223428030

8 Józef Babic z

społeczny¹⁷. Jednakże wykazanie warunków i okoliczności, które mu pozwoliły zwrócić uwagę na czynniki społeczne w rozwoju ludzkości wymaga odrębnego potraktowania.

b. Wpływ środowiska geograficznego. Problem wpływu środowiska na rozwój poszczególnych form życia należał do czołowych zagadnień epoki ewolucjonizmu, wniesienie zaś go do biogeografii i geografii człowieka było w okresie twórczości Nałkowskiego potrzebą chwili. Tym należy tłumaczyć fakt, że mimo przygotowania w zakresie nauk ścisłych i skłonności do ścisłego myślenia sięga on za A. Kirchhoffem do „opisowego, krajoznawczego, etnograficznego, historycznego", a w gruncie rzeczy „humanistycznego" ¹⁸ kierunku geografii ^ R i t t e r a (gdzie czołowym zagadnieniem był związek człowieka z ziemią) i to w czasie narastania silnej fali krytycyzmu wobec geografii ritteriańskiej (P e s c h e 1) oraz wzmagania się tendencji do usunięcia z geografii człowieka i wszelkiej problematyki z nim związanej (G e r-1 a n d).

Ale recepcja idei ritteriańskich musiała być uwarunkowana ściśle duchem epoki — panującymi nurtami ideowymi, jakimi były pozytywizm i ewolucjonizm, pod znakiem których przebiegał rozwój umysłowy w drugiej połowie XIX stulecia.

Z bogatego repertuaru idei ritteriańskich mogły odegrać rolę tylko koncepcje mające aktualne znaczenie w nauce, a nie te które były uwarunkowane duchem minionych czasów, jak np. teleologia. Tej ostatniej, podobnie jak całemu metafizycznemu i teleologicznemu myśleniu zadała cios zrodzona na gruncie naukowym idea ewolucji. Dla Nałkowskiego — żywiołowego materialisty i bezwzględnego przeciwnika klerykalizmu — stojącego na gruncie bezstronnych badań i niezależnej nauki — idea ta skłaniająca „do świadomych kompromisów i krętactw, dobrze znanych pod nazwą tak zwanego godzenia nauki z religią" ¹⁹ była wprost nie do przyjęcia. W tej antynaukowej idei widział on zresztą „przyczynę upadku ritteriańskiej geografii" ²⁰.

Da zawartej w humanistycznej geografii R i t t e r a problematyki związku człowieka z ziemią przystępował Nałkowski z krytycznym nastawieniem dojrzałego w nowej epoce, ścisłego badacza, a zarazem teoretyka. Geografia ritteriańska w swej całości go nie zadowalała, podobnie jak nie zadowalał go stan ówczesnej geografii w ogóle. Dlatego już na początku swej działalności naukowej przedsięwziął on obok planu „zreformowania geografii szkolnej przez wprowadzenie przyczynowego wyjaśnienia”, również plan „zreformowania geografii umiejętnej, ritteriańskiej”. Wobec upadku geografii ritteriańskiej i wyparcia jej przez prąd geografii fizycznej przyszedł on do przekonania, że „przyczyną zastoju geografii ritteriańskiej było traktowanie związków między człowiekiem a przyrodą według poszczególnych krajów; przy czym naturalnie można było otrzymywać tylko związki cząstkowe, nie można było osiągnąć wyższych uogólnień, ogólnych praw związku, niezależnych od poszczególnych krain. Środkiem więc zapewniającym tej geografii dalszy, wyższy rozwój było-

17    Por. Z powodu życiorysu Darwina. „Przegląd Tyg.”, 1900, nr 19, s. 204.

18    Co to jest geografia?, s. 11 i 14. Z poglądami Kirchhoffa zapoznał się Nałkowski podczas pobytu w Lipsku w latach 1885—1886.

19    Tamże, s. 12.

20    Tamże, s. 13.