2795179551

żurem”, autentyczną pasją polemiczną. W ciągu kilkunastu lat pojawiła się mianowicie w literaturze Zachodu tendencja do wprowadzania do utworów tzw. czarnej tematyki: śmierci, starości. choroby, kalectwa. Szczególnie literatura francuska rozwinęła koncepcję tzw. pedagogiki śmierci, aktywnie przedstawiającej dziecku koleje ludzkiego życia, nie ukrywając prawd najbardziej dramatycznych, trudnych do ujęcia spekulatywnego zwłaszcza dla dziecka o rozwiniętej wrażliwości. Przykładem tych tendencji może być francuska książka Michela Deon Thomas et 1'infini, której bohaterem jest umierający chłopiec: w gorączkowych majaczeniach Tomek przenosi się na wymarzoną wyspę, gdzie spotyka wiele fantastycznych postaci, m.in. pełną tajemniczego uroku postać śmierci. Umieranie — przedstawione w wizjach symbolicznych — jest w tej książce ujęte w kategoriach spełnienia się dziecięcych marzeń. Zarówno w tym utworze, jak i w wielu innych chodzi nie tylko o czysto mechaniczne przedstawienie problemów i wewnętrznego życia ludzi cierpiących z powodu choroby czy kalectwa, ale także, a może przede wszystkim, o podjęcie próby spojrzenia na otaczający świat z ich perspektywy, ich oczami. Dzięki temu pozaliteracka już rzeczywistość nabiera nowego wyrazu, nowych perspektyw, pozwalając lepiej zrozumieć przestrzeń wewnętrznego życia człowieka.    ...

Te same powody decydują o znacznej popularności książek, których bohaterami są ludzie niepełnosprawni, okaleczeni przez los albo chorobę. Taki właśnie temat podejmuje znany włoski pisarz Alberto Manzi w powieści El Loco, wydanej u nas pod niezbyt zręcznym tytułem „Pomyleniec”. Bohater książki, uznawany przez wszystkich za obłąkanego, staje się inspiratorem istotnych przemian małej wiejskiej społeczności, pomaga ludziom osiągnąć duchową dojrzałość. Te tendencje literacke dają się zauważyć także w naszej rodzimej twórczości — przykładem może być choćby głośna swego czasu Majówka Klementyny Sołonowicz-Olbrychskiej, podejmująca problemy życia ludzi starych, zniedołężniałych. Tytułów można podać więcej: Zielone kasztany Domagalika, Jutro znów pójdę w świat Letki, Reszta świata Nurowskiej.

Przykładów zbliżenia literatury do problemów współczesności mogą dostarczyć dzieła wielu poetów i prozaików tworzących literaturę „dla dzieci i młodzieży". W literaturze lat ostatnich można zauważyć interesujące zjawisko: przyjmując dziecięcy sposób myślenia, wrażliwość i świeżość odczuć, kreacyjną wyobraźnię i mistycyzm, twórczość ta staje się jakby... „pisaniną" samego dziecka, niejako więc podszywa się pod dziecięce autorstwo. Doskonale widać to w Wierszach i obrazkach Przybosia, w liryce Kamieńskiej, Kulmowej i Wawilow, we współczesnej prozie psychologicznej i obyczajowej. Pójdźmy tą myślą dalej: współczesna literatura odtwarza świat przeżyć dziecka, znany dorosłym trochę ze wspomnień, trochę z obserwacji. trochę z... lektur, choćby baśniowych, ale tylko trochę! Nowa, dojrzalsza koncepcja dydaktyzmu, rezygnacja z gderliwego moralizowania oraz przyjęcie postawy partnerskiej wobec odbiorcy (co tu kryć, postawy, którą cechuje krytycyzm wobec naszego zasobu doświadczeń) — wszystko to doprowadziło do zafascynowania dzieciństwem jako najmniej nam znanym okresom życia, okresem, w którym procesy myślowe i cała emocjonalna złożoność człowieka kierują się swoistymi prawami. Może głębszymi niż zracjonalizowana dorosłość?

Grzegorz Leszczyński

l

ZOFIA BESZCZYŃSKA

Fantastyka w prozie dla dzieci

Wszyscy, którzy interesują się literaturą fantastyczną, znają zapewne klasyczny podział Rogera Caillois, wyróżniający w niej baśń, fantastykę i fantastykę naukową (science fiction). Mimo iż rozwój literatury fantastycznej — jej coraz liczniejsze odgałęzienia i powstawanie wciąż nowych odmian gatunkowych wykraczających poza schemat — przyćmił nieco klarowność tej systematyki, nadal pozostaje ona najbardziej logiczna i naj. wygodniejsza. Przypomnijmy: najważniejszą i zarazem odróżniającą cechę baśni stanowi to, że występująca w niej „cudowność" jest w sposób naturalny złączona ze światem przedstawionym, przy czym jej motywy, przyczyny itp. nie są wyjaśnione. W utworach zaś, które Caillois zalicza do „fantastyki przerażenia" (w odróżnieniu od innych form „narracji nierealistycznej” — utopii, satyry, alegorii...), elementy „cudowności" („Niemożliwości", „Niezwykłości", „Niewyobrazalności") podobnie są mewyjaśnialne, lecz już nie traktuje się ich jak czegoś naturalnego: są one zawsze budzącym przerażenie wtargnięciem w świat rzeczywisty — „manifestacją skandalu". W powstałej natomiast stosunkowo niedawno literaturze fantastyczno-naukowej pierwiastek cudowności jest w mniejszym lub większym stopniu wyjaśniony naukowo, najprościej — przejawia się za pośrednictwem produktów wysoko rozwiniętej techniki

Oczywiście taka klasyfikacja została sporządzona w oparciu i dla potrzeb literatury adresowanej do czytelnika dorosłego W przypadku prozy dla dzieci podział ten traci ostrość, zacierają się klarownie zakreślone różnice między gatunkami. Dla tej literatury należałoby przeprowadzić zupełnie nową systematyzację, choć byłoby to dużo trudniejsze: tyle tam form hybry-dycznych, międzygatunkowych, wymykających się * wszelkim podziałom...

Powróćmy jednak jeszcze do „świata dorosłych”. Od napisania eseju Caillois literatura fantastyczno-naukowa bardzo się rozwinęła. Od dawna nie jest już tylko rejestrem cudownych wynalazków i machin, od dawna nie ogranicza się do fascynacji podróżami kosmicznymi czy kontaktem z innymi cywilizacjami — zdążyła wytworzyć cały las odgałęzień, podgatunków, z których najważniejsza jest „fantasy" coraz modniejsza na Zachodzie i wypierająca nawet tradycyjną science fiction.

Trudno podać jej definicję, skoro jeszcze nie bardzo wiemy czym ona właściwie jest (do Polski dotarła tylko trylogia Władca pierścieni J.R.R. Tolkiena, ostatnio Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli K. Le Guin) i nie mamy dla niej odpowiedniej

d /l    haini do •cience-Uctlon, prz*l J. Llaowrfu. (w:)

R. Caillois: Odpowtedtialnoić i ityl. Warszawa i9o7.

151