Prawo karne
Zagadnienia teorii i praktyki
Andrzej Marek
profesor dr hab. nauk prawnych
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 1997
ż 8. Etiologia przestępczości w kryminologii polskiej
Literatura: B. Hofyst, Kryminologia, Warszawa 1994; K. Krajewski, Teorie
kryminologiczne a prawo karne. Warszawa 1994; L. Lernell, Zarys krymino­
logii ogólnej. Warszawa 1978; A. Marek, Kryminologia, Część I, Toruń 1986;
A. Podgórecki, W. Świda, [w:] Kryminologia (red. W. Świda), Warszawa 1972;
A. Siemaszko, Społeczna geneza przestępczości (wokół teorii zróżnicowanych
powiązań E. Sutherlanda), Warszawa 1979 L. Tyszkiewicz, Kryminologia,
Katowice 1986.
1. PrzeglÄ…d teorii
W poszukiwaniu wyjaśnienia czynników etiologicznych przestępczości
przeprowadzono, w skali światowej, setki badań i sformułowano rozliczne
teorie, które jednak nie wyjaśniają jeszcze zadowalająco tego problemu.
Zgromadzona wiedza, pozwoliła jednak poznać różnorodne mechanizmy
i czynniki wpływające na przestępczość (szerokie omówienie tych teorii
Nb. 59
48 Część ogólna. Dział I. Wiadomości wstępne. Ustawa karna
zawierają prace: Marek, Kryminologia, s. 41-97; Hołyst, Kryminologia,
s. 379-436; Lernell, Zarys, s. 113-235).
Również we współczesnej polskiej kryminologii występuje znaczna
polaryzacja poglądów na przyczyny (etiologię) przestępczości. Podczas
gdy badacze, nastawieni na empiryczne analizy różnych determinant
przestępczości, zdecydowanie odrzucają próby budowania  generalnych"
teorii, akcentując konieczność wieloczynnikowego objaśniania etiologii
przestępczości, niektórzy teoretycy opowiadają się za generalną teorią
(L. Lernell). Próby teoretycznego ujęcia schematu kryminogenezy też
różniÄ… siÄ™ znacznie miÄ™dzy sobÄ…: od poszukiwaÅ„ głównego czynnika kry­
minogennego (L. Lernell), poprzez budowanie ogólnych modeli struktu­
ralnych (A. Podgórecki), do formuÅ‚owania schematów o praktycznie nie­
ograniczonej liczbie czynników (B. Hołyst).
Zdaniem Lernella, u genezy każdego (lub niemal każdego) przestÄ™p­
stwa spostrzegamy pozycjÄ™ nierównoÅ›ci (somatycznej, psychicznej, spo­
łecznej itd.). Wprawdzie nierówność może mieć charakter obiektywny lub
tylko subiektywny, jednakże istotne jest to, że jej percepcja wyzwala silną
tendencję do likwidacji tego stanu. Lernell uważa, że jest to szczególnie
widoczne na tle przestÄ™pstw ekonomicznych, konfliktów i sporów  presti­
żowych", przestępstw gwałtownych, u których podłoża występuje zwykle
poczucie  niedowartościowania" sprawcy (Zarys, s. 237-239).
Całkowicie odmienny pogląd reprezentuje B. Hołyst, który podkreśla,
że zjawiska przestÄ™pcze determinowane sÄ…  praktycznie nieograniczony­
mi kompleksami czynników", przy czym w grÄ™ wchodzi  olbrzymia mno­
gość alternatywnie zbieżnych determinant" (Kryminologia, s. 438^142).
Autor ten odróżnia kombinacje czynników egzogennych (zewnętrznych),
które tworzyć mogÄ… sytuacjÄ™ kryminogennÄ…, oraz czynników endogen­
nych (indywidualnych), na podstawie których wyróżnić można podmiot
kryminogenny. Czynniki te mają charakter syndromatyczny tzn. że nie
decyduje tu proste ich skumulowanie, lecz wzajemne relacje. Zbliżony
jest pogląd L. Tyszkiewicza (Kryminologia, s. 91-93), który podkreśla,
że w dotychczasowym rozwoju kryminologii nie udaÅ‚o siÄ™ ustalić prawi­
dÅ‚owoÅ›ci przyczynowych, a jedynie prawidÅ‚owoÅ›ci o charakterze sta­
tystycznym. Można tu w zasadzie mówić o związkach strukturalnych,
gdyż najczęściej stwierdzamy współwystępowanie różnych badanych
okolicznoÅ›ci i przestÄ™pstwa. Brak możliwoÅ›ci ustalenia praw przyczyno­
wych w kryminologii powoduje więc, że posługiwać się można jedynie
pojęciem czynników kryminogennych.
PróbÄ™ skonstruowania teorii uwzglÄ™dniajÄ…cej strukturÄ™ uwarun­
kowań przestępczości podjął A. Podgórecki. Teorię tłumaczącą genezę
Nb. 59
Rozdział III. Podstawowe informacje o przestępczości w Polsce 49
przestÄ™pstwa rozwinÄ…Å‚ on na podstawie sformuÅ‚owanej wczeÅ›niej hipo­
tezy trójstopniowego działania prawa. Według tej hipotezy abstrakcyjny
przepis oddziaływa na zachowanie jednostki poprzez zmienną ustrojową
(typ stosunków spoÅ‚eczno-ekonomicznych nadajÄ…cych przepisowi okre­
Å›lonÄ… treść), podkulturowÄ… (Å‚Ä…cznik miÄ™dzy normodawcÄ… a grupÄ… spo­
łeczną) i osobowościową (typ osobowości reagującej na normę). Owe
trzy zmienne stanowią więc  pryzmaty", przez które przełamuje się treść
przepisu prawnego na drodze od normodawcy do jednostki (Prestiż pra­
wa, Warszawa 1966). O ile więc ustrój społeczno-gospodarczy stwarza
poszczególne czynniki i sytuacje kryminogenne (np. blokada możliwo­
Å›ci grup spoÅ‚ecznych, dysfunkcjonalność systemu), to przestÄ™pstw dopu­
szczają się tylko te jednostki, które bądz
znajdujÄ… siÄ™ w trudnych warun­
kach bytowych, bÄ…dz
internalizujÄ… sprzeczne z prawem normy podkul­
tury (mogÄ… stanowić one nadbudowÄ™ ideologicznÄ… rozmaitych Å›rodo­
wisk, np. zÅ‚odziejskich, spekulanckich) oraz których osobowość uksztaÅ‚­
towana jest w kierunku sprzyjającym naruszeniu prawa (pod wpływem
Å›rodowiska, indywidualnych predyspozycji) (zob. Swida (red.), Krymi­
nologia, s. 105).
2. Zarys własnej koncepcji
PodejmujÄ…c próbÄ™ bliższej analizy czynników determinujÄ…cych zacho­
wanie przestÄ™pcze należy zwrócić uwagÄ™ na rolÄ™ socjalizacji (uspoÅ‚ecz­
nienia) jednostki ludzkiej. W procesie socjalizacji ksztaÅ‚tujÄ… siÄ™ po­
stawy wobec norm porzÄ…dku spoÅ‚ecznego (etycznych, moralnych, praw­
nych). Jak trafnie pisze wybitny amerykański kryminolog E. Sutherland,
ostateczne ukształtowanie się postaw jest rezultatem  zróżnicowanych
powiÄ…zaÅ„" (wzorce domu rodzinnego, szkoÅ‚y, grupy rówieÅ›niczej, Å›ro­
dowiska pracy itd.) (bliżej zob. Siemaszko). W wyniku tych powiązań
ksztaÅ‚tuje siÄ™ postawa jednostki, którÄ… wyraża wzglÄ™dnie staÅ‚a dyspozy­
cja do zachowaÅ„ zgodnie albo niezgodnie z normami prawa. Dodać trze­
ba, że pod tym pojęciem rozumiemy system normatywny jako pewną
 całość", a nie poszczególne przepisy prawne, których jednostka znać
nie musi. Chodzi więc o podstawowe normy w danej kulturze prawnej.
Z zachowaniem przestÄ™pnym mamy do czynienia wówczas, gdy jed­
nostka w toku dotychczasowego życia i kontaktów z innymi ludz
mi
ukształtowała w sobie negatywną postawę wobec prawa, jak również
wtedy, gdy wprawdzie postawa jednostki wobec prawa jest generalnie
pozytywna, ale w konkretnej sytuacji zachodzi konflikt miÄ™dzy jej po­
trzebami i interesami a wskazanym przez normę prawną postępowaniem,
Nb. 60
50 Część ogólna. Dział I. Wiadomości wstępne. Ustawa karna
przy czym jednostka znajduje racjonalizacjÄ™ (usprawiedliwienie, uzasad­
nienie) dla sprzecznego z prawem postępowania. Racjonalizacja taka jest
tym silniejsza, im wiÄ™ksze bÄ™dzie oczekiwanie aprobaty ze strony naj­
bliższej grupy społecznej.
Jeśli chodzi o przestępczość jako zjawisko masowe, to nie jest ono
prostÄ… sumÄ… indywidualnych zachowaÅ„ przestÄ™pnych. Nasilenie przestÄ™p­
czości zależy od różnorodnych czynników społecznych i ekonomicznych,
w tym od stopnia spoÅ‚ecznej aprobaty dla podstawowych norm praw­
nych. Aprobata ta zaÅ› jest funkcjÄ… zgodnoÅ›ci norm prawa z dominujÄ…cy­
mi w społeczeństwie normami moralnymi i obyczajowymi; rozdz
więk
miÄ™dzy tymi normami (wartoÅ›ciami przez nie wysuwanymi i chroniony­
mi), szerzenie się zjawisk anomii, ma zasadniczy wpływ na nasilenie
przestÄ™pczoÅ›ci. Również obiektywna dysfunkcjonalność systemu spo­
Å‚ecznego, wyrażajÄ…ca siÄ™ w blokadzie możliwoÅ›ci realizacji różnorod­
nych potrzeb ludzkich na drodze legalnej, stanowi podÅ‚oże dla rozwo­
ju podkultur racjonalizujących modele działania w sposób odmienny,
niż wskazuje to obowiązujące prawo. Wydaje się przy tym, że nasilenie
wymienionych zjawisk jest generalnie zależne od warunków społeczno-
-ekonomicznych kształtowanych przez dany system społeczny (Marek,
Kryminologia, s. 97-107).
Nb. 61