i r�nych form jego aktywno�ci w dziele odbudowy niepodleg�o�ci pa�stwa.71 Polemika z G�rk�, w kt�rej udzia� wzi�li W. Ko-nopczy�ski, St. Zakrzewski, A. Czo�owski, M. Kukie�, W. Tomkiewicz i inni � niezale�nie od r�nych motyw�w, jakimi si� kierowano, ujawnia�a, jak daleki by� og� historyk�w od rewizjonistycznego pogl�du na przesz�o��, jak trudno im by�o zrywa� z pogl�dami spetryfikowanymi i uczuciowym zaanga�owaniem w problematyk� pozornie ju� przebrzmia��. �Rewizja s�d�w historycznych � m�wi� w roku 1935 Konopczy�ski � tak jak rewizja proces�w s�dowych jest usprawiedliwiona, gdy odkryto nowe fakty podstawowego dla s�du znaczenia albo gdy s�d fa�szywe stosowa� prawo."72 Dwa lata p�niej jeszcze bardziej kategorycznie rozprawi� si� z tendencjami rewizjonistycznymi, pisz�c o stanowisku G�rki: �Rozszerzy� akt oskar�enia [z J. Wi-�niowieckiego] na ca�� szlacht�, aby w konkluzji na zje�dzie wile�skim przypisa� ca�ej Polsce upadaj�cej, a nie obcym mocarstwom, odpowiedzialno�� za rozbiory...; pogl�du tego, jak wiadomo, nikt nie podziela�. S�ycha� jeszcze ��dania rewizji dziej�w w duchu ideologii klasowej, pa�stwowej, narodowej, ale ��dania te nie odnosz� skutku, p�ki wychodz� z za�o�e� politycznych, a nie z poznania nowych dziedzin �ycia. Do naczelnej syntezy i rewizji mo�na doj�� tylko przez wydobycie ze �r�de� nowych �wiate�, a to nast�pi� mo�e dopiero przy planowej wsp�pracy t�gich specjalist�w." � To scjentystyczne stanowisko wydaje si� w du�ym stopniu pozorne, je�li przypomnie� sobie to, co pisa� o Polsce szlacheckiej Konopczy�ski w roku 1923, w mniej zaognionym klimacie politycz- 299 nym Polski, ni� kilka lat przed now� katastrof� dziejow�. Prawd� natomiast jest, �e og� historyk�w w Polsce niepodleg�ej odwr�ci� si� od hyperoptymi-stycznych koncepcji dziej�w narodowych w duchu A. Cho�oniewskiego czy A. G�rskiego, J. K. Kochanowskiego czy O. Balzera (z roku 1915), ale te� nie poszed� za sugesti� Bobrzy�skiego, by podpisa� si� bez zastrze�e� pod jego syntez�. Odbudowa pa�stwa, mimo wszystko, sk�ania�a do pogodzenia ze sob� narodowego i pa�stwowego punktu widzenia. W tym kierunku sk�ania�y historyk�w nie tyle wydobyte ze �r�de� nowe fakty, co raczej �zmienno�� oblicza historii", jak to okre�li� Artur Sliwi�ski, s�usznie zauwa�aj�c: �Oblicze historii jest wieczy�cie �ywe i dlatego zmienia si� pod wp�ywem czasu, w zale�no�ci od pr�d�w umys�owych, socjalnych, ekonomicznych, od potrzeb idea��w i t�sknot tera�niejszo�ci... Jako� ju� dzisiaj historiografia polska coraz bardziej upodabnia si� do historiografii innych wolnych narod�w. I z du�ym prawdopodobie�stwem powiedzie� mo�na, �e proces ten b�dzie post�powa� nadal, �e historycy nasi, wolni od tych ku� u nogi, jakimi ich obci��a�a niewola, na nowo przeorz� wzd�u� i wszerz tysi�cletni� przesz�o�� narodu..." 74 Jakkolwiek historycy polscy odrzucili jak�� now�, generaln� rewizj� pogl�d�w na przesz�o��, w interesuj�cym nas problemie kontrowersji: �nar�d czy pa�stwo", zarzucono ich ujmowanie jako poj�� antytetycznych, uznaj�c ich integralne ze sob� sprz�enie, podobnie jak to si� dzia�o w my�li politycznej i historycznej w wi�kszo�ci innych kraj�w europejskich. l T UWAGI KO�COWE T UWAGI KO�COWE W studium niniejszym autor dokona� pr�by odmiennego spojrzenia na porozbiorow� historiografi� polsk�, ni� to czyniono dotychczas, a mianowicie z punktu widzenia jej specyficznego stosunku do zagadnienia: �nar�d a pa�stwo". Ten aspekt, jak si� wydaje, pozwala� ods�oni� swoisty rys tej historiografii, kt�ry nie znajduje odpowiednika gdzie indziej, i najlepiej mo�e odzwierciedla szczeg�ln� sytuacj�, w jakiej si� ona rozwija�a w wieku XIX. Nie chodzi�o przy tym o zrozumia�e w tych warunkach zr�nicowanie tych obu podstawowych w nowoczesnej my�li historycznej poj��, charakterystycznych dla ca�ej Europy �rodkowo--wschodniej, ale o ich jaskrawe przeciwstawienie jako zasadniczo sprzecznych ze sob� czynnik�w. Dokonuj�c rekonesansu w polskiej my�li historycznej od czas�w O�wiecenia a� po pierwsz� wojn� �wiatow� i odbudow� niepodleg�o�ci � autor zwr�ci� uwag� na wyst�puj�c� w niej kontrowersj� pomi�dzy stanowiskiem eksponuj�cym jako g��wn� si�� integracyjn� i nadaj�c� kierunek rozwojowi dziejowemu Polski � nar�d albo pa�stwo. Ten dualizm poci�ga� za sob� daleko id�ce nast�pstwa w uj�ciu i ocenie warto�ci dziedzictwa 303 ideowego dawnej Rzeczypospolitej, z tym �e w praktyce historiograficznej w r�nych nurtach, a nawet u poszczeg�lnych historyk�w mo�na by�o stwierdzi� wahania i odchylenia od tych dw�ch antynomicznych modeli refleksji historycznej. Sp�r o to, co wa�niejsze by�o i co mia�o wy�sz� warto�� w dziejach Polski � nar�d czy pa�stwo � cz�ciowo tylko pokrywa� si� z rozbie�no�ci� mi�dzy republika�skim i monarchicznym kierunkiem, doko�a kt�rej niedawno osnu� sw� rozpraw� Jan Adamus, a tak�e z wci�� przeciwstawianymi sobie koncepcjami, okre�lonymi ma�o precyzyjnymi terminami jako �optymistyczne" i �pesymistyczne". Je�li w obu tych wypadkach znale�� mo�emy analogie w obcej historiografii (np. polemika mi�dzy wigowsk� i torysowsk� interpretacj� dziej�w w Anglii; promonarchicznym i republika�skim nurtem we Francji, pesymizmem Renana czy Taine'a po roku 1870, optymizmem Rankego i szko�y pruskiej za Bismarcka w Niemczech), to kontrowersja taka, jak� �ledzimy w Polsce doko�a alternatywnie rozumianych poj�� �nar�d" a �pa�stwo", wydaje si� fenomenem wyj�tkowym w nowoczesnej my�li historycznej w Europie i z tego wzgl�du zas�uguje na nasz� szczeg�ln� uwag�. Jaskrawo pod tym wzgl�dem odr�nia�a si� ona od g��wnego nurtu w historiografii pruskiej czy rosyjskiej, gdzie te dwa poj�cia sprz�ono ze sob� i zapanowa� kult w�adzy; rozbieg�y si� r�wnie� drogi z Zachodem, gdzie albo je uto�samiano, albo relacje mi�dzy spo�ecze�stwem i pa�stwem ujmowano nie w sensie przeciwstawnych, ale uzupe�niaj�cych si� czynnik�w. Zastrzegaj�c si�, �e wnioski nasze z uwagi na do�� ograniczony materia� dowodowy musz� mie� charakter prowizoryczny i dyskusyjny, mo�na uj�� je w nast�puj�cych tezach: (1) Analizuj�c porozbiorow� historiografi� polsk� z punktu widzenia jej stosunku do problemu: 304 �nar�d a pa�stwo", autor skupi� sw� uwag� na rozbie�no�ciach, jakie w niej powsta�y na tle refleksji nad dawn� Rzeczpospolit�, gdy ukszta�towany ostatecznie stan szlachecki, uto�samiony z narodem, sta� si� partnerem w�adzy pa�stwowej, g��wnym czynnikiem, decyduj�cym o losach kraju i wchodz�cym w cz�ste konflikty z monarchi�, dworem, kr�lami. Natomiast w ocenie wcze�niejszych dziej�w Polski, genezy i rozwoju monarchii piastowskiej istnia�a na og� zgodno�� mi�dzy historykami, kt�rzy, zanim ukszta�towa�a si� szlachta, decyduj�c� rol� integracyjn�, organizacyjn�, zapewniaj�c� �ad wewn�trzny i bezpiecze�stwo zewn�trzne, chroni�c� narodowo�� polsk� � przypisywali dynastiom, ksi���tom, uznaj�c narodowo-tw�rcz� i pierwotn� funkcj� pa�stwa. (2) Kontrowersja powsta�a dopiero w odniesieniu do okresu, gdy na widowni dziejowej Polski zorganizowa� si� w postaci stanu szlacheckiego czynnik spo�eczny � �nar�d", dzia�aj�cy samoczynnie, z w�asnego pop�du, zgodnie ze sw� wol�, wierny �idei narodowej", konkuruj�cy z czynnikiem pa�stwowym stosuj�cym normy przymusu i zmierzaj�cym do podporz�dkowania sobie spo�ecze�stwa, jak to si� sta�o w innych krajach europejskich. Po czyjej stronie by�a s�uszno��, wy�szo�� moralna, lepsze szans� rozwoju, obrony interes�w ca�o�ci kraju, si�y obronnej � wszystko to sta�o si� przedmiotem spor�w mi�dzy historykami. Jedni zar�wno wielko�� Rzeczypospolitej, jak i moraln� wy�szo�� jej obywateli, ich patriotyzm, aktywno�� i ofiarno�� publiczn� wi�zali z jej urz�dzeniami wolno�ciowymi, dzi�ki kt�rym �nar�d" dzia�aj�c spontanicznie wyr�cza� pa�stwo, rekompensowa� jego braki. Drudzy � kieruj�c uwag� na niedomagania w�adzy centralnej, na jej s�abo�� w obliczu rosn�cych pot�g s�siad�w � szukali ich przyczyn w wadliwo�ci urz�dze�, w post�puj�cym upadku umys�owym i moralnym klasy rz�dz�cej; 20 � Nar�d a pa�stwo... 305 pod wznios�ymi idea�ami i has�ami wolno�ci i r�wno�ci � ukazywali faktyczn� przewag�, nielicznej oligarchii, prowadz�cej do podporz�dkowania sprawy publicznej interesom partykularnym, do �amania praworz�dno�ci, do anarchii, do zguby Rzeczypospolitej. (3) Przeciwstawne punkty widzenia stwarza�y odmienn� perspektyw� historyczn�. Historycy zafascynowani �ide� narodow�", akcentuj�cy warto�ci moralne urz�dze� Rzeczypospolitej oraz charakteru narodu szlacheckiego, w �przyrodzonym" kierunku rozwoju Polski nowo�ytnej ku wolno�ci upatrywali jej wy�szo��, wyprzedzanie przez ni� Europy, gdzie zapanowa� absolutyzm d�awi�cy spo�ecze�stwo, kieruj�cy si� ciasno pojmowan� racj� stanu i gdzie zatriumfowa�a cywilizacja materialna. Przeciwn� wizj� Rzeczypospolitej ukazywali ci historycy, kt�rzy stosuj�c okcydentalistycz-ne kryterium por�wnawcze akcentowali wadliwo�� samych zasad czy sposob�w funkcjonowania instytucji Rzeczypospolitej oraz negatywne skutki os�abienia centralnej w�adzy, zacofanie gospodarcze, niewydolno�� pa�stwa, ni�szo�� cywilizacyjn� i zanik zmys�u politycznego � kierunek rozwojowy zmierzaj�cy ku rozprz�eniu, anarchii, zgubnej formie rz�du. (4) Jaskrawa kontrowersja prowadzi�a do fety-szyzowania obu poj��. Z jednej strony z wiar� w warto�ci moralne �narodu", rekompensuj�cego s�abo�� organizacji pa�stwowej, wi�zano nieufno�� i niech�� do silnej w�adzy uto�samianej z absolutyzmem czy wr�cz z ujarzmiaj�cym si�y spo�eczne �molochem pa�stwowo�ci". Z drugiej strony � wytykaj�c narodowi szlacheckiemu brak zmys�u politycznego, zrozumienia imponderabili�w pa�stwowych � przypisywano rz�dowi �cudotw�rcz� moc", a w ka�dym razie rol� g��wnego czynnika �adu, jedno�ci i bezpiecze�stwa Rzeczypospolitej. 303 Z tym wi�za�o si� u jednych przekonanie, i� w tej przesz�o�ci szuka� nale�y wzoru dla ujarzmionego narodu, kt�ry dzi�ki wierno�ci dla swej tradycji wykazuje wci�� �ywotno�� i zdolno�� do samoczynnego dzia�ania czy to w pracy organicznej, czy w walce zbrojnej o niepodleg�o��. Dla drugich ta tradycja stanowi�a przeszkod� w odrodzeniu, sk�ania�a do niesforno�ci, braku trze�wo�ci politycznej, dyscypliny, do utrzymywania anar-chicznych cech charakteru, do liberum conspiro; poznanie nagiej prawdy o przesz�o�ci s�u�y� wi�c mia�o nie jako wz�r, ale jako gro�ne memento dla ujarzmionej i d���cej do wyzwolenia Polski. (5) Zar�wno �narodowy", jak i �pa�stwowy" punkt widzenia zale�nie od okoliczno�ci s�u�y� mog�y jako narz�dzie r�nym tendencjom w walce ideologicznej; demokratyczno-liberalnym i zachowawczym, wyzwole�czo-narodowym i ugodowym, patriotycznym i nacjonalistycznym, d��eniom do w�adzy autorytatywnej czy te� demokra-tyczno-parlamentarnej itd. St�d reaktualizacja kontrowersji �nar�d a pa�stwo" w okresie mi�dzywojennym. Co jednak zwraca nasz� uwag�, to dokonuj�cy si� w�wczas zwrot w stosunku do ujmowanych dot�d antynomicznie obu poj��, d��enie do sprz�enia ich ze sob�. Je�li przedtem podkre�lano, i� nar�d stanowi wsp�lnot� trwalsz� ni� pa�stwo i od niego niezale�n�, to teraz w organizacji pa�stwowej upatrywano konieczny czynnik trwa�o�ci i normalnego rozwoju narodu; podkre�lano, i� Polacy nie przestali by� narodem �pa�stwowym", historycznym, politycznie dojrza�ym do samodzielno�ci jak i inne wolne narody europejskie, a nie tylko wsp�lnot� etniczna-kulturaln�. Pomimo i� rozgorza� sp�r polityczny, czy nar�d, czy pa�stwo stanowi czynnik nadrz�dny, �adna ze stron nie kwestionowa�a faktu, i� s� one ze sob� zwi�zane, �e si� wzajemnie uzupe�niaj�. Normalizacja sytuacji usuwa�a g��wny motyw 20' 307 przeciwstawienia sobie obu poj�� i ich fetyszyzo-wania, usuwa�a ca�y zesp� z nim zwi�zanych idei etycznych i politycznych. Chocia� nie brak�o pr�b teoretycznego uzasadniania koncepcji prymatu pa�stwa czy te� narodu, ani kult pa�stwa, ani idea podporz�dkowania go narodowi w duchu doktryny nacjonalistycznej nie zdo�a�y ugruntowa� si� w opinii politycznej spo�ecze�stwa ani w�r�d historyk�w. Historycy przestali ujmowa� stosunek do siebie obu poj�� alternatywnie i sk�onni byli teraz traktowa� je jako czynniki r�wnie niezb�dne, kt�rych r�wnowaga zapewnia�a optymaln� stabilno�� i szans� rozwojowe. Zgadza�o si�. to z og�ln� w polskiej my�li historycznej tendencj� szukania drogi po�redniej pomi�dzy Scyll� samouwielbienia i Charybd� samobiczowania, z now� postaw�, kt�r� Sz. Askenazy wyrazi� formu�� g�osz�c�, i� wolna Polska nie chce by� ani ni�sz�, ani wy�sz�, chce by� innym narodom r�wn�. PRZYPISY t PRZYPISY DO WST�PU I Memoria� wzgl�dem pisania historii narodowej, w: M. H. Serejski, Historycy o historii, t. I, Warszawa 1963, s. 32. 8 J. Lelewel, Rozbi�r prac historycznych Naruszewlcza i Czackiego (1826), w: Dzie�a, t. II, Warszawa 1964, s. 669�671. 8 M. H. Serejski, Europa a rozbiory Polski, Warszawa 1970, cz. IV. * J. Szujski, Wst�pna prelekcja otwieraj�ca kurs historii polskie), w: Historycy o historii, t. I, s. 148. 5 M. Bobrzy�ski, Uwagi pierwsze (1880), w: Historycy o historii, t. I, s. 303�304. 8 S. Zakrzewski, Historiografia polska wobec wskrzeszenia pa�stwa (1928), w: Historycy o historii, t. II, Warszawa 1966, s. 614. i W. Smole�ski, Szko�y historyczne w Polsce, w: Historycy o historii, t. I, s. 356. 8 T. Wojciechowski, Co to jest historia i po co si� jej uczymy?, w: Historycy o historii, t. I, s. 246, 253, 255�256. � N. Kazlejew, Zarys dziej�w sejmu polskiego, Warszawa 1898. " O. Balzer, �Kwartalnik Historyczny", 1906, s. 357. II R. Dmowski, My�li nowoczesnego Polaka (1902), Lw�w 1907, s. 242 i n. 11 Por. S. Bukow�eckl, Polityka Polski niepodleg�e), Warszawa 1922, s. 15; Pod znakiem odpowiedzialno�ci pracy, red. A. Skwarczy�ski, Warszawa 1933, s. 258. u por. np. S. Grabski, Nar�d a pa�stwo, 1922, s. 9. Ze stanowiskiem Bukowieckiego polemizowa� H. Rybarski, Nar�d, jednostka i klasa. Warszawa 1926, s. 239, prizeciwstawia- 911 j�� Ide� pa�stwa narodowego � pa�stwu �narodowo�ci", tj. wielonarodowo�ciowemu. " Teoretyczne uzasadnienie prymatu pa�stwa G�rka przedstawi� w obszernej rozprawie Nar�d a. pa�stwo jako zagadnienie Polski, Warszawa 1931. 15 S. Bukow�eck� (Drogos�aw), Poj�cie narodu a tre�� art. 9 Konstytucji, Warszawa 1937. 11 L. Wasilewski, Kwestia ukrai�ska jako zagadnienie mi�dzynarodowe, Warszawa 1934, s. 1. 17 Por. J. Adamus, Monarchlzm i republikanlzm w syntezie dziej�w Polski, ��d� 1961 (nie podzielam jednak pogl�du autora, jakoby od czas�w syntezy monarchicznej Bo-brzy�skiego zapanowa�a ona ca�kowicie w polskiej historiografii). 18 J. Alcyata, Rzecz o rozumie stanu w Polsce, w: Wizerunki dziej�w pa�stwa polskiego, t. I (wyd. 2), Lipsk 1884, S. 69. 11 F. Meinecke, Vom WeltbUrgertum zum Nationalstaat. Studlen �ur Genesls des deutschen Natlonalstaales, Mun-chen, 1968; G. Iggers, Deutsche Geschichtswlssenschaft, Mttn-chen 1971 (autor podkre�la, jak silnie i na d�ugo zawa�y�a ta tradycja na niemieckiej historiografii). !B Polltlk, 1897, t. I, s. 90. Por. J. W. Thompson, A Histo-ry of Hlstorlcal Wrltlng, New York 1943. 11 Por. N. �. Rublnsztein, Russkaja Istorlografija, Moskwa 1941, s. 264�265, 276, 293, 303�306. K F. Pap�e, Zapatrywania dotychczasowe, w: Przyczyny upadku Polski (1917), Warszawa 1918, s. 3. a I. Chrzanowski, Zako�czenie, w: Przyczyny upadku Polski, s. 288�289. PRZYPISY DO CZʌCI I 1 A. M. Fredro, Przys�owia m�w potocznych (1658), Sanok 1855, s. 50�51. 2 �. Opali�ski, Rozmowa plebana z ^ziemianinem (1841), w: Wyb�r pism, Wroc�aw 1959, s. 41, 83. � N. Machiavelli, Ksi��a, Wroc�aw 1969, rozdz. XV, s. 66� �68; rozdz. XVII, s. 72; rozdz. XVIII, s. 75�76; rozdz. XXIII, s. 105. � H. Barycz, My�l l legenda Machlavella w Polsce XVI i XVII to., �Nauka i Szko�a" 1946; por. J. Malarczyk, La fortuna dl Niccolti Machlavelll In Polonia, Wroc�aw 1969, wyd. 2. 6 Cyt. za B. Suchodolskim, Nauka polska w dobie O�wiecenia, Warszawa 1953, s. 171. 8 S. Konarski, o skutecznym rad sposobie, cz. II, � 19, w: Wyb�r pism, Krak�w (1920), s. 175�176. 312 ' Tam�e, cz. II, � 9. ' GZos wolny wolno�� ubezplec � Por. Historia nauki polskiej, l n.; H. Olszewskl, Doktryny f saskim, Warszawa 1969. � Por. J. Ma�lanka, Slowla�sk raturze polskiego O�wiecenia, W: � H. Kaleta, M. Klimowicz, Monitor z r. 3763. Mltzler de K 12 J. Wybicki, Pami�tniki, Lw< 18 D. Hume, Essays of the f. Cytaty za K. Schillingiem, Histc ris 1962, S. 224�225. " D. Hume, Czy polityka m z dziedziny moralno�ci l literat W szkicu pt. O wolno�ci (s. 42) czy nauka polityki jest ju� nal by�o na jej podstawie ustali� kt�re by nie uleg�y przemianon tomno�ci". 16 D. Hume, O doskonaleniu sj � Tsfm�e, s. 224�226; Czy poli Eseje..., s. 12�15. " Montes�uieu, O duchu praw, rozdz. S, s. 233; ks. II, rozdz. 3, s. 18 Montes�uieu, Lettres person " Zagadnieniu poj�cia wolne (t. J68) czasopisma �Historische 5 *� Montes�uieu, o duchu praw E. 230�231. � �Monitor" 1773, cykl artyki Polski, s. 466 l n., 489 i n., tak�e '. 22 H. Ko���taj, Listy Anonima polskiego, Warszawa 1954, t. I, s. a Tam�e, t. II, s. 181. " S. Staszic, Przestrogi dla P< l spoleczne, Warszawa 1954, t. l, t K Tam�e, t. I, s. 331. � H. Ko���taj, Stan o�uiieceni< tac�i panowania Augusta III, Wre � Tam�e, s. 152. � H. Ko���taj, Stan ostoiecenia � S. Staszic, Przestrogi dla P< i spoleczne, t. I, Warszawa 1954, s � Historia nauki polskiej, Wre 81 H. Ko���taj, Listy Anonima, B S. Staszic, R�d ludzki, Wars: * F. S. Jeziersk�, Kazanie pr z� 25.� BIBLIOTEKA MY�LI WSPӣCZESNEJ Tytu�y roku 1973 Roger Calllois �ywio� i �ad Gillo Dorfles Cz�owiek zwielokrotniony Pierre Francastel Tw�rczo�� malarska a spo�ecze�stwo Jacek Fuksiewicz Anatomia telewizji w USA Eberhard Jackel Hitlera pogl�d na �wiat Francois Jacob Historia i dziedziczno�� Obrazy �wiata bia�ych Opra�. Andrzej Zaj�czkowski Marian Serejski Nar�d a pa�stwo w polskiej my�li historycznej Technika a spo�ecze�stwo Opra�. Andrzej Sici�ski Arnold Toynbee i inni Cz�owiek wobec �mierci