242073364

Przestrzeń doświadczona, przestrzeń wytworzona - literackie topografie Litzmannstadt Getto... 21

było, zwłaszcza w pogodne dni, dojrzeć bez konieczności wsiadania do tranzytowego tramwaju dwa spośród tych mostów, łączące zachodnią i wschodnią stronę getta: pierwszy przy ulicy Podrzecznej i Starym Rynku, kolejny (ten był najczęściej fotografowany) przy Lutomierskiej.

Przejście przez ów most stanowiło niemały wysiłek, dla jednych fizyczny, dla drugich psychiczny. Ludziom starszym, schorowanym, osłabionym - strome stopnie mostu sprawiały, szczególnie zimą, dużą trudność. Stojąc zaś na moście i patrząc w kierunku południowym, miało się perspektywę na część Zgierskiej, Nowomiejskiej i Piotrkowskiej, które prostą linią przecinały miasto. W perspektywie tej jedni starali się odszukać elementy życia wielkomiejskiego, niczym ślady życia w kosmosie, a inni z nostalgią w rysujących się z dala konturach przedmieścia odnajdowali zaprzeszłą normalność, normalność często szarą, pustą, nijaką, w której żyli rzadko kiedy szczęśliwi, nie przewidując, jak różne oblicze może mieć szczęście... Potem schodziło się w dół i po prawej stronie miało się kościół Najświętszej Marii Panny, którego patronkę Niemcy wysiedlili jak zwykłą Żydówkę ze Wschodniej³⁴.

Wydaje się, że to raczej na ten pierwszy most zabierała swoją pięcioletnią krewną kilkunastoletnia wtedy Sara Zyskind, bo kierowała wzrok nie ku położonym na północy przedmieściom, ale w stronę centrum Łodzi. Na moście - czytamy w jej spisanych po latach wspomnieniach - opowiadała dziewczynce „o Placu Wolności znajdującym się u wylotu ulicy Zgierskiej i o pomniku polskiego bohatera, który Niemcy wysadzili w powietrze" i o tym, że niedaleko stał dom, w którym była „tak szczęśliwa"³⁵. W przeciwieństwie do niej mała Rysia, która - trzeba dodać - w getcie nie głodowała, jako że jej matka miała prawo do zwiększonych racji żywnościowych, i tu „była szczęśliwym dzieckiem, ponieważ nie znała świata innego od tego, w którym żyła. To ja zaczęłam otwierać jej oczy, opowiadając o świecie poza murem i drutem kolczastym" - pisze Zyskind. Te opowieści o przestrzeni realnej

³⁴    A. Mostowicz, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, Warszawa 1988, s. 24. Nie tylko więźniowie getta, ale też pamiętający te mosty Niemcy i Polacy podkreślali, że zawsze było na nich pełno ludzi. Takie oto wspomnienie przywołała po wielu latach J. Bieńczakowa (Wywiad przeprowadzony przez Z. Kraszewską-Kelcz, Projekt „Ślady", Łódź 2004, w: Europa według Auschwitz, s. 220), która była wówczas małą dziewczynką: „Kiedyś czekałyśmy z mamą na tramwaj do Zgierza. Stałyśmy na Nowomiejskiej. Patrzyłam na most na Zgierskiej, jak poruszał się po nim tłum... mrówek".

³⁵    S. Zyskind, Skradzione lata, przeł. A. Wiśniewska-Walczyk, Warszawa 1991, s. 144. Mostowicz to nawiasem mówiąc jeden z nielicznych autorów, który - inaczej niż m.in. Zyskind właśnie - unika melodramatycznych efektów, polegających na wzmacnianiu kontrastu między „zaprzeszłą normalnością" i życiem w getcie, przesłodzonymi obrazami przedwojennego szczęścia rodzinnego i dobrobytu.