4645771751

45

BIBLIOTEKI SZKÓŁ ELEMENTARNYCH W 1. 1815-1831

w znośnych lokalach, było bardzo skromne. Urządzenie izby lekcyjnej składało się z przypadkowo zdobytych stołów i ławek. W szkołach lepiej wyposażonych spisy inwentarzowe wymieniają tablice. W spisach umeblowania, dokonywanych skrupulatnie przy zmianie nauczyciela, rzadko spotyka się „szafkę zamykaną na skład książek”.

Program nauczania w szkołach elementarnych, „gdzie by młodzież mogła nabywać pierwszych naukowych wiadomości, do potrzeb przyszłego powołania zastosowanych, podług przepisanego regulaminu” obejmował a) naukę religii i moralności, b) czytanie drukowanego i pisanego charakteru polskiego, c) pisanie podług wydanych wzorów, d) rachunek na pamięć i cyframi do reguły trzech włącznie z wiadomością o wagach, miarach i monetach, e) o zachowaniu zdrowia, f) o utrzymywaniu i leczeniu bydła domowego, wiadomości rolnicze, ogrodnicze itp.⁴⁰

Programem objęte były dzieci od lat sześciu (później od siedmiu) do dwunastu w szkołach miejskich, a w wiejskich od ośmiu do czternastu a niekiedy <5o szesnastu lat.

Zachowane tygodniowe rozkłady godzin nauki w szkołach elementarnych⁴¹ i sprawozdania z popisów szkolnych świadczą, iż uczono w sposób zupełnie dowolny, w zależności od kwalifikacji i umiejętności nauczyciela. W szkołach wiejskich ograniczano się przeważnie do początków nauki czytania, pisania i rachowania. Religii uczył miejscowy pleban. W szkołach lepiej zorganizowanych uczono historii Polski, początków gramatyki polskiej, początków geografii i „moralnych nauk”. Program szkół miejskich był szerszy, obejmował jeszcze naukę „historii naturalnej” i „technologii”. W wielu szkołach wiejskich dzieci uczyły się pisać patykami na piasku. W niektórych, szkołach miejskich uczono modną na początku XIX w. metodą Lankastra. Uczono metodą pamięciową, potępiając kierunki zmierzające do rozwinięcia samodzielnego myślenia. Dzieci wychowywano w duchu klerykalizmu i solidaryzmu klasowego.

Poważnym problemem dla szkół początkowych było zaopatrzenie dzieci w podręczniki. Często pojawiają się w raportach szkolnych wiadomości, iż „książek przepisanych przez Komisję Oświecenia nie mają, albowiem nigdzie ich tu nie masz”. „Uczniowie nie mają dotąd książek elementarnych, każdy uczeń z odmienną książką do szkoły przychodzi, a ta niejednakowość książek jest wielką dla nauczyciela pracą w nauczaniu dzieci” (Raporty z r. 1817 i 1818)⁴².

Powszechny brak podręczników i niechęć chłopów do zaopatrywania w nie dzieci, skłoniły zapewne Komisję Rządową WRiOP do podjęcia inicjatywy zaopatrywania szkół elementarnych w książki. W raporcie z czynności Komisji WRiOP za rok 1819 czytamy, iż „dla zachęcenia uczniów oraz dla rzucenia oświaty między lud wiejski zaleciła Komisja Rządowa niektóre dziełka dla ludu wiejskiego zdziałane bezpłatnie tym szkołom [elementarnym] rozdać, a które by składać miały razem z innymi zapas książek, czyli biblioteczkę szkoły wiejskiej”⁴³.

Nauczycieli dla szkół elementarnych przygotowywał założony w 1806 r. Instytut Nauczycielski w Łowiczu i działający od 1820 r. Instytut Nauczycieli Elementarnych i Organistów w Puławach. Instytut łowicki przygotował od czasu założenia do 1830 r. 308 kandydatów do zawodu nauczycielskiego, Instytut puławski w ciągu dziesięciu lat — 77 kandydatów. Z Instytutu łowickiego poszło do szkół elementarnych wiejskich i miejskich 266 osób, z Instytutu puławskiego — 39 osób.

⁴⁰    Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych. T. 3. Dodatek, s. 2-4.

⁴¹    E. Podgórska, jw. s. 124, passim, A. Artymiak, jw. s. 66, passim.

⁴²    A. Artymiak, jw. s. 74.

⁴³    M. Łodyński: Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, 1807-1831. Wrocław 1958 s. 77.