5399619331

Maria Materska

Założenia do tej wersji przedstawione zostały znacznie wcześniej w referacie wygłoszonym w Louvain w roku 1969, którego przekład jest po raz pierwszy publikowany w niniejszym tomie.

Druga wersja teorii czynności i teorie pochodne

Nowa wersja teorii czynności opiera się na rozróżnieniu dwóch typów zachowania: reaktywnego i celowego. Zachowanie reaktywne opisuje tradycyjnie formuła S-R (stimulus-response), zaś zachowanie celowe Tolmanowska formuła S-O-R, gdzie O oznacza stan organizmu w momencie zadziałania bodźca. Ta ostatnia nie wydaje się jednak wystarczająca, albowiem bodźce są przez organizm nie tylko filtrowane, lecz przetwarzane i integrowane. Poza tym w momencie odbioru bodźców organizm już znajduje się w określonym stanie, zatem O należałoby zapisać przed S-R: O(S-R). Następnym krokiem w tym rozumowaniu jest zdefiniowanie stanu organizmu, który decyduje o tym, że zachowanie nabiera charakteru celowego. W tym miejscu użyteczne okazuje się wprowadzenie pojęcia zadania, którego wykonanie pozwala podmiotowi osiągnąć pewien cel (Tomaszewski, 1969).

Mechanizm regulacyjny, jakim jest zadanie, opiera się na ocenie rozbieżności pomiędzy stanem rzeczywistości zastanym a stanem pożądanym z punktu widzenia potrzeb działającego podmiotu. Rzeczywistość rozumiana jest dość szeroko w sposób obejmujący przedmioty, ludzi, a także sam podmiot działania (np. ucząc się człowiek stawia przed sobą zadanie przekształcenia samego siebie). Zadanie określa sposób reagowania na bodźce, podporządkowując sobie łańcuchy S-R, które się nań składają. Ostateczna formuła wygląda więc następująco: Z(S-R)W, gdzie Z oznacza zadanie, czyli cel w jego wyjściowym sformułowaniu, S-R -ciąg odpowiedzi na sytuację bodźcową, zaś W - wynik, który może różnić się od założonego celu. Według tej formuły czynność jest zachowaniem celowym, którego punktem wyjścia jest określona sytuacja (stan rzeczy) i które zmierza do osiągnięcia innej określonej sytuacji.

W schemacie Z(S-R)W zachowania reaktywne i celowe przenikają się nawzajem. Na przykład w pracy robotnika przy maszynie, wykonującego zadanie wyprodukowania pewnego detalu, jest wiele elementów nawykowych, takich jak chwytanie narzędzi, mocowanie surowca itp., są także elementy odruchów, takich jak cofanie ręki przed rozgrzanym narzędziem lub przymykanie powiek na widok oślepiającego światła. Wszystkie one podporządkowane są jednak jednemu celowi, któiym jest przekształcenie surowca w produkt o określonych parametrach.

W zmieniających się warunkach, w których człowiek wykonuje swoje zadania, charakter zachowania ciągle się zmienia. Reaktywne zachowanie, takie jak ruchy nóg podczas wspinaczki wysokogórskiej, nabiera cech starannie planowanej czynności. I odwrotnie - skomplikowana czynność prowadzenia samochodu w wykonaniu wprawnego kierowcy zostaje zredukowana do obserwacji sytuacji 16    na drodze, pozwalając na równoczesne pogrążenie się w interesującej rozmowie.