3

Część II. TRZY WlbŁ.KlH WIZJE HISTORII Herbert Spencer i naturalistyczne pojęcie ewolucji

Spencer postrzega ewolucję jako podstawową, powszechną zasadę całej rzeczywistości, ^zarówno środowiska naturalnego, jak i społeczeństwa. Ta powszechność wynika z faktujz* cala rzeczywistość ma charakter zasadniczo materialny, składa się z materii, energii-Lnichn, [.Ewolucję można zdefiniować jako zmianę od nieuporządkowanej homogcniczności do Uporządkowanej hctcrogeniczności, towarzyszącą wyczerpywaniu się ruchu i stopnia integracji materii" (Spencer, 1972: 71). Modelu dla tego procesu dostarcza wzrost organizmu

„W swoim pierwszym stadium każdy zalążek zawiera substancję, która jest w calośc? pednakowa, zarówno pod względem konsystencji, jak i składu chemicznego. Pierwszym krokiem jest pojawienie się różnicy między dwiema częściami tej substancji, lub, jako żc 'opisujemy to zjawisko w kajegoriach języka psychologicznego, różnicowania. Każda z tych już zróżnicowanych, oddzielnych części zaczyna teraz sama przejawiać pewną odmienność części: i z czasem te wtómc zróżnicowania stają się równie wyraźne, jak to pierwotne (...). Poprzez takie niekończące się zróżnicowania wytwarza się w końcu złożone połączenie jtkanck i organów tworzących dorosłe zwierzę lub roślinę. Tak przedstawia się historia wszyst-;kjch organizmów” (s. 39).

W skrócie, ewolucja odbywa się na drodze różnicowania strukturalnego i funkcjonał-nego: (1) od prostoty do złożoności, (2) od chaosu do artykulacji części, (3) od jednolitości, homogcniczności do specjalizacji, heterogeniczności oraz (4) od płynności do stabilności. Tego typu proces ma charakter uniwersalny: „Czy będzie to w przypadku rozwoju Ziemi, czy w przypadku rozwoju życia na jej powierzchni, czy w rozwoju Społeczeństwa, Rządu, Manufaktur, Handlu, Języka. Literatury, Nauki, Sztuki, wszędzie utrzymuje się ta sama ewolucja od prostoty do złożoności na drodze następujących po sobie różnicować" (s. 40).

Ogólne prawo ewolucji znajduje szczególne zastosowanie w odniesieniu do historii społeczeństwa ludzkiego. Mechanizm ewolucji opiera się na trzech prawidłowościach. Po pierwsze, jednakowe, homogeniczne populacje są z natury niestabilne. Fundamentalną cechą jednostek ludzkich jest ich nierówność pod względem odziedziczonych uzdolnień, jody widualnych doświadczeń i warunków środowiska, w którym żyją, doświadczanych przez nic przypadkowo możliwości i ograniczeń. Z tego powodu tworzona przez nie homogeniczna masa różnicuje się pod względem ról, funkcji, stopnia posiadanej władzy, prestiżu i zasobności. Po drugie, nierówności mają skłonność do wzmacniania się, rozszerza się specjalizacja ról społecznych, wzrastają dysproporcje władzy i bogactwa. W efekcie początkowe różnice stopniowo i kumulatywnie się pogłębiają. Po trzecie, jako żc ludzie zajmujący podobne pozycje (role, funkcje, prestiż, bogactwo) przejawiają skłonność do łączenia się, społeczeństwo zaczyna się dzielić na frakcje, klasy i grupy według różnic klasowych, narodowych i zawodowych. Określenie granic strzegących tych tożsamości pogłębia podział populacji i powrót do homogcniczności nie jest już możliwy.

Mechanizm ten wytwarza w dziejach ludzkości sekwencję wyróżnialnych stadiów, od prostych społeczeństw (odizolowanych od siebie, w których wszyscy członkowie przejawiają podobną aktywność, pozbawionych organizacji politycznej), poprzez społeczeństwa złożone (w których pojawia się podział pracy między jednostkami i podział funkcji między segmentami społeczeństwa, a centralnego znaczenia nabiera hierarchiczna organizacja polityczna), społeczeństwa podwójnie złożone (posiadające własne terytorium, ze stabilną

konstytucją i systemem prawnym), aż do cywilizacji (najbardziej złożonych całości społecznych, państw narodowych, federacji państw i dużych imperiów).

Aby podkreślić kierunek, w jakim zmierza proces ewolucji, Spencer wprowadza pierw-S7.ą_biegunową, dychotomiczna typologię społeczeństw. Nakreślone analitycznie, przeciwstawnej typy idealnfe traktuje się tu jako początkowy i końcowy punkt w chronologicznej sekwencji. Ten rodzaj strategii wyznaczania kierunku procesu ewolucji miał się dopiero stać popularny; odnajdziemy go w pracach późniejszych ewołucjonistów. W wersji Spcnce-rowskiej jest to ^pozycja społeczeństwa militarnego i industrialncgo./Typologię tę podsumowuje w scłicmatyćżnej fbrnue tabela 7. i. stanowiąca nieznaczną modyfikację opisu przedstawionego przez Ncila J. Smclsera (1968: 246).

Tabela 7.1. Społeczeństwo militarne versus społeczeństwo industrialne

Cecha	Społeczeństwo militarne	Społeczeństwo industrialne
Podstawowa aktywność	Obrona terytorium i dążenie do ekspansji	Pokojowa produkcja oraz wymiana dóbr i usług
Podstawa integracji społecznej	Przymus, surowe sankcje	Dobrowolna kooperacja oparta na umowie
Relacje między jednostką a państwem	Dominacja państwa, ograniczanie wolności jednostek	Państwo zaspokaja potrzeby jednostek, wolność
Relacje między państwem a innymi organizacjami	Monopol i dominacja państwa .	Autonomia organizacji sektora prywatnego
Struktura polityczna	Centralizacja, autokracja	Decentralizacja, demokracja
.Stratyfikacja społeczna	Przypisanie do ról, mała mobilność, społeczeństwo zamknięte	Możliwość osiągania ról, wysoka mobilność, społeczeństwo otwarte
Aktywność ekonomiczna	Autarkia, protekcjonizm, samowystarczalność	vSwoboda ekonomiczna, wolny handel
Dominujące wartości	Odwaga, dyscyplina, posłuszeństwo, lojalność, patriotyzm	Inicjatywa, innowacyjność, niezależność, zaufanie

.!    , rż .    , .

Lewis Morgan i malerialistyczne pojęcie ewolucji    . _v •

Amerykański antropolog Lewis Morgan (1818-1881) zaproponował swój wariant idei ewolucji, kładąc nacisk przede wszystkim na dziedzinę technologii, ftył pierwszym z wielu b&daczy głoszących determinizm technologiczny i lokujących podstawowe siły napędowe zmiany społecznej w obszarze wynalazków i odkryć, które stopniowo przekształcają fale życie populacji ludzkich. Morgan uważał, żc podobieństwo i ciągłość ewolucji wywodzi się z uniwersalizmu i niezmienności materialnych potrzeb człowieka. Tc potrzeby, charakterystyczne dla gatunku ludzkiego (na przykład potrzeba pożywienia, schronienia, wygody, bezpieczeństwa etc.), dostarczają bodźców do nieustannego poszukiwania sposobów ich zaspokojenia. Tak więc dążenie do innowacji technicznych wywodzi się z na-