2

I

104

Część II. TRZY WIELKIE WIZJE HI,STOKU *

ólc, wypełniają funkcje w obrębie odpowiadających im całości

działania społeczeństwa. Składniki organiczne i społeczne oraz bardziej złożone kompo

nenty odgrywają określone i w len sposób przyczyniają jśię do przetrwania i zapewnienia ciągłości organizmu lub życia

ludzkiego. Krótko mówiąc, dostrzeganó' wyraźnie różni

cladziono nacisk na podobieństwo funkcji. Ponownie jednak e: wysoko wyspecjalizowane, jednófunkcyjne elementy składowe lub organy w przypadku organizmu oraz wielofunkcyjne, wzajemnie zastępowalne składniki lub subsystemy w przypadku społeczeństwa.

W odniesieniu do dyna licznych przemian w obu przypadkach widziano wyraźnie wzajemną zależność ciągłości i zmiany. Mimo nieustannej zmienności składników (komórek. tkanek w przypadku oiganizmu; osób, grup w przypadku społeczeństwa) całości są w znacznej mierze trwałe, ispiieją dłużej od części składowych. Zarówno życie organizmu, jak i historię społeczeństwa charakteryzuje wzrost. Stanowi on zasadnicze pojęcie, dzięki któremu można zrozumieć zmianę. Dostarcza pierwszej wizji przemian społeczeństwa, która mocno się zakorzeniła w tecirii socjologicznej, podobnie jak w świadomości społecznej, i pozostaje popularna aż po dziś dzień.

„Wzrost" oznacza powiększenie, rozszerzenie, komplikowanie i różnicowanie. Jest to proces, który (1) polega na rozwijaniu zawartych w danym obiekcie zalążkowych tendencji istniejących w nim od samego początku (rozwijając i ujawniając to, co zostało już wcześniej zakodowane w zalążku]ilub embrionie), (2) ma charakter jednokierunkowy i nieodwracalny (nie ma drogi powrotu od dorosłości do młodości), (3) zachodzi nieprzerwanie i nie da się go zatrzymać (nią ma sposobu, aby pozostać wiecznie młodym), (4) zachodzi stopniowo, narastająco, krokj(>o kroku oraz (5) przechodzi przez stadia i etapy (na przykład młodość, dojrzałość, starość)]

długiej kariery ewolucjonizm w socjologii ignorował lub lekceważył odkrycia ewolucjoni-

iwno niektórzy autorzy zaczęli szukać inspiracji w ewolucjo-

.P.pjęcie wzrostu stanów: trzop socjologicznej idei ewolucji, fundament cwolucjonizmu społecznego -.wpływowej szkoły teoretycznej w badaniach nad zmianą społeczną. Koniecznie trzeba tu podkreślić,¹ jż ewolucjonizm w socjologii był chronologicznie wcześniejszy i zasadniczo odmienny od ewolucjonizmu w biologii (darwinizmu). Po pierwsze, była to teoria ontogenczy odwołująca się do pojedynczej, swoistej całości (społeczeństwa ludzkiego), darwiiiizm zaś był tćbrią filogenetyczną, mówiącą o pochodzeniu gatunków lub populacji. Po drogie; Socjologowie zakładali mechanizm rozwijania irnmanentnego potencjału, darwinizm natomiast skupiał się na przypadkowych mutacjach w obrębie gatunków, walce o byt, przetrwaniu oso iników najlepiej przystosowanych i doborze naturalnym najlepiej zaadaptowanych segm jntów danej populacji. W pierwszym przypadku proces po-strzeganojako płynny, a czynniki odpowiedzialne za zmianę jako endogenne, immanentne, w drugim przypadku - proces >wi towarzyszyły napięcia, a zmiany były stymulowane przez egzogenne bodźce środowisk owe. Po trzecie, ewolucjonizm w .socjologii.miał charakter^ ściślę deterministyczny, zakładał nieubłaganie konieczny proces, ewolucjonizm w biologii zaś miał charakter wyłącznie probabilistyczny, wskazywał.pa przypuszczalnie stochastyczny Ircncf. Óbie gałęzie ewolucjjjonizmu rozwijały się oddzielnie. Przez większą część swojej

/.mu w biologii. Dopiero niedi' nizinie biologicznym i występować z „ewolucyjną” (a nie „ewolucjonistyczną”) teorią zmiany społecznej i kulturowej, wykorzystując wybrane ustalenia współczesnej biologii (Langton,

1979; Lopreato, 1984; Burns

Dictz, 1991; 1992).

Założyciele ewolucjonizmu socjologicznego

Zacznijmy od początku i zilustrujmy klasyczne sformułowanie idei ewolucjonizmu socjologicznego pracami jego sześciu przedstawicieli: Cointc*a, Spencera, Morgana, Durkhei-ma, Tocnniesa i Warda.

/

_v ^ freu J o * ‘1-* i n . J r. A. 'ć> c S August Comte i idealistyczne pojęcie ewolucji

ZalożycicJ socjologii przyjmuje, że aby zrozumieć rodzącą się nowoczesność, konieczne "jest umieszczenie tego procesu w szerszym kontekście historycznym, uznanie go za fazę wfllugim biegu ludzkich dziejów. Kapitalistyczne społeczeństwo miejsko-przemysłowe nie narodziło się przypadkowo, aic jest naturalnym, koniecznym wynikiem wcześniejszych procesów. Be^ zrekonstruowania, wzorki.mechanizmu całej toczącej się historii nie jest możliwe .właściwe wyjaśnienie, przewidywanie i opracowanie praktycznych wskazówek mających zastosowanie do współczesnych zjawisk.

Ma nim być słynne „prawo trzech stadiów”- Mechanizm napędowy zmiany historycznej ma być umiejscowiony w dziedzinie umysłu i ducha: w sposobie, w jaki ludzie podchodzą do rzeczywistości i w jaki ją rozumieją, w założeniach i metodach, jakie wykorzystują w celu wyjaśniania, przewidywania i kontrolowania świata. Jakość i ilość wiedzy posiadanej przez spfilęęr-eóstwo nieustannie wzrasta. Jest to podstawowa cecha społeczeństwa, która determinuje i wpływa na wszystkie inne aspekty życia społecznego: ekonomiczne, polityczne, militarne. Ludzkość przechodzi przez trzy_.stadia: teologiczne, metafizyczne i pozytywne. W pierwszym stadium ludzie przywołują siły nadprzyrodzone i boskie jako wyjaśnienie otaczających ich faktów i zdarzeń. Zwracają sie do duchów i dusz tkwiących 'w.przcdniio-jach^roŚlinach, zwierzętach (fetyszyzm, animizm), później do rozmaitych bogów odpowic-dzialnych za różne dziedziny życia (politeizm) i wreszcie do jednego wszechmogącego boga (monoteizm). Tćn okres charakteryzuje się dominacją życia iiuHtanrcgo i powszechnością instytucji niewolnictwa" Drugie śTadium, metafizyczne, nadchodzi wtedy, kiedy lu-jzlezastępują bogów' abstrakcyjnymi przyczynami i esencjalnymi, fundamentalnymi zasadami rzeczywistości jako dającymi się pojąć rozumowo. W życiu politycznym dominują. j^e'śuwercnności, rządów prawa i legalnej władzy. JTHccie, pozytywne stadium zostaje osiągnięte, gdy ludzie odwdu^ś(ę'doprawicieł opartycłi na empirycznych dowodach, obser-jyacji, porównaniu i eksperymencie. Jest to era nauki i industnęłięrnu. Kiedy osiągnięte już postanie stadium pozytywne, rozwój nabiera charakteru otwartego, jako żc nauka nieustannie sie rozwiia_t w coraz większym stopniu przybliżając ludziom rzeczywistość, nic dochodząc jednak nigdy do całkowitej i ostatecznej prawdy. Zakres ludzkiej wiedzy nieustannie, stopniowo się zwiększa. Ten ilościowy, kumulatywny wzrost zaczyna dominować w momencie, gdy zostaje wreszcie osiągnięta najwyższa forma badania rzeczywistości, najwyższy jakościowo rodzaj nauki pożyty wnej.f.,W ten sposób historia jest opowieścią o zmianach w umyśle i zituanach w społeczeństwie, które wzajemnie sobie odpowiadają i stanowią swoje odbiciq’;'(Mazlish, 1966: 197). Ewolucja oznacza przede wszystkim ewolucję metgd jJaęhodzenia do wiedzy i wynikającego z tego jej zakresu’.