2251773403

278 JANUSZ KRUK

czarnoziemy lessowe. Bliższa analiza ich rozprzestrzenienia pozwala stwierdzić, że w zasadzie nie tworzą one tutaj zwartego płata. Większe lub mniejsze połacie czarnoziemów poprzerywane są wyspami gleb brunatnych lub rędzin. Są to grunty wysoko próchniczne, odznaczające się dużą urodzajnością, którą zawdzięczają obfitości składników pokarmowych oraz korzystnym właściwościom fizycznym¹³⁷. Większość czarnoziemów interesującego nas obszaru jest zdegradowana. Zmiany ich niektórych cech morfologicznych i pewne obniżenie wydajności w stosunku do stanu pierwotnego mogą następować pod wpływem roślinności drzewiastej (leśnej lub leśno-ste-powej), przede wszystkim zaś na skutek długotrwałych zabiegów agrotechnicznych.

Kształtowanie się czarnoziemów następuje w tzw. stadium darniowym procesu glebotwórczego. Tworzą się one pod roślinnością leśno- lub łąkowo-stepową w warunkach suchego klimatu kontynentalnego. Mechanizm powstawania omawianych gleb polega na szybkim tempie humifikacji i wolnej mineralizacji cząstek organicznych. Cała roślinność trawiasta wraz z jej częściami podziemnymi żyje krótko. Odkładająca się materia organiczna ulega rozkładowi, pozostawiając małe ilości ściółki i wiele próchnicy¹⁸⁸. Powstają w ten sposób gleby głęboko próchniczne o wysokiej zawartości części huminowych. Według takiej interpretacji, zgodnej z powszechnie panującymi poglądami, genezę tych gleb należy łączyć ze stepową lub parkową facją krajobrazową¹³⁹. Przyczyny wszystkich zmian ich właściwości i zasięgów upatruje się głównie w przemianach klimatycznych, które zaszły w najbliższych nam okresach holocenu i w eksploatacji rolniczej. Występowanie czarnoziemów na pokrytych lessem obszarach południowej Polski powinno w związku z tym świadczyć, że w przeszłości istniały tu rozprzestrzenione zbiorowiska roślinne, typowe dla stepu lub laso-stepu. Według opinii rozpowszechnionej wśród gleboznawców, ukształtowanie się omawianych gleb nastąpiło w okresie subborealnym, kiedy to roślinność stepowa miała być najbardziej rozwinięta¹⁴⁰. Jednakże, jak to już podkreślano, nowsze ujęcia paleoklimatologiczne zdają się zupełnie wyraźnie wskazywać, że klimat nie sprzyjał w tym czasie tworzeniu się bezleśnych połaci pokrytych roślinnością stepową. W związku z tym nie da się raczej utrzymać twierdzenia, że czarnoziemy powstały skutkiem naturalnej, silnej kontynentalizacji klimatycznej w subboreale.

Warunki sprzyjające istnieniu krajobrazu stepowego lub parkowego (a więc również tworzeniu się czarnoziemów) istniały we wczesnym holocenie, przed optimum klimatycznym¹⁴¹. Rozwój tych gleb mógł zostać zahamowany i zaburzony na skutek późniejszej ekspansji środowisk leśnych i działalności ludzkiej¹⁴². Interpretacja taka ma jednak również szereg słabych stron. Występujące na lessach czarnoziemy są utworami zbyt młodymi, by ich genezę można było wiązać z okre-

¹³⁷    Dobrzański, o cif., s. 215—217.

¹³⁸    Odum, op. cit., s. 133.

¹³⁹    J. B. S c h o 1 z, Die Pflanzengenossenschaften Westpreussens, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”, t. 2: 1905, s. 3 nn.; J. Borowiec, Some Aspects of Chernozems Occurence on Loess of the Lublin Uplands, „Roczniki Gleboznawcze”, dodatek do t. 14: 1964, s. 15 nn.; Dobrzański, Gleby..., s. 215; J. Kostrowicki, Środowisko geograficzne..., s. 375—376; S. Miklaszewski, Gleby Polski, Warszawa 1932, s. 75; T. M i e c z y ń s k i, Bóden der Wojewodschaft Lublin, „Materiały do poznania gleb polskich”, z. 2: 1932, s. 33 i inni.

¹⁴⁰    Zob. np. S t r z e m s k i, Przemiany środowiska przyrodniczego Polski..., s. 336 —337, lub Dziubałtowski, Kilka uwag o występowaniu..., s. 413—415. Pierwszy wystąpił z taką interpretacją J. B. S c h o 1 z (op. cit., s. 3 nn.).

¹⁴¹    T. Klatka, Holoceńskie procesy rzeźbotwórcze w obszarze Gór Świętokrzyskich, „Folia Quater.”, t. 29: 1968, s. 91.

¹⁴²    F r e n z e 1, Zmiana klimatu na przejściu między okresem atlantyckim a subborealnym..., s. 80.