456719669

tcrackich. zawierających apel o przezwyciężę mc własnego konformizmu i lęku. Można tu wymienić Boją się Małgorzaty Musierowicz czy Czupiradło Danuty Wawilow

Wiele utworów odwołuje się do doświadczeń historycznych, pokazując działanie mechanizmów strachu i nienawiści w sytuacji władzy. Teksty te często opaitc są na materiale autentycznym, wspomnieniowym czy pamiętnikarskim, jak twórczość wspomnianej już Aranki Sięgał czy wspomnienia Andrzeja Zicmianiai Papierosiarze z placu Trzech Krzycy. Strach i panikę, ich niszczący wpływ na więzi społeczne, na nuędzyludzką solidarność, skłonność do pomocy słabszym ukazują takie utwory, jak Glass Rabbit (Szklany królik) Miyoko Mai-sutani. początkowe panie Sadako chce tyć Karla Bnickncra czy polskie powieści Ziemia bez słońca Jerzego Szczygla lub Żołnierze i Żołnierzyki Anny Kamieńskiej.

Najszerzej jednak reprezentow aną grupą są utw ory typu fantasy czy science-•fiction, nawiązujące do trady cji literackiej anty utopii czy dystopii. w których problemy strachu przedstawione są na tle alegorycznej wizji Mrocznego Królestwa, krainy trwogi i ciemności, gdzie rządzi terror, zniewolenie, przemoc i zdrada. Poczynając od krainy Mordoru w Opowieściach Śrództemia J.R.R. Tolkiena, poprzez Dolinę Dzikich Róź w Braciach Lwie Serce Astrid Lindgren, Krainę Harmonii i Mucrtanię w powieści Wiktora Woroszylskiego Podmuch Malowanego Wiatru, utwory Anny Kamieńskiej, CS. Lewisa. Ch. Nostlinger, po teksty Małgorzaty Musierowicz dla czytelników najmłodszych, jak Ble-ble czy Światełko — tworzą one potężny nurt antyautorytamy. niosący, mimo wielkiej różnorodności tekstów, to samo przesłanie o odpow iedzialności jednostki, każdego człowieka bez wyjątku, za kształt ży cia społecznego, w którym przy chodzi mu uczestniczyć. Baśniowa konwencja, w jakiej problem jest przedstaw iony, pozwala jednak na inne rozwiązania Boliatcr nic jest tu bezwolny i bezradny ani jego protest nie jest skazany na klęskę. Przeciwnie, jeśli rzuci on wyzwanie lękowi i złu. znajdzie pomocników i przy jaciół w śród takich samy ch słaby ch jak on i nic tylko sam zwycięży, ale uwolni innych. Znajdujemy się tu więc w kręgu motywacji baśniowej, lecz niezupełnie Baśń ludowa mów i bow iem o wake i pokonywaniu strachu w imię w łasnego szczęścia i osobistego sukcesu Fantasty ka literacka zaś staje się w tym wypadku pasem transmisyjnym między świadomością itłodego czytelnika a problemami całej ludzkości — jej zmaganiami, klęskami, dążeniem do doskonałości. Bliższa byłaby zatem analogia z mitem — w rozumieniu autorów takich, jak Susan Langer lub Elaa/ar Miclctinskij. Dominuje tu mit typu prometejskiego czy też chrześcijańskiego — oznaczający poświęcenie i ofiarę dla innych, wzięcie aa siebie cierpień dla uwolnienia współbraci Często także bywa on wzbogacony współczesnymi elementami: nutów reformatorskich, patriotyczny cłu wolnościowycli. upominający eh się o prawa jednostki do zachowania własnej autentyczności, do posługiwania się w stosunkach międzyludzkich własną wolą i sumieniem, a nic przy musem i lękiem.

GOŚCIE NOCY

Większość pedagogów ostrzega stanowczo przed dotykaniem w literaturze dziecięcej sfery ciemności i zła. lęku czy zjawisk nadprzyrodzonych. Ale same dzieci mąją do tych zagadnień stosunek ambiwalentny: z jednej strony jest on nacochowany lękiem, z drugiej zaś fascynacją i pragnieniem poznania ..Dzieci — twierdzi Julia Briggs mają specjalne porachunki ze strachem i spraw ia im on specjalną przyjemność. Lubią duchy, straszące komiksy i to upodobanie często pozostaje do dorosłości”¹ Autorka cytowanej wyżej pracy o ghost stories. czyli historiach o duchach {jest to oczywiście termin umowny, który obejmuje szeroką tematykę demonów, upiorów, wampirów itp.), zauważa rzecz, dziwną i zaskakującą. „Choć zapotrzebowanie na baśń sięga dzieciństwa ludzkiego rodzaju — pisze ona - jest charakterystyczne, że zloty wiek nadnaturalnych historii i literackiego penetrowania nadprzyrodzonego świata przypada właśnie na epokę racjonalizmu, sceptycy zmu, materiałistycznych koncepcji oraz wielkiego rozwoju nauki i techniki”² Utwory te różnią się od wszy stkich czarodziejskich baśni używających „białej magii" właśnie tym. że penetrują sferę ludzkich ciemności, budują dystans między znanym a nieznanym, bezpieczeństwem a ryzykiem, sceptycyzmem a łatwowiernością, znajomym a obcym.

..Czy — zastanawia się Julia Briggs — matcrialistyczne teorie Lamarcka i Darwina mc kryły w sobie paradoksalnej sugestii, że przodkiem c/lowicka była bestia, co mogło stwarzać nowe koncepcje dobra i zła? Czy odkryte przez psy choanalizę nierozpoznawalne siły tkwiące w samym człowieku, owo mroczne libido, nie stały się inspiracją do myśli, że bestia błąka się do dzisiejszego dnia po zakamarkach ludzkiej duszy?"

Trafnie rozpoznając mechanizmy inspiracji i źródła popularności ghost stories, autorka, pisząca swą pracę w latach siedemdziesiątych, oceniała inodę literacką na duchy jako przebrzmiałą i nie dostrzegła faktu, iż ten rodzaj literatury zbliżał się do swego ponownego apogeum, którego sprawcami byli tacy twórcy jak Stephen King czy Graham Masterton. a dodatkowym czynnikiem wzmagającym jego popularność było rozszerzenie na nowe media: film. telewizję, kasety w ideo czy nawet gry komputerowe.

Jeżeli jednak nie wiemy na pewno, czy owe dziewiętnastowieczne opowieści o duchach, pisane dla rozrywki mieszczańskiej publiczności i zamieszczane najczęściej w tak zwanych Chrtstmas AnnuaLt. noworocznych antologiach.

89