4442199003

stosować do niego takie, a nie inne terminy psychologiczne. Jeśli więc zjawiska nieświadome posiadają „takie same właściwości i taką samą naturę jak zjawiska psychiczne”, to nic nie stoi na przeszkodzie w określaniu ich za pomocą tych samych pojęć, w których opisujemy zjawiska psychiczne, choć będą to wówczas pojęcia wyjaśniające, a nie opisowe. Pawłów jednak uważa zjawiska nieświadome za takie, które mają samą naturę inną od zjawisk uświadamianych, stąd zaś wynika, że ani pojęcia introspekcyjne, ani wyjaśniające, ani opisowe nie mają tu zastosowania.

Przy takim postawieniu sprawy porównanie introspekcji do latarki wydaje się niezbyt szczęśliwe. Przecież zakłada ono, że procesy nieświadome są z natury właśnie takie jak świadome, a introspekcja tylko je „oświetla”, tak jak latarka oświetla ukryte w cieniu przedmioty fizyczne, wydobywając ich rzeczywisty wygląd. Wtedy jednak byłoby niezrozumiałe, dlaczego nie można procesów nieświadomych ujmować w wyjaśniających terminach introspekcyjnych i wniosek, że jedynie ich fizjologiczne ujęcie jest adekwatne do ich natury, byłby nieuzasadniony. Widocznie więc porównanie introspekcji do latarki było nie dość przemyślane, a Pawłów zasadniczo był zdania, że procesy nieświadome są nie tylko „ukryte w mroku” ale wręcz „niewidzialne” dla introspekcji, toteż nie mamy prawa opisywać ich w terminach introspekcyjnych. Taką interpretację jego poglądu na nieświadomość potwierdzają również inne jego wypowiedzi (np. 1952, str. 315), o czym jeszcze będzie mowa dokładniej w dalszym ciągu tych rozważań (por. str. 83).

3. Nieprzestrzenność zjawisk psychicznych. Druga teza Pawłowa na temat nieprzydatności terminów introspekcyjnych w badaniach nad zachowaniem się podkreśla pewien szczególny rys ich treści, ten mianowicie, że są to nazwy zjawisk nieprzestrzennych. Istotnie dla introspekcjonizmu charakterystyczne było pojmowanie zjawisk psychicznych jako procesów odznaczających się tylko czasową rozciągłością, natomiast przestrzennie niewymiernych i nie dających się zlokalizować w materialnej przestrzeni organizmu. Jeśli nawet mówiono wówczas o „lokalizacji zjawisk psychicznych w mózgu”,

28