4261638969

Od Redakcji

W ciągu 22 lat od upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej ukazały się liczne, różnojęzyczne publikacje dotyczące przebiegu zdarzeń w poszczególnych państwach oraz ich kontekstu uwzględniającego czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne, które doprowadziły do załamania komunizmu w 1989 r. Analizowany był również ich kontekst międzynarodowy, zarówno sytuacja w krajach bloku komunistycznego, jak i postawa Zachodu wobec zachodzących zmian. Badania dotychczas przeprowadzone, w części interdyscyplinarne, pozwoliły na dokonanie analiz porównawczych. Wydarzenia w krajach Europy Środkowo-Wschodniej działy się w tempie i okolicznościach specyficznych dla ich sytuacji wewnętrznej, ale zarazem można mówić o efekcie domina, czyli oddziaływaniu sytuacji w jednych krajach na inne.

Dzięki stosunkowo szerokiemu dostępowi do źródeł możliwe jest wskazanie momentów zwrotnych, w których konkretna decyzja czy chwila wahania aktorów sceny politycznej mogły zmienić bieg zdarzeń. Niniejszy tom otwiera esej Jinego Suka poświęcony „aksamitnej rewolucji” w Czechosłowacji. Autor dokonuje w nim analizy przełomowych momentów 1989 r. i jednocześnie zadaje pytanie, czy możliwy był odmienny scenariusz wydarzeń. Rozważa między innymi prawdopodobieństwo wprowadzenia zmian systemowych przed listopadem 1989 r. Zastanawia się nad okolicznościami podjęcia decyzji przez kierownictwo KPCz o zastosowaniu politycznego, a nie siłowego rozwiązania kryzysu. Ukazuje kulisy wyboru przez Zgromadzenie Federalne Vaclava Havla na prezydenta. Rozpatrywanie innych możliwości dla procesów historycznych, prowadzone w określonych ramach i oparte na dostępnych źródłach, jest - zdaniem autora -częścią myślenia historycznego.

System komunistyczny wprowadzano w Europie Środkowo-Wschodniej według wzorca sowieckiego, ale pod wpływem czynników społecznych, ekonomicznych i kulturowych w każdym z państw bloku ukształtował się specyficzny model komunizmu. Takie elementy systemu, jak: stopień uzależnienia od Moskwy, wewnętrzne relacje w partiach komunistycznych, działanie opozycji, pozycja Kościołów i związków wyznaniowych, istnienie własności prywatnej, miały wpływ na codzienne funkcjonowanie reżimów komunistycznych oraz okoliczności ich upadku. Drago§ Petrescu podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego rządy komunistów upadły w 1989 r. i co miało wpływ na kolejność, w jakiej władzę tracili komuniści w poszczególnych państwach bloku. Trzecie pytanie postawione przez Petrescu dotyczy natury wydarzeń: dlaczego w jednych państwach upadek systemu miał charakter wynegocjowany, w innych nie doszło do niego na drodze negocjacji, ale reżimy nie zdecydowały się także na użycie siły, a w wypadku Rumunii wydarzenia miały tak dramatyczny charakter.

Artykuł Drago§a Petrescu stał się pretekstem do dyskusji z udziałem historyków i politologów: Adama Burakowskiego, Antoniego Dudka i Pawła Ukielskie-go. Dyskutanci zwrócili uwagę m.in. na czynniki, które nadały dynamikę procesom zachodzącym w 1989 r., oraz na wydarzenia, które stały się symbolem upadku komunizmu. Rozważali, czy rok 1989 był kontynuacją (w sensie ideowym,