4597124895

13S Esej

łatwy do utopienia w łyżce oceanu, za mało nawet śmieszny, żeby pustkę śmieszyć, oczami tylko widzi, uszami tylko słyszy,

rekordem jego mowyjest tryb warunkowy, rozumem gani rozum, słowem:prawie nikt,

ale wolność mu w głowie, wszechświat i byt poza niemądrym mięsem, patrzcie go!

Ta przygana, sformułowana w konwencji anty-ironii, jest od czasów Sofoklesa - być może - największą pochwałą człowieka. W Antygonie Sofokles napisał: „Siła jest dziwów, lecz nad wszystkie sięga dziwy człowieka potęga”.

Z mojego dotychczasowego wywodu powinno wynikać, że poezja jest funkcją ludzkiego heroizmu w potyczce ze światem i potrzebą dokumentowania jej. Ale historia poezji dokumentuje okresy mniej heroiczne, by nie powiedzieć okresy zwątpienia i rezygnacji z wysiłku sprawozdawania rzeczywistości. Miłosz stwierdza: „Oczywiście, są poeci, którzy słowa odnoszą do słów, nie do ich pierwowzorów w rzeczach” - i tych skazuje na artystyczną porażkę. Przyczynę takich praktyk dostrzega w „osłabieniu wiary w rzeczywistość istniejącą obiektywnie, poza naszymi percepcjami". Jeśli mi wolno postawić swoją własną diagnozę, to dwudziestowieczną zapaść poezji tłumaczyłbym najpierw wyczerpaniem pomysłowości poetów w dawaniu rzeczom odpowiednich słów i demonstracyjnym zwątpieniem w możliwości intelektualnego, wyrażonego w języku opanowania rzeczywistości. I wtedy poeta - jak powiada Gałczyński - „Wsparty na Watermanie odchodzi w otchłań absolutnego zwątpienia”, „owijając się w nieprzeniknioną syn-taxis”. I gdyby to nie był dramat, można by odnieść do nich to, co Słowacki żartobliwie powiedział o swoich niektórych utworach:

A to wszystko są nonsensu,

Te moje wierszyki nowe,

Gdzie mój język się wałęsa I bawi zęby trzonowe.

Natomiast drugim powodem zapaści było porażenie przez świat, który miał nieszczęście wypaść w dwudziestym wieku z formy. Jeśli trwamy w przekonaniu, że świat ją kiedykolwiek miał.

A wszystko zaczęło się całkiem niewinnie. Kiedy Paul Verlaine rzucił hasło de la musiąue avant toute chose, nie było jeszcze wiadome, jakiemu procesowi daje początek. Umuzycznienie mowy poetyckiej nie było niczym nowym, okazjonalnie realizowane było od zawsze. Mowa poetycka bierze przecież swój początek ze związków z muzyką, ale umuzycznienie tekstu, którego dokonywać się ma kosztem semantyki, to już oznaka bezradności i wyczerpania. Ten symptom dostrzegamy ówcześnie i w innych sztukach, bo jeśli poeci szukali wsparcia dla swej ekspresji w muzyce, to kompozytorzy podobnie poszukujący zaczęli tworzyć muzykę programową, która z czasem miała się przemienić w muzykę konkretną. W sztuce dało się zauważyć wówczas rozmnożenie -izmów, w których coraz mniej orientował się dotychczasowy odbiorca, a odbiorcą dzieł staje się historyk sztuki i jej teoretyk. Or-tega y Gasset nazwał to narastające w^r dwudziestym wieku i upowszechniające się zjawisko „dehumanizacją sztuki”. Następstwem propozycji Mallarmego i Verlaine’a naturalną koleją rzeczy stały się „słowa na wolności”, „zaumnyj jazyk”, dadaistyczny bełkot, surrealistyczne składanki słów powycinanych z gazet, ecriture automatiąue, a już za pamięci najmłodszego pokolenia programy komputerowe do tworzenia -mój Boże! - bo dlaczegóż by nie, „poezji komputerowej”. Jeśłi mowa - według słów Miłosza - gdziekolwiek „sama siebie obrządza”, to właśnie tutaj.

Wszystkie te praktyki Miłosz nazywa schizmą. Schizma znaczy „rozszczepienie” (i tylko w niektórych kręgach religijnych słowo to ma konotacje negatywne, nawet obraźliwe). Miłosz jednak odnotowuje po prostu osobny nurt poezji, ale czy produkty tego nurtu zasługują na tę nazw'ę? Być może uznacie mnie państwo za zacofanego konserwatystę, ale według mnie nie zasługują one nawet na miano eluku-bracji. Niektórzy badacze nazywają te zjawiska bardziej oględnie „poezja dla IBL-u”. W tej sytuacji oczywiście trudno mówić o zaspokajaniu przez poezję jakichkolwiek potrzeb.