2906543826

123

tego samego organu powstaje taka różnica ciśnień, że może spowodować zbliżenie się obu błon na odległość nie większą nśiż 1/2 długości fali. Przy częstotliwościach 60 kiloherców warunek taki może być spełniony, bowiem długość fali wynosi wtedy około 6 mm. Z interpretacją tego zjawiska są trudności przy dźwiękach o częstotliwościach około 4 kiloherców, charakterystycznych dla śpiewu świerszcza polnego. Wyjaśniając to zjświsko Johns ton i jego współpracownicy z Uniwersytetu Western w Australii (1970) zbadali właściwości rezonansowe błony tympanalnej australijskich świerszczy, posługując się aparaturą Mós-sbauera pozwalającą rejestrować submikroskopowe ruchy. Organ świerszcza jest dokładnie nastrojony na nadawcę dźwięku osobnika własnego gatunku, o częstotliwości około 5 kiloherców. Długość fali przy tych częstotliwościach wynosi 85 mm, a odległość między dwoma błonami na goleniu tylko 1 mm. W stosunku do długości fali jest to odległość bardzo mała i trudno wyjaśnić, jak powstaje w organie wystarczający spadek ciśnienia. Obecnie wiadomo, że w wytwarzaniu gradientu ciśnień odgrywa rolę nie tylko odległość między błonami, lecz także różnice we właściwościach percepcyjnych obu błon. U świerszczy błona znajdująca się na przedniej stronie odnóża jest słabiej rozwinięta niż błona na stronie tylnej.

Według cytowanego już Michelsona błona u szarańczy wędrującej Schistocerca gregaria ma niejednolitą budowę. Każdy fragment błony drga szczególnie silnie przy pewnych określonych dla niego częstotliwościach. Komórki zmysłowe podzielone są tutaj na cztery grupy, z których każda obsługuje tylko jeden obszar błony.

Czułość organów tympanalnych jest ściśle związana z zachowaniem się zwierząt. Stwierdzono, że upro-stoskrzydłych (Saltatoria) ważną rolę przy odbiorze dźwięku odgrywa nie wysokość tonu, lecz natężenie dźwięku w jednostce czasu, co ściśle wiąże się ze sposobem wytwarzania dźwiięku przez te zwierzęta. Dzięki temu, że organ tympanalny jest dobrze nastrojony na odbiór dźwięku osobników tego samego gatunku, możliwe jest odszukiwanie się osobników różnopłciowych, głównie w porze godowej. Wysoka trawa uniemożliwia wykorzystanie wzroku dla nawiązania kontaktu między osobnikami. Sygnały akustyczne mają więc większą wartość i osobnik czynny zawsze otrzymuje sygnały akustyczne od partnera,

Ryc. 8. Organ tympanalny na odwłoku u szarańczy wędrującej. Przed błoną znajduje się wał kutikularny, coś w rodzaju chrząstki zewnętrznej ucha ludzkiego.

Wg barwnej fotografii z Bartha, 1971 ~

którego poszukuje. U Locusta cantans osobniki nawiązują kontakt już z odległości 30 m. Podstawą do odszukania partnera jest kierunek, z którego nadchodzą sygnały. Im bardziej kąt między falą dźwiękową a błoną tympanalną zbliża się do wartości 90°, tym wyraźniej i głośniej jest słyszany. Obserwacje te wskazują na zdolność kierunkowego analizowania fal dźwiękowych przez aparat tympanalny.

Ucieczka przed wrogiem, podobnie jak odszukiwanie się osobników różnopłciowych, odgrywa olbrzymią rolę w życiu owada. Motyle nocne, uważane do niedawna za głuche, są ważnym składnikiem pokarmu nietoperzy owadożernych. Roeder z Uniwersytetu Medford stwierdził, że dzięki sprawnie funkcjonującemu organowi tympanalnemu zwiększa się możliwość przeżycia ćmy aż do 40% ¹.

Jak z tego zestawienia wynika, zróżnicowanie organów słuchowych u owadów jest duże. Niektóre z nich obok funkcji narządu słuchu pełnią jeszcze inne role. Trudne i skomplikowane eksperymenty bio-fizyczne ułatwiają biologowi zrozumienie i wyjaśnienie działania i znaczeni atych organów. Na podkreśle-ne zasługuje fakt, że w badaniach tych wykorzystuje się najnowsze zdobycze techniki.

JÓZEF BANASZAK (Poznań)

ENTOMOFAUNA ZABYTKOWYCH DĘBÓW W ROGALINIE

Stare dęby w okolicy Rogalina pod Poznaniem należą do najbardziej interesujących obiektów przyrodniczych w Polsce. Porastają one w większej części płaską terasę zalewową doliny Warty. W przeszłości częste wylewy rzeki użyźniały gleby, stwarzając doskonałe ¹ warunki siedliskowe dla rozwoju roślinności leśnej. Dzisiejsze dęby są już tylko pozostałością dawnych lasów łęgowych, w których przeważał dąb szy-pułkowy — Quercus robur. Najpotężniejsze okazy mają 6—9 m w piorśnicy. Według danych inwentaryzacyjnych Rataja i Osińskiego, w roku 1964 w Roga-linie znajdowały się jeszcze 954 dęby, w tym 46 martwych. Z uwagi na ich znaczne skupienie, wiek i rozmiary od 1948 roku podlegają ochronie prawnej. Niestety, te wspaniałe pomniki przyrody zamierają. Coraz więcej drzew usycha i przewraca się podczas

2*

1

Patrz:    Wojtusiak 1976, a także: W. N. Beklemiszew,

Podstawy anatomii porównawczej bezkręgowców, 7.11, PWN, Warszawa 1957, str. 157—160.