52072 IMG51 (4)

74

powody tych różnic. Powoływanie się na »cliarakter narodowy, jest nie tylko przyznaniem się do niewiary, lecz jawi się jako coś niewłaściwego. Przypisywanie Anglikom w wieku XVII jednolitego »charakteru narodowego« byłoby po prostu historycznie nieprawdziwe. >*Kawalerowie« i »okrągłogłowi« uważali się bowiem nie tylko za dwie różne partie, lecz za dwa odrębne gatunki ludzi — i każdy kto spojrzy na to uważnie, przyzna im rację.

Z drugiej zaś strony charakterologiczna różnica między angielskim nterchant adventeur [kupiec »łowca przygód«], a starym Hanzeatą, jest równie niewidoczna, jak w ogóle jakakolwiek inna różnica w charakterze Anglików i Niemców u schyłku średniowiecza — prócz różnic wynikających z różnych losów politycznych. Dopiero siła ruchów religijnych — nie tylko ona, ale ona jako pierwsza — wytworzyła te różnice, które wyczuwamy obecnie*®.

r Jeśli więc badając związki między dawną etyką protestancką a rozwojem ducha kapitalistycznego wychodzimy od nauk Kalwina, kalwinizmu i różnych sekt »purytańskicli«, to nie wolno nam rozumieć tego tak, iż znajdziemy u któregoś z ich założycieli lub przedstawicieli traktowanie »dueha kapitalizmu* jako celu całego życia człowieka. Nie będziemy mogli twierdzić, że dążenie do zdobywania dóbr doczesnych, pomyślane jako cel sam w sobie, uznane było przez któregoś z nich za wartość etyczną. I trzeba raz na zawsze ustalić jedno: programy reform etycznych nie były nigdy u żadnego z tych reformatorów — do których zaliczamy też takich ludzi, jak Simons Menno, George Fox czy Wesley — najważniejszym punktem widzenia. Nie byli oni założycielami towarzystw »kultury etycznej« ani też uosobieniem

50) Zwłaszcza angielska duma narodowa, jako następstwo Magna Charta i wielkich wojen. Tkk dziś typowa wypowiedź Siu looks Ukt an Engtisk girl na widok trafiała się już w XV wieku. Tfe różnice pozostawały także oczywiście w Anglii. Aż po dzień dzisiejszy przedstawicielem mtrry old Etiglaiid pozostała squirtarrkit (warstwa szlachecka). Cały okres od czasów reformacji można interpretować jako walkę tych dwóch typów angielskości.

ideałów kulturowych czy przedstawicielami humanistycznych ruchów społeczno—reformatorskich. Głównym założeniem ich życia i działania było tylko i wyłącznie zbawienie duszy. Ich cele etyczne oraz powiązane z nimi praktyczne oddziaływanie nauk były jedynie konsekwencją czysto religijnych motywów. Musimy być przygotowani na to, że skutków kulturowych reformacji w dużej, może nawet w przeważającej części nie przewidywali sami reformatorzy — a nierzadko były one przeciw-¹ stawne także temu, czego pragnęli.

Stąd też nasze studium mogłoby w jakimś stopniu stanowić próbę zrozumienia sposobu, w jaki »idee« w ogóle oddziałują na historię. Aby jednak uniknąć nieporozumień przy rozważaniu takiego wpływu, pozwolimy sobie na koniec tych uwag na parę dalszych konkluzji.

W studiach tego rodzaju nie chodzi o próbę całościowej oceny dorobku myślowego reformacji — czy to w dziedzinie społeczno-politycznej, czy też religijnej. W naszych rozważaniacli mamy do czynienia z tymi elementami reformacji, które w porównaniu ze świadomością religijną muszą się wydawać peryferyjne czy wręcz zewnętrzne. Pragniemy jedynie pokazać wpływ wywierany przez motywy religijne na współczesną, -doczesną* kulturę, motywowaną przecież przez wiele innych historycznych czynników. Stawiamy więc pytania o to, co z treści tej kultury można by uznać za wynik oddziaływania reformacji jako historycznej przyczyny [omawianych tu zjawisk — przyp. red.J. Musimy przy tym zdystansować się wobec twierdzenia, jakoby reformację można było wydedukować z samego procesu ekonomicznego, jako -dziejową konieczność*.

No to, by nowo powstałe kościoły mogły się w ogóle utrzymać, musiały się złożyć różne, nie będące -prawami ekonomicznymi* i nie mąjące w swoim obrębie relacji ekonomicznych, procesy historyczne; dotyczy to także przemian czysto politycznych.

Z drugiej strony nie można bronić tezy, że -duch kapitalizmu*