242074404

104 TADEUSZ KLEMENTEWICZ

Z formuł nomologicznych i odpowiadających im praw historycznych składają się ogólne teorie społeczeństwa, państwa rodziny itp. Stąd też synonimami „ogólności historycznej” są słowa całościowość i powszechność²⁷. Konieczność posługiwania się przez humanistę w grze z historią pojęciem ogólności historycznej może uprzytomnić następujący przykład. Przyroda, której bytowanie rozpoczęło się przed człowiekiem, uczestniczy przez cały czas w jego społeczno-histo-rycznej egzystencji. Nawet taki nośnik informacji, jakim jest książka, drukowana jest na papierze, a więc na odpowiednio spreparowanych włóknach, głównie pochodzenia roślinnego. Jednak stosunek człowieka do przyrody zmienia się wraz z rozwojem narzędzi pracy. Inny jest udział natury w życiu australijskich aborygenów, np. zbieraczy frutti di marę, inny zaś — w życiu społeczeństw wprzęgających do produkcji przemysłowej przetworzony praktycznie dorobek nauk przyrodniczych. Dzięki temu człowiek dociera do istniejących od zawsze kopalin, wykorzystuje procesy chemiczne i magnetyczne. Dotarł nawet do energii tkwiącej w atomie — na dobre i na złe.

4. LOGICZNA A DI ACH RONICZN A STRUKTURA

WIEDZY POLITOLOGICZNEJ

W sporze idiograficzność kontra nomotetyczność humanistyki częściowo rację mają zwolennicy pierwszej opcji. Ogólność nomologiczna bowiem, właściwa teoriom nauk przyrodniczych, deformuje obraz dziejów jako procesu zanikania dawnych i powstania nowych struktur społecznych. Redukuje bogactwo nowych i swoistych cech do tych, które przysługują archaicznym typom społeczeństw. Dyscypliny humanistyczne są przecież dyscyplinami historycznymi. Ale z drugiej strony część racji pozostaje też przy entuzjastach nomologizacji (teoretyzacji) badań humanistycznych. Dzieje to nie tylko heraklitejski potok. Świadczy o tym istnienie prawidłowości ramowych i możliwości budowy ogólnych teorii. Stanowiskiem uchylającym spór przez połączenie wartościowych tez obu stanowisk jest historyzm teoretyczny. Zakłada on koncepcję ogólności historycznej. Tym samym konflikt idiografizmu rozstrzyga się wewnątrz poszczególnych dyscyplin humanistycznych: są one zarazem idiograficzne i nomotetyczne.

W rezultacie zmagań humanisty z dziejami społeczeństw ludzkich powstaje stopniowo gmach wiedzy humanistycznej. Ma on strukturę wielopiętrową, chociaż jego fundament nie ma empirycznego charakteru — przynajmniej w znaczeniu postulowanym przez epistemologie empiryczne i pozytywistyczne. Materiał faktograficzny, który ewentualnie tworzy podstawę gmachu wiedzy, jest selekcjonowany i hierarchizowany z punktu widzenia wiedzy ogólnej, a więc piętra najwyższego.

Z tym zastrzeżeniem struktura logiczna wiedzy o rzeczywistości społeczno-historycznej przedstawia się następująco:

1. Największą ogólnością historyczną odznaczają się formuły nomologiczne wraz z odpowiadającymi im prawami historycznymi. Są one składnikami ogólnej teorii społeczeństwa ludzkiego (obejmującej wszystkie typy społeczeństw). Teoria ogólna opisuje więc budowę, funkcjonowanie i zmianę każdego społeczeństwa ludzkiego. Są też składnikami ogólnych teorii podstruktur społecznych. A więc

²⁷ Por. G. W. F. H e g e 1, Nauka logiki, t. 2, Warszawa 1968, s. 366 — 367, 424. To pojęcie ogólności przypomniał, usystematyzował i konsekwentnie stosuje w swych analizach społeczeństwa ludzkiego S. Kozyr-Kowalski, por. np. tegoż, Weberowska socjologia religii a teoria społeczeństwa jako całości, w: M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984, s. 59 i n.