3184153358

S \ UKAMY ABSOLWENTÓW

To były fragmenty o karmieniu na siłę ludzi, którzy protestowali - „wsadź mu tę rurkę” - to były pieśni, które aktorzy przynieśli stamtąd, odgłosy więzienia nocą, krzyki... To wszystko były sytuacje, które Andrzej Mathiasz, Sławomir Skop przeżyli na własnej skórze i myśmy to przetworzyli, opowiadając o cywilizacji więziennej, choć chyba rosyjskie słowo jest lepsze - turmiennaja cywilizacja. Pamiętam rozmowę w Chatce Żaka z Mathiaszem, kiedy powiedziałem, że Inny świat to tekst, który teraz trzeba zrobić wykorzystując wasze doświadczenie pobytu w więzieniu. Żebyśmy odważyli się na taki raport z pieklą. Lektura Innego świata była wtedy trochę masochistyczna, to był inny rodzaj piekła, który jakoś zrównywało się wtedy z naszymi doświadczeniami; oczywiście nie jeden do jeden, bo stan wojenny nie był rzeczywistością łagrową. Podkreślam - nigdy nie chcieliśmy zrównać tych rzeczywistości, ale wydawało się nam, że ponieważ przeżyliśmy kawałek tego świata, to nas uprawomocnia do opowiedzenia tamtego świata, o wiele okrutniejszego. Zresztą, w twórczości Herlinga skupiały się wszystkie nasze wcześniejsze fascynacje, bo Herling był bardzo mocno zanurzony w literaturze Dostojewskiego i jestem przekonany, że Herling nie napisałby Innego świata, gdyby nie powstawał on w jakiejś relacji ze Wspomnieniami z domu umarłych. Dlatego myśmy wzięli też ten tekst Dostojewskiego. Bo jest tam taki cytat, kiedy jedna z kobiet daje Herlingowi książkę Dostojewskiego i on go czyta w łagrach. I zdaje relację z łagrów sowieckich przez Dostojewskiego. Zamyka mu się jakiś osąd wtedy - że to już wszystko było, że to wszystko trwa. Jakiś rodzaj powtarzalności losu, rodzaj piekła historiozoficznego, zaklętego kręgu. Ten dialog polskiego pisarza z Dostojewskim to coś niezwykłego, ale to jest dialog poprzez doświadczenia, bo zarówno jeden jak i drugi miał osobiste doświadczenia łagru. Może tylko jest taka różnica, że Dostojewski po pobycie na Sybirze utwierdził swój zły obraz o Polakach, a Herling jednak miał o Rosjanach zawsze dobre zdanie. Mieliśmy potem możliwość spotkania z Herlingiem, który w Dzienniku poświęcił nam kilkakrotnie uwagę. Dostaliśmy też taką miniaturową wersję Innego świata dedykacją Herlinga, którą przewiozła dziewczyna w proszku do prania. To chyba Giedroyc wymyślił te miniatury, żeby łatwiej je do kraju przerzucać.

"w mordę od partii w dupę od opozycji"

Ł. M.: Ale na Herlinga był wtedy zapis i oficjalnie wystawiać go nie było można; Wspomnienia z domu umarłych - bo pod tym tytułem wystawał pan Inny świat - to było przedstawienie ze wszystkich najbardziej zakamuflowane?

J. O.: To było tak - składało się egzemplarz do cenzury, potem cenzor przychodził na próbę i mówił: „to puszczam, to wyrzucam”. Ale to można było obejść. Do Wspomnień z domu umarłych myśmy nakłamali strasznie - że to dzieje się w obozie niemieckim itd. Chcieliśmy mieć zgodę na granie, żeby i tak grać coś innego, bo wielokrotnie bywało tak, że zgłaszaliśmy jeden spektakl, a graliśmy inny. Poza tym pisało się didaskalia ogłupiające, gdzie przenosiliśmy to wszystko w jakieś uniwersalne rejony, że idzie

0    wartość człowieka, o zło - czyli na potrzeby cenzury tępiło się w didaskaliach dorażność. Graliśmy ten zakamuflowany Inny świat wiele razy wykorzystując przeróżne chwyty, tricki. Byliśmy zapraszani z jednym spektaklem, a w nocy graliśmy Wspomnienia jako pokaz warsztatowy, albo wystawialiśmy go pod nazwą „próba otwarta”. Korzystało się z pewnych luk prawnych. Bo co nie podlega cenzurze? - spektakl warsztatowy nie podlega. Jednak na Herlinga nie dali się nabrać, choć nie napomknęliśmy nigdzie, że to o Inny świat może chodzić. Ale cenzorzy wszystko czytali, mieli od SB Kulturę paryską

1    pamiętam takiego cenzora po historii sztuki, bardzo inteligentnego człowieka, który skojarzył Wspomnienia z Herlin-giem-Grudzińskim. W jego przypadku to był wybór finansowy po prostu; oni mieli ogromne pensje na owe czasy, była nawet taka piosenka Kelusa o tym, że średnia pensja to wtedy 2800 zł., a oni dostawali 8200. Jednak prześlizgiwaliśmy się z tym spektaklem, bo kultura studencka wywalczyła sobie pewną wolność, na pewno tu była inna sfera wolności niż poza uniwersytetem. Była oczywiście pewna sfera wolności świadomie dana ruchowi studenckiemu, bo oni mieli świadomość 68 roku, ale myśmy tą sferę ciągle poszerzali. To nie było tak, że mamy taką reglamentowaną wolność - ona była wywalczona. Działacze studenccy z SZSP mówili wtedy „my dostajemy w mordę od partii, a w dupę od opozycji”. Kwaśniewski był wtedy działaczem studenckim i to, że on później znalazł się przy Okrągłym Stole to nie przypadek - on żył blisko tych ludzi, którzy mieli jakieś poczucie wolności, on się o to ocierał i on to rozumiał w jakiś sposób. Złośliwy historyk może powiedzieć: „była ta wolność, bo PZPR, bo SB pozwoliła”. Nieprawda. Oni na pewno sporo wiedzieli, ale myśleli, że mają to pod kontrolą. Między nami byli na pewno szpicle, ale tu się sporo dawało zrobić.

Ł. M.: A sama postawa Harlin-ga, ta z późnych lat 90. jast panu bliska?

J. O.:    Herling wiązał się zawsze

z postawą radykalną. Przypominam sobie w Kulturze paryskiej taki dwugłos Herlinga-Grudzińskiego i Konstantego Kota Jeleńskiego na temat Iwaszkiewicza. Jeleński mówił o wielkości tego poety i człowieka, z którym komuniści musieli się liczyć, o tym, że Iwaszkiewicz robił

Fot. Jacfk Kasprzyk

27

Wiadomości Uniwersyteckie-, czerwiec 2007