28 29 (36)

rżenia własnej świadomości narodowej, wcale nie pragnęła znaleźć się w granicach państwa narodowościowo polskiego.⁷^

W ten sposób w granicach dawnej Rzeczypospolitej, prócz dominującej sprawy polskiej, zaczęły się tworzyć różne Sprawy ‘regionalne, jak przede wszystkim ruska (białoruska i ukraińska), litewska, łotewska lub środowiskowe jak żydowska, a także wyznaniowe itd. Państwa zaborcze, z jednej strony same zagrożone powstawaniem tych prądów, zwłaszcza Austria, z drugiej zaś doceniając większą wagę irredenty polskiej, popierały dążenia rozłamowe między ludnością polską a narodowościowo inną? Z biegiem czasu mistrzostwo w tej akcji osiągnęły Niemcy. Nie tylko rozbudzały one w ramach swej polityki imperialistycznej, zwłaszcza na terenie Europy Środkowej, prądy wyzwoleńcze rozmaitych małych narodów na tym obszarze faktycznie istniejących i historycznie ukształtowanych, jak in.in. Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Słowacy, lecz także usiłowały tworzyć lub popierać, zwłaszcza w Obrębie pogranicza polsko-niemieckiego, rozmaite sztuczne narodowości (Volk), jak Górale, Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy; Głównym celem tych zabiegów było podminowanie i rozbicie polskiej wspólnoty etnicznej, w ramach odrodzonego po 1918 r. państwa polskiego.⁸⁵

I tak na marginesie wielkich przemian etnicznych w całej Europie Środkowej w rejestrze wielkich spraw, takich jak polska, ukraińska, litewska, czeska, węgierska i in. wytworzyła się w pewnym momencie sprawa kaszubska.

Naród polski, przekształcający się i formujący na nowych zasadach, opartych przede wszystkim na kryteriach języka, obyczaju i zwyczaju, w dużej mierze religii (Polak-katolilc), tradycji politycznej (państwo) i kultury duchowej, dążył do osiągnięcia najwyższego stopnia świadomości, a tym samym odrębności narodowej. W tym celu warstwy przodujące narodu usiłowały nie tylko rozciągnąć pojęcie narodu polskiego na wszystkie warstwy społeczeństwa posługujące się językiem polskim, łecz także obudzić świadomość narodową na terenach peryferyjnych, i to zarówno na wschodzie, jak i zachodzie kraju, gdzie świadomość ta znajdowała się w stanie uśpienia lub w ogóle zamarła. Dotyczyło to głównie polskich Ziem

Zachodnich i Północnych: Śląska, Pomorza i Prus, Ij. Warmii i Mazur. Pozytywnie chodziło nie tylko o obudzenie świadomości, to jest o pełną polonizację w znaczeniu kulturowym, lecz także o akceptację i popieranie programu niepodległościowego, wyrażającego się w odbudowie państwa polskiego.⁹*

W obu wypadkach program ów wywołał, słabo z początku przewidywane, sprzeczności. Najwyraźniej zarysowałysię one w sferze programu odbudowy państwowości. Zasada odbudowy państwa politycznego (Rzeczypospolitej) w granicach z 1772 r. popadła w kolizję z zasadą lub koniecznością odbudowy nowego państwa w granicach etnicznych. Polskie koła kierownicze, zdając sobie dobrze sprawę, że o granicy zachod-niej rozstrzygną kryteria etniczne, dokładały wielkich starań, ażeby właśnie na granicy zachodniej (i północnej) osiągnąć najwyższy stopień polonizacji. Te same kola kierownicze, zdając sobie dobrze sprawę, iż kryteria elniczue zaważą niekorzystnie na przebiegu granicy wschodniej, z największym trudem rozstawały się z myślą o odbudowie państwa polskiego z 1772 r. W rezultacie rozpoczęła się walka między realistami a romantykami, ‘która zakończyła się przyjęciem albo dobrowolnych, albo siłą narzuconych kompromisów, pogłosy ich faś były w opinii bardzo głośne w Polsce Iz w. międzywojennej, .a także są w różnych formach żywe jeszcze" i dzisiaj.

Mniej widoczne na zewnątrz, ale nie mniej ważące w życiu wewnętrznym społeczeństwa polskiego okazały się sprzeczności występujące w świadomości narodowej. Świadomość ta, jak wiadomo, przejawia się w dwu zasadniczych formach: patriotyzmie i nacjonalizmie. Ucisk narodowy, panujący w trzech zaborach, wywoływał przez cały wiek XIX i w początkach XX w. silne tendencje antagonistyczne w stosunku do zaborców, a tym samym z konieczności rodził w społeczeństwie polskim postawy nacjonalistyczne. Przemożne dążenia narodu*panującego do wytworzenia zintegrowanej i jednolitej świadomości narodowej i jednolitego narodowościowo państfwa popadły w konflikt nie tylko z mniejszościami narodowymi, mającymi swoje odniesienie w cudzych państwowościach, IĆcz także z tradycjami i aspiracjami autonomicznymi regionalnych lub elniczno-religijnych (np. żydowskich) wspólnot kulturowych.

29