2910489518

Janusz A. Majcherek

Historyczna gawęda Sokrata

Bawiąc niegdyś na konferencji zorganizowanej w dziesięciolecie Wspólnoty Kulturowej „Borussia” zyskałem sposobność osobistego poznania Sokrata Janowicza, najbardziej bodaj znanego i cenionego polskiego Białorusina. Okazałem żywe i szczere zainteresowanie prowadzoną przez niego w Krynkach działalnością kulturalną, co zapewne sprawiło, że wkrótce po tym spotkaniu otrzymałem od niego przesyłkę z wydawnictwami białoruskimi, a wśród nich książkę Nasze tysiąc lat, będącą opowieścią Janowicza o dziejach jego własnego narodu. Zabrałem się do lektury z pewnym opóźnieniem i byłem akurat w jej trakcie, gdy zadzwonił do mnie Bogusław Gryszkiewicz, z zapytaniem, czy nie napisałbym do „Konspektu” o książce, którą czytam...

Jest ciekawe, a zwłaszcza pouczające, poznawanie własnej historii, oglądanej i opowiadanej oczami obserwatora utożsamiającego się z innymi jej uczestnikami i przyjmującego inny punkt widzenia na te same wydarzenia, procesy, postacie. Czasami daje to rezultaty szokujące, bo oto dowiadujemy się, że nasi bohaterowie są dla kogoś złoczyńcami, nasze dni chwał)' dla innych są dziejową klęską, nasze tragedie nikogo nie poruszają albo jawią się jako wydarzenia komiczne zgoła. Polska historia jest zmistyfikowana i zmitologizowana przez polonocentryzm, odbierający jej walor uniwersalności i czyniący ją w istocie marną nauczycielką życia. Może to stąd wzięło się powodzenie książek Normana Daviesa, pisanych z perspektywy zewnętrznej, ale przez życzliwego obserwatora, pozwalającego nam uświadomić sobie, co jest dla innych w polskich dziejach frapujące i ważne. Okazuje się, że nie Grunwald i cud nad Wisłą, lecz wiślany handel zbożowy i powstanie chasydyzmu.

Niekiedy, oczywiście, ten zewnętrzny sposób patrzenia może być nieobiektywny i tendencyjny, czasami wręcz bardziej niż polski. Istnieją opracowania litewskie, w których ignoruje się Jagiellonów (bo niektórzy Litwini uważają ich za renegatów'), czy ukraińskie, w których nie pojawia się wzmianka o języku i kulturze, dominujących we Lwowie przez kilkaset lat. Szok, jaki przeżywamy, zapoznając się z inną oceną i interpretacją znanych nam procesów' historycznych, nie zawsze jest więc inspirujący i ożywczy.

Ale to nie dotyczy opowieści Janowicza.

Przede wszystkim to wspaniała gawęda, potoczysta i barwnym językiem prowadzona, przeplatająca patos z rubasznością, liryzm z ironią, tragizm z kąśliwym dowcipem. Od strony formalnej to długa rozmowa, w konwencji wywiadu-rzeki, zatem będąca zapisem prawdziwej ustnej opowieści (rozmówcą jest Jerzy Chmielewski, białoruski dziennikarz z Białostocczyzny).

W opowieści Janowicza nie ma cienia apologetyki i śladu mitologii narodowej. Przeciwnie: niekiedy jest aż do bólu demaskatorski i dosadny, bezceremonialnie rozprawiając się z formułami podsuwanymi mu przez rozmówcę, a zapewne —jak się możemy domyślać — rozpowszechnionymi wśród Białorusinów nie mniej, niż polskie stereotypy o bohaterstwie czy tolerancyjności dawnych Polaków. Jeśli Janow^ricz coś kolory żuje, to jedynie dla ożywienia narracji, a nie retuszowania kontrowersyjnego tematu. Ma się więc wrażenie nie tylko atrakcyjności, ale i rzetelności. Zapewne nie wszyscy Białorusini przyjmują z uznaniem takie podejście,