Ewa Jarosz
Uniwersytet ÅšlÄ…ski
Odpowiedzialność pedagogów
za dzieci krzywdzone
Autorka poruszyła kwestię odpowiedzialności pedagogów w sytuacji krzywdzenia dzieci
oraz określiła powinności współczesnego pedagoga, powołując się na dokument  Między-
narodowa ochrona praw dziecka . Ponadto przedstawiła wyniki badań, które ukazują
sposoby reagowania personelu szkolnego na sytuacje przemocy wobec dzieci. W artyku-
le podano uzasadnienie interwencji pedagoga w takiej sytuacji, określając wymiary od-
powiedzialności pedagogów za pomoc dzieciom.
Krzywdzenie dzieci w rodzinie jest gogów, stanowi jednak dla nich wielowy-
zjawiskiem (problemem) społecznym, miarowe wyzwanie i nader często reago-
wobec którego aktywna postawa pedago- wanie nań spotyka się ze słabszym bądz

gów i nauczycieli jest współcześnie wy- silniejszym oporem. Doniesienia badawcze
raz
nie oczekiwana i coraz dobitniej arty- z terenu Stanów Zjednoczonych ujawniają,
kułowana zarówno przez badaczy zjawi- że jedynie część wykrywanych lub podej-
ska czy praktyków w zakresie profesjo- rzewanych przypadków krzywdzenia dzie-
nalnej pomocy dzieciom krzywdzonym, ci jest zgłaszana przez nauczycieli odpo-
jak też w deklaracjach i regulacjach praw- wiednim instytucjom (od około 10% do
nych, które ogólniej sugerują powinność ponad 30% w różnych badaniach) (Abra-
przyjmowania przez nauczyciela odpo- hams i in. 1992; Herzberger 2002, s. 169;
wiedzialności osobistej i zespołowej za por. Tite 1993), a w innym ujęciu  niedu-
wychowanie oraz dbałość o dobro uczniów ża część zgłoszeń przypadków krzywdze-
(zob. Ratuś 1995; Międzynarodowa ochro- nia dzieci do instytucji specjalistycznych
na praw dziecka 1996). Współczesny pe- pochodzi od personelu szkolnego (od
dagog musi postrzegać siebie jako osobę, 10% do około 17%) (Mc Intyre 1987).
która może i powinna podejmować działa- Badania nad reakcjami nauczycieli na
nia ograniczające, kompensujące lub za- przypadki przemocy domowej nad dziećmi,
pobiegające występowaniu różnorakich przeprowadzone w połowie lat 90. wśród
zagrożeń dzieci i młodzieży, w tym do- nauczycieli w Polsce, również wskazują
świadczania przez nich przemocy w ro- na słabe preferencje badanych do bezpo-
dzinie. Krzywdzenie dzieci w rodzinie, jako średniego zgłaszania takich sytuacji insty-
problem wymagajÄ…cy interwencji peda- tucjom specjalistycznym lub wymiarowi
1
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
sprawiedliwości (1% 6% badanych), prze- Penetracje literatury przedmiotu na
łożonym (około 25%), czy specjaliście  pe- temat czynników powstrzymujących na-
dagogowi szkolnemu (18%). Natomiast aż uczycieli i pedagogów oraz inne osoby
35% badanych podjęło działania w postaci przed działaniami wobec przypadków
 pocieszania dziecka lub  pouczenia rodzi- krzywdzenia dzieci, sugerują nakreślenie
ców , a  co szczególnie znaczące  13% ba- kilku głównych obszarów, na których
danych nauczycieli nie zareagowało w ża- zdaje się opierać pożądana aktywność:
den sposób na znane sobie przypadki po-
· UzmysÅ‚owienie sobie i uznanie swojej
·
ważnego krzywdzenia dziecka w rodzinie
roli w przeciwdziałaniu zjawisku oraz
(zob. Jarosz 1998b). W świetle nawet tak
przyjęcie osobistej odpowiedzialności
lapidarnie wskazanych komunikatów ba-
za podejmowanie działań.
dawczych założyć należy, iż nauczyciele
·
z różnych wzglÄ™dów nie chcÄ… lub nie potra- · Znajomość i poznawczo-emocjonal-
ne przyjęcie współczesnych założeń
fią podejmować pożądanych zachowań czy
teoretyczno-praktycznych na temat
reakcji na przypadki krzywdzenia dzieci.
Aktywizowanie pedagogów w działa- problemu, opartych na współczesnej
wiedzy o zjawisku.
niach wobec zjawiska napotyka wiele
czynników hamujących i utrudniających.
· Znajomość i przygotowanie do po-
·
Związane są one zarówno z reagowa-
dejmowania, możliwych dla pedago-
niem i interweniowaniem wobec proble-
gów i nauczycieli, różnych typów
mu, jak i jego identyfikowaniem w kon-
działań wobec problemu.
kretnych przypadkach. Bariery te majÄ…
Aktywna postawa pedagogów wobec
charakter społeczno-kulturowy, emocjo-
sytuacji krzywdzenia dzieci oparta jest
nalny, ale i poznawczo-diagnostyczny czy
przede wszystkim na odczuwaniu przez
proceduralny1. W literaturze przedmiotu
nich powinności i subiektywnym uznaniu
wymienia się często wpływ kulturowo-
swojej roli w społecznych działaniach
-obyczajowych norm dotyczÄ…cych rodzi-
wobec zjawiska. Konieczność interwe-
ny, wychowywania dziecka, ingerencji
niowania pedagogów w przypadki wystę-
w życie domowe i stosunki pomiędzy ro-
powania problemu można uzasadnić
dzicami a dziećmi, ale też i inne czynniki
wieloma argumentami, z których najważ-
(np. tzw. NIMBY Syndrom, zob. Bilo
niejsze krystalizują określone wymiary
1994). Wpływ wielu czynników dezakty-
odpowiedzialności pedagogów za pomoc
wujących działania pedagogów i nauczy-
dzieciom krzywdzonym. Jak siÄ™ wydaje,
cieli wobec sytuacji krzywdzenia dzieci
działania aktywizujące środowiska na-
w rodzinie może być minimalizowany,
uczycieli i pedagogów powinny przede
aby jednak tak się stało, konieczna jest
wszystkim odwoływać się do tych argu-
znajomość i ustawiczna penetracja ich
mentów. Ich świadomość wśród nauczy-
natury i z
ródeł. Wiedza na temat tego, co
cieli i internalizacja zdają się w głównej
powstrzymuje nauczycieli i pedagogów
mierze kreować gotowość do reagowania
przed angażowaniem się w racjonalne
na sytuacje występowania zjawiska. Do
działania wobec dzieci krzywdzonych,
najważniejszych uzasadnień należą na-
pozwala dobierać najbardziej skuteczne
stępujące argumenty2:
strategie uaktywniania tych środowisk.
1
I. Pospiszyl określa przemoc w rodzinie jako jedną z trudniej rozpoznawalnych dysfunkcji życia społecznego,
wskazując na znaczenie problemów i nieścisłości definicyjnych, akceptujący stosunek społeczny do wielu form
przemocy, intymność problemu i jego  umykanie kontroli społecznej, nobilitowanie niektórych form przemocy do
metod i środków wychowawczych (Pospiszyl 2000). Prezentację niektórych czynników utrudniających interwencję
wobec problemu krzywdzenia dzieci znajdzie Czytelnik również w (Jarosz 2001; Jarosz, Wysocka 2001).
2
Por. (DePanfilis, Salus 1992, Tower 1992).
2
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
I. Dziecko jest osobą zależną od innych, agresywności i tendencji do stosowania
bowiem samo nie jest w stanie zadbać przemocy wobec innych, uszczerbki zdro-
o siebie i bronić się przed zagrożeniami. wia i na wiele innych dewastacji3. Świa-
Różne osoby dorosłe mają obowiązek domość możliwości wystąpienia tych na-
troszczenia się o jego dobro, wynikający stępstw oraz potrzeba przeciwdziałania
bÄ…dz
z naturalnych więzi (rodzice), bądz
takim zagrożeniom, leży więc w obszarze
z roli zawodowej opieki i pracy z dzieckiem, odpowiedzialności opiekuńczo-wychowa-
czy wreszcie z zadań ogólnej pieczy nad wczej nauczycieli za pomyślny rozwój
rozwojem i dobrostanem członków społe- dziecka i dbałość o właściwe warunki te-
czeństwa. Jeśli zagrożenie dobra dziecka go rozwoju.
pochodzi od samych rodziców, jeśli oni
III. Współczesne interpretacje na temat
sami nie są w stanie chronić je i dbać o je-
z
ródeł i mechanizmów przemocy i zanie-
go bezpieczny rozwój, wówczas przyjęcie
dbywania dziecka w rodzinie wyraz
nie
roli adwokatów i obrońców dziecka przez
podkreślają związek występowania zjawiska
inne osoby dorosłe i instytucje odpowie-
z funkcjonowaniem rodziny w pewnych
dzialne za jego rozwój staje się swoistym
warunkach społecznych. Wiele zjawisk
imperatywem.
i ogólnych problemów społecznych, jak
Unikalną w tym względzie pozycję, je-
np. izolacja społeczna rodzin i ogranicze-
dyną porównywalną z pozycją rodziców,
nie nieformalnego wsparcia społecznego
zajmują pedagodzy i nauczyciele. Należy
rodzin, bezrobocie, ubóstwo i trudne wa-
zauważyć, iż jako jedni z nielicznych po-
runki socjalno-ekonomiczne, wczesne ro-
siadają oni społeczny mandat (przyzwole-
dzicielstwo, problemy uzależnieniowe,
nie) na ingerowanie w sprawy wychowa-
stres i wysokie wymagania życiowe, jak
nia i rozwoju dziecka oraz na pewnÄ… pe-
też pewne normy i standardy społeczne
netrację rodziny. Rola obrońców i rzecz-
osłabiają jakość rodzicielstwa, wzmagają
ników dziecka wpisana w profesję na-
też tzw. stres życia, uznawany za jeden
uczycieli oznacza wyraz
ne opowiadanie
z podstawowych czynników ryzyka poja-
się pedagogów po jego stronie, chronienie
wiania siÄ™ krzywdzenia dzieci, oraz po-
go przed samowolą dorosłych, w tym na-
wodujÄ… wiele sprzyjajÄ…cych stosowaniu
wet rodziców (Czerepaniak-Walczak 1994;
przemocy indywidualnych problemów
Zmarzlik, Piwnik 1999). W świetle takich
i dysfunkcji rodziców.
przesłanek odpowiedzialność pedagogów
Jeśli społeczeństwo stwarza pewne
i nauczycieli za dobro dziecka i dbałość o je-
warunki sprzyjajÄ…ce przemocy domowej,
go rozwój, a więc i podejmowanie działań
to jest w pewnym sensie współodpowie-
wobec dzieci krzywdzonych, ma wyraz
ny
dzialne za jej pojawianie siÄ™. Dlatego
wymiar ich odpowiedzialności zawodowej.
obowiązkiem społeczeństwa jest podej-
II. Doświadczanie przez dzieci różnych mować reakcje (działania) powstrzymu-
form przemocy i różnych odmian zanie- jące występowanie zjawiska. Społeczeń-
dbywania ze strony rodziców powoduje stwo powinno wykorzystywać dla takich
liczne niekorzystne następstwa i szkody działań posiadane przez siebie możli-
w rozwoju. Literatura przedmiotu wskazuje wości  swoje instytucje, a wśród nich
na wiele możliwych konsekwencji: zaburze- szkołę i inne instytucje oświatowo-wy-
nia emocjonalne, zaburzenia osobowości, chowawcze. Ten argument uzasadniają-
obniżanie możliwości edukacyjnych i po- cy konieczność podejmowania przez pe-
znawczych, zaburzenia adaptacji społecz- dagogów  członków i przedstawicieli
nej, rozwój stanów patologicznych, wzrost społeczeństwa  działań wobec zjawiska
3
W bogatej literaturze przedmiotu Czytelnik odnajdzie wiele informacji na temat wyników badań nad negatywnymi
konsekwencjami rozwojowymi doznawania przemocy domowej przez dzieci. W literaturze polskojęzycznej (zob. m. in.
Browne, Herbert 1999; Iwaniec, Szmagalski 2003; Pospiszyl 1994).
3
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
krzywdzenia dzieci można  jak się wydaje czy instytucji praktycznymi możliwościa-
 określić mianem swoistej odpowiedzial- mi podejmowania różnorakich działań
ności społecznej4. wobec problemu krzywdzenia dzieci.
Możliwości te to pewne dyspozycje i wa-
IV. Nauczyciele, pedagodzy sÄ… nie tyl-
runki charakteryzujące pedagogów i ich
ko członkami społeczeństwa, ale też jego
pracÄ™ (Jarosz 1998a, Jarosz 1998b).
reprezentantami   nośnikami uznawa-
Po pierwsze, nauczyciele sÄ… profesjona-
nych w społeczeństwie praw, wartości
listami posiadającymi rozległą wiedzę
i zasad. Są też przekazicielami wartości
o problemach opieki i wychowania oraz
ogólnoludzkich, takich jak sprawiedli-
o cechach i zachowaniach typowych i nie-
wość, wartości etyczne czy idee demo-
typowych dla dzieci na określonych eta-
kratyczne. PosiadajÄ… w tej mierze symbo-
pach rozwojowych, wiedzÄ™ pozwalajÄ…cÄ…
liczne znaczenie i zadania. Ich zachowa-
identyfikować odstępstwa i zaburzenia
nia, poglÄ…dy, postawy modelujÄ… i przeka-
w zachowaniu dzieci (w tym powodowa-
zujÄ… kolejnym pokoleniom podstawowe
ne doświadczaniem przemocy domowej).
idee i wartości. Nauczyciele uczą zasad
Po drugie, pedagodzy sÄ… ekspertami
społecznych, moralnych, uczą praw oraz
w dziedzinie oddziaływania, edukacji, tre-
odpowiedzialności za innych. Kiedy więc
ningu i kształtowania postaw, opinii, za-
dochodzi do przemocy i zaniedbywania
chowań, czy umiejętności.
dziecka, pedagodzy powinni praktycznie
Po trzecie, w sposób częsty, regularny
realizować to, czego uczą, urzeczywistniać
kontaktują się z dużą liczbą dzieci, i co
głoszone przez siebie zasady, prawa, wpa-
więcej, posiadają mniej lub bardziej re-
jane innym wartości. W takiej perspekty-
gularny kontakt lub dostęp do rodzin
wie konieczność reagowania nauczycieli
swoich uczniów oraz możliwości pewnej
i udzielania przez nich pomocy dzieciom
penetracji tych środowisk. Wymienione
w sytuacji przemocy domowej przyjmuje
cechy, umiejętności i warunki charaktery-
wymiar odpowiedzialności edukacyjnej.
zujące środowiska pedagogów i nauczy-
V. Przemoc wobec dziecka stanowi łama- cieli sprawiają, iż na całym świecie są oni
nie jego podstawowych praw, praw jednost- uznawani jako te osoby, a szkoły jako te
ki i obywatela. Państwo, realizując i rozwi- instytucje, które mogą (i powinny) pełnić
jajÄ…c demokratyczne idee ochrony wszyst- niezastÄ…pionÄ… rolÄ™ w systemie ochrony
kich obywateli, wszystkich swoich człon- dziecka przed krzywdzeniem. Ich znacze-
ków, musi zadbać o protekcję i ochronę nie dla sprawnego i efektywnego funkcjo-
praw dziecka  także wówczas, jeśli nie są nowania systemu jest postrzegane niemal
one przestrzegane przez rodziców. Agendy jako krytyczne (zob. Strategie postępowania
państwowe  instytucje państwa, takie jak z przemocą w rodzinie 1993; DePanfilis,
szkoły, ponoszą więc swoistą polityczną Salus 1992). Przedstawiane w tym miejscu
odpowiedzialność za podejmowanie dzia- argumenty nakreślają wymiar odpowie-
łań chroniących prawa obywatela-dziecka. dzialności pedagogów za dzieci krzyw-
dzone, który ma postać odpowiedzialności
VI. Pozycja pedagogów i nauczycieli,
ze względów utylitarnych.
w porównaniu z innymi układami otaczają-
cymi rodzinę z problemem przemocy lub VII. Ogólne zasady etyczne wymagają
zagrożonej jej wystąpieniem, jest wyraz
- od jednostki, by udzielać innym pomocy
nie uprzywilejowana. Odznacza siÄ™ lep- w sytuacjach, gdy doznajÄ… krzywd i cier-
szymi niż w przypadku innych osób, grup pienia oraz starać się je ochronić. Do-
4
Użycie tutaj terminu odpowiedzialności społecznej ma oczywiście miejsce w autorskim znaczeniu, zdecydo-
wanie węższym niż interpretacje tego pojęcia w literaturze (Sokołowska 1981), gdzie termin używany jest w sen-
sie odnoszącym się do kilku z analizowanych w przedstawianej prezentacji wymiarów odpowiedzialności peda-
gogów za dzieci krzywdzone.
4
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
świadczanie przemocy ze strony rodzi- 2. Zakłada się, iż wielu rodziców
ców przez dziecko jest przede wszystkim krzywdzących może, przy odpowiedniej
doświadczaniem przez niego krzywdy profesjonalnej pomocy, zmienić swoje za-
i cierpienia, bólu fizycznego i psychiczne- chowanie. Uznaje się, iż rodzice posiada-
go, doznawaniem strachu, lęku, poniże- ją możliwości i siły, które mogą być przez
nia. Powinność reagowania nauczycieli nich wykorzystane do zmiany stylu swe-
i pedagogów na przypadki przemocy ro- go rodzicielstwa. Niektórzy potrzebują
dzinnej, udzielanie pomocy dziecku pomocy jedynie doraz
nej lub subtelnego
krzywdzonemu jest więc elementem ich wsparcia, inni jednak systematycznej,
ludzkiej, osobistej odpowiedzialności mo- długotrwałej i intensywnej pracy.
ralnej.
3. Uznając, iż dla dziecka wzrastanie
Można domniemywać, iż przedstawiona
we własnej rodzinie jest najbardziej opty-
wyżej próba specyfikacji wymiarów odpo-
malnÄ… sytuacjÄ… rozwojowÄ…, paradygma-
wiedzialności pedagogów za dzieci krzyw-
tem strategii działania i interweniowania
dzone, za udzielanie im pomocy, prowadzi
wobec problemów krzywdzenia dziecka
do zwiększenia wyrazistości rozumienia,
jest dążenie do utrzymania rodziny jako
niejednokrotnie efemerycznie przyjmowa-
całości, dopóki bezpieczeństwo dziecka nie
nego i używanego pojęcia. Można też do-
jest bezpośrednio i stale zagrożone.
mniemywać, iż edukacja środowisk nauczy-
4. Wiodącym celem współczesnych in-
cielskich, uwzględniająca takie lub podobne
terwencji w sytuacje przemocy nad dziec-
specyfikacje, w rzeczywistości będzie ko-
kiem w rodzinie jest pomoc rodzinie  by
rzystnie zwiększać gotowość tych środowisk
nauczyła się odpowiednio dbać o swoje
do racjonalnych, pożądanych działań.
dzieci i zaspokajać ich potrzeby. Pomoc ta
Kolejnym z wymienionych wcześniej
powinna wzmacniać siły rodziny oraz
obszarów, stanowiących podłoże aktywnej
rozwijać konieczne dla pozytywnego rodzi-
postawy nauczycieli wobec problemu dzieci
cielstwa umiejętności, jak też rozwiązywać
krzywdzonych, a zwłaszcza determinujących
te problemy rodziny, które prowadzą do
racjonalne działania w tej mierze, jest
krzywdzenia dzieci. Przyjmuje się też, iż
znajomość i respektowanie określonych
pomoc i monitorowanie rodziny, jako
założeń teoretyczno-praktycznych na te-
szczególnie pożądany rodzaj interwencji,
mat samego zjawiska i właściwych sposo-
powinny przybierać jak najmniej intru-
bów reagowania na nie. Aktywizowanie
zyjny charakter.
pedagogów i nauczycieli do pomocy dzie-
ciom krzywdzonym nie może pomijać
5. Konkretne działanie wobec rodziny
również ich edukacji i w tej sferze.
z problemem krzywdzenia dzieci musi
Wśród najważniejszych założeń na temat
opierać się na wnikliwym rozpoznaniu
zjawiska, odzwierciedlających współczesne
indywidualnego kontekstu występowania
nastawienie naukowo-praktyczne, wskazać
problemu. Konstelacja czynników odpo-
należy następujące (DePanfilis, Salus 1992):
wiedzialnych za przemoc domowÄ… ma
zawsze unikatowy charakter, lecz możli-
1. Założenie, iż większość rodziców
wości rodziny w zakresie przezwycięża-
krzywdzÄ…cych nie czyni tego z wyraz
nÄ…
premedytacją, na skutek złej woli. Krzyw- nia problemu są indywidualne. Jakiekol-
dzenie dzieci jest raczej rezultatem dzia- wiek decyzje muszą więc opierać się na
łania całego splotu czynników psycholo- wielowymiarowej i dogłębnej diagnozie
gicznych, socjalnych, sytuacyjnych i spo- konkretnej sytuacji, ukierunkowanej za-
łecznych. Niewskazane jest więc prefero- równo na odkrycie z
ródeł przemocy
wanie postaw punitywnych wobec spraw- w danej rodzinie i czynników podtrzymu-
jących i ułatwiających jej występowanie,
ców krzywdzenia.
5
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
jak i rozpoznającej  siły rodziny  jej typów działań, jakie pedagodzy i nauczy-
zdolności i możliwości do współpracy ciele mogą podejmować wobec problemu
nad poprawą jakości rodzicielstwa. krzywdzenia dzieci i przypadków jego wy-
stępowania. Mają one charakter zarówno
6. Krzywdzenie dzieci jest problemem
działań wczesnej interwencji wobec wystę-
wymagającym zbiorowej interwencji, głę-
pujÄ…cych sytuacji krzywdzenia dziecka,
bokiej współpracy różnych profesjonali-
prewencji wobec dzieci i rodzin podwyż-
stów i instytucji. Żadna pojedyncza insty-
szonego ryzyka, jak i profilaktyki ogólnej
tucja lub osoba nie posiada wystarczajÄ…-
(pierwszorzędowej). Jednocześnie możliwe
cych zasobów i umiejętności, by samodziel-
są też działania wspierające, terapeutycz-
nie zajmować się zjawiskiem, samodziel-
ne czy reedukacyjne wobec dzieci krzyw-
nie próbować je powstrzymywać i ogra-
dzonych (por. Tower 1992; DePanfilis,
niczać. Konieczne jest więc uznanie przez
Salus 1992). W perspektywie konkretnych
określone instytucje i profesjonalistów
działań pedagogów i nauczycieli wskazać
własnej roli i odpowiedzialności, jak też
można następujące możliwości:
poszanowanie i uznanie znaczenia i war-
toÅ›ci dziaÅ‚aÅ„ innych uczestników syste- · Pedagodzy i nauczyciele mogÄ… doko-
·
mu ochrony dzieci przed krzywdzeniem. nywać wczesnej identyfikacji przypad-
ków krzywdzenia dzieci (Jarosz 2001),
7. Najbardziej obiecujÄ…cym podej-
czyli ujawniać na podstawie określonych
ściem do radzenia sobie ze zjawiskiem
wskaz
ników te dzieci w zespołach, z któ-
w wymiarze społecznym  na co wskazuje
rymi pracują, które doświadczają prze-
większość autorów w literaturze przed-
mocy w rodzinie, lub co do których ist-
miotu  jest rozwijanie działań profilak-
nieje takie uzasadnione przypuszczenie.
tycznych (Finkelhor 1993; Browne, Her-
· Pedagodzy majÄ… możliwość przepro-
·
bert 1999) rozumianych zarówno jako
działanie uprzedzające, jak i wczesną in- wadzania wstępnej diagnozy sytuacji
dziecka i rodziny (Jarosz 2001), czyli po-
terwencję. Wiele doniesień badawczych
zyskiwania takich informacji o dziecku
wskazuje, iż większość podejmowanych
i jego rodzinie, by uzyskać pełny obraz
taktyk na rzecz ochrony dzieci przed
krzywdzeniem nie jest wystarczajÄ…co sku- sytuacji przemocy (stwierdzanej lub po-
teczna. Pomimo stosowania działań ogra- dejrzewanej). Ułatwi to podjęcie najbar-
niczających, przemoc często nadal rozwi- dziej trafnej decyzji o kierunku dalszego
ja się w rodzinie, lub niejednokrotnie po- działania. Rezultaty takiej diagnozy mo-
wraca, choć wielu takim sytuacjom moż- gą być też wykorzystywane w dalszych
na by zapobiegać, gdyby przeciwdziała- decyzjach wobec rodziny, które są podej-
mowane przez określone instytucje, jak
nie i właściwa interwencja pojawiły się
też mogą być użyteczne do projektowania
odpowiednio wcześnie.
pracy z rodzinÄ… nad problemem przemo-
Wymienione założenia, choć przedsta-
cy, prowadzonej już przez specjalistyczne
wione w nader skrótowej formie, sugerują
instytucje. Pedagodzy i nauczyciele mogÄ…
właściwy profil poznawczo-praktyczny,
być w tym momencie swoistymi konsul-
jakim powinna się charakteryzować posta-
tantami dla innych instytucji.
wa nauczycieli i pedagogów wobec przypad-
ków krzywdzenia dzieci i caÅ‚ego zjawiska. · Pedagodzy powinni zgÅ‚aszać przypadki
·
Dopełnieniem prezentowanych refleksji krzywdzenia dzieci lub uzasadnione po-
nad odpowiedzialnością pedagogów za po- dejrzenia do odpowiednich instytucji.
moc dzieciom krzywdzonym oraz nad głów- W zależności od rozpoznanej sytuacji
nymi założeniami udzielania takiej pomocy może to być skierowanie danego przy-
jest wskazanie zasadniczych możliwych padku dziecka i rodziny bądz
do instytucji
6
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
i placówek zajmujÄ…cych siÄ™ profesjonal- · W obszarze możliwoÅ›ci dziaÅ‚aÅ„ peda-
·
nie problemem przemocy w rodzinie, lub gogów i nauczycieli leży też prowadzenie
szczegółowiej krzywdzeniem dzieci, bądz
działań prewencyjnych wobec przypad-
w określonych, szczególnie zagrażających ków podwyższonego ryzyka wystąpienia
i z
le rokujących sytuacjach, zgłoszenie przemocy. Zakres propozycji obejmuje tu
przypadku wymiarowi sprawiedliwości. szeroką gamę działań (wspomagających,
edukacyjnych i treningowych) wobec od-
· Pedagodzy, nauczyciele mogÄ… zapew-
·
powiednio wcześnie rozpoznanych rodzi-
niać wsparcie dziecku, jak i całej rodzinie
ców i dzieci podwyższonego ryzyka prze-
w sytuacji ujawnienia siÄ™ problemu prze-
mocy, jak i w przypadku pracy z młodzie-
mocy. Mogą też udzielać wsparcia dziecku
żą, podejmowanie działań wobec wła-
w potencjalnie trudnych sytuacjach, które
snych uczniów, będących jednocześnie
mogą nastąpić w związku z ujawnieniem
młodocianymi rodzicami5. Szczegółowe
się problemu, takich jak np. przesłuchanie
propozycje rozpościerają się od organizo-
sÄ…dowe czy policyjne, umieszczenie dziecka
wania dodatkowych godzin opieki (i za-
poza rodziną, czy nawet gwałtowne po-
jęć) dla dzieci z rodzin ryzyka (po to, by
gorszenie siÄ™ relacji dziecka z rodzinÄ….
odciążyć rodziców), po rozwijanie alter-
Mogą też dawać ogólne wsparcie emocjo-
natywnych programów uczenia się dla
nalne i osobowościowe dzieciom doznają-
uczniów, którzy są młodocianymi rodzi-
cym krzywd i złego traktowania od rodzi-
cami, kształtowanie kompetencji rodzi-
ców (Abrahams i in. 1992; Tower 1992).
cielskich, czy specjalne doradztwo i nad-
· UdziaÅ‚em nauczycieli i pedagogów może zór rodzicielstwa nieletnich.
·
też być współpraca z innymi instytucjami
· Pedagodzy mogÄ… również prowadzić
·
w zakresie monitorowania sytuacji dziecka
niektóre formy pracy z rodzicami krzyw-
w rodzinie w postaci śledzenia polepsza-
dzącymi dzieci. Przykładową formą jest
nia siÄ™ kondycji dziecka w tych obszarach
inicjowanie i stymulowanie spotkań grup
jego funkcjonowania, które zostały zabu-
samopomocowych dla rodziców z proble-
rzone w wyniku doświadczenia przemocy,
mem krzywdzenia dzieci, jak też działa-
zmian dokonujÄ…cych siÄ™ w wyniku pracy
nia bardziej bezpośrednie w postaci edu-
z rodzinÄ… i udzielanej jej pomocy.
kacji na temat prawidłowości rozwojo-
· Organizowanie i prowadzenie dziaÅ‚aÅ„ wych wystÄ™pujÄ…cych u dzieci, realistycz-
·
reedukacyjnych, terapeutycznych wsto- nych oczekiwań wobec dzieci oraz rozwi-
sunku do zaburzeń i deficytów dziecka, jania niezbędnych umiejętności rodziciel-
wynikających z doświadczeń przemocy skich. Pedagodzy mogą też proponować
rodzinnej  to kolejny przykład udziału rodzicom krzywdzącym dzieci porady
pedagogów w interwencjach wobec zja- w zakresie trudności wychowawczych,
wiska. Działania tego typu dotyczyć mogą używania konstruktywnych sposobów dys-
zarówno dokładnego rozpoznania i oceny cyplinowania dzieci. Wymienić można rów-
występujących u dziecka deficytów i zabu- nież możliwość oferowania rodzicom przez
rzeń, które rozwinęły się w sferze osiągnięć szkoły takich usług, jak np. uzupełnienie
szkolnych, kompetencji poznawczych, ogól- wykształcenia, elementy kursów zawodo-
nego zachowania siÄ™ dziecka, w procesie wych, pomoc w zakresie nabywania pod-
społecznej adaptacji oraz w obszarze jego stawowych umiejętności życiowych (np.
zdrowia psychospołecznego, jak i stworzenia budżetowanie domowe, pisanie pism do
indywidualnego, realnego w warunkach urzędów i instytucji itp.), a nawet kształ-
własnej pracy i kompetencji pedagogów cenie umiejętności w zakresie właściwej
programu naprawczego. rekreacji, radzenia sobie ze stresem itp.
5
Przykłady działań wobec grup ryzyka wystąpienia przemocy tak wobec rodzin uczniów, jak i samych uczniów jako
nieletnich rodziców (Tower 1992; Jarosz 2002).
7
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
· Najbardziej widocznym obszarem moż- od Å›wiadomoÅ›ci i wiedzy nauczycieli
·
liwości działań pedagogów i nauczycieli o tych możliwościach, czy też od umiejęt-
wobec zjawiska krzywdzenia dzieci jest ności diagnostycznych pedagogów i in-
prowadzenie ogólnej (pierwszorzędowej) nych ich dyspozycji instrumentalnych
profilaktyki zjawiska. Treść profilaktyki i osobowościowych  w tym, jak się wy-
pierwszego stopnia (prowadzonej wobec daje, szczególnie od ich dobrej woli zaan-
ogółu dzieci i rodziców pozostających w za- gażowania się w działania wobec proble-
sięgu nauczycieli) rozpościera się od kształ- mu). Z pewnością zasadniczą przesłanką
towania i rozwijania tzw. niekrzywdzą- jest uświadomienie sobie przez środowi-
cych relacji pomiędzy rodzicami a dziećmi, ska szkolne swej wielowymiarowej odpo-
kształtowania pozytywnego wizerunku wiedzialności w tym względzie. Warun-
dziecka i upowszechniania tzw. pozytywnej kiem następnym jest odpowiedni profil
ideologii wychowania poprzez rozwijanie myślenia pedagogów i nauczycieli o sa-
świadomości o samym zjawisku krzyw- mym zjawisku krzywdzenia dzieci i uzna-
dzenia dzieci  jego istocie, znaczeniu nie przez nich głównych założeń determi-
i zakresie, po działania edukacyjne wo- nujących kierunek zasadnych, pożąda-
bec uczniów na temat posiadanych przez nych działań wobec zjawiska i jego przy-
nich praw i możliwości poszukiwania po- padków. Aby wreszcie potencjalna goto-
mocy, jak i działania edukacyjne związa- wość i właściwe nastawienie poznawcze
ne z antycypacją przyszłego rodziciel- urzeczywistniło się w konkretnych dzia-
stwa samych uczniów (zob. Tower 1992; łaniach, możliwości w tym względzie tak-
Jarosz 2001; Abrahams i in. 1992). że muszą być wyraz
nie artykułowane.
Dodatkowym stymulatorem sÄ… z pewno-
Zakres i jakość wykorzystania przez ścią bardziej wyraziste procedury postę-
pedagogów i nauczycieli swoich unikal- powania dla nauczycieli i pedagogów sty-
nych możliwości w zakresie przeciwdzia- kających się z sytuacjami przemocy do-
łania zjawisku krzywdzenia dzieci, obok mowej wobec dzieci. Należy jednak pod-
wymienionych i pokrótce scharakteryzo- kreślić, iż poza wymienionymi czynnika-
wanych determinantów, zależy również mi faktyczny zasięg możliwych działań
od wielu innych czynników (np. od funk- nauczycieli i pedagogów w obszarze
cjonowania względnie sprawnego syste- ochrony dziecka przed krzywdzeniem
mu interwencji specjalistycznej wobec i ich urzeczywistnianie, zależy w dużej
przypadków domowej przemocy nad mierze od sprzyjających warunków orga-
dziećmi, czy efektywności pracy wymiaru nizacyjnych i ekonomicznych funkcjono-
sprawiedliwości w tych sytuacjach, oraz wania szkoły.
Literatura
Abrahams N. i in. (1992), Teachers Knowledge, Attitudes and Beliefs About Child Abuse
and Its Prevention,  Child Abuse nad Neglect. The International Journal nr 16.
Bilo R. (1994), NIMBY syndrom, w: J. Kordacki (red.), Leczenie zespołu maltretowanego
dziecka, A
ódz
.
Browne K., Herbert M. (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa.
Czerepaniak-Walczak M. (1994), Prawa dziecka jako z
ródło refleksji moralnej nauczyciela.
w: A.M. Tchorzewski (red.), Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu
świadomości profesjonalnej nauczycieli, Bydgoszcz.
DePanfilis D., Salus M.K. (1992), A Coordinated Response to Child Abuse and Neglect:
A Basic Manual, U. S. Departament of Health and Human Sernice, National
Center on Child Abuse and Neglect.
8
Jarosz / Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone
Finkelhor D. (1993), The Main Problem Is Still Underreporting, Not Overreporting, w:
R.J. Gelles, D. Loseke (red.), Current Controversis On Family Volence, Londyn.
Herzberger S. D. (2002), Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Warszawa.
Iwaniec D., Szmagalski J., red. (2003), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych
emocjonalnie. Rozpoznanie i interwencja psychospołeczna w doświadczeniach
polskich i brytyjskich, Warszawa.
Jarosz E. (1998a), Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych, Katowice.
Jarosz E. (1998b), Wczesne interwencje w profilaktyce zjawiska przemocy w stosunku do
dzieci w rodzinie, w: Z. Brańka, M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współcze-
snym świecie, t. II, Kraków.
Jarosz E. (2001), Dom, który krzywdzi, Katowice.
Jarosz E., Wysocka E. (2001), Dylematy, problemy i zasady diagnozowania zjawiska
przemocy w rodzinie,  Auxilium Sociale nr 3/4.
Jarosz E. (2002), Rola szkoły w profilaktyce rodzinnej przemocy,  Życie szkoły nr 7.
Mc Intyre T.C. (1987), Teacher Awarness of Child Abuse and Neglect,  Child Abuse and
Neglect. The International Journal nr 11.
Międzynarodowa ochrona praw dziecka (1996), Warszawa.
Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, Warszawa.
Pospiszyl I. (2000), Przemoc w rodzinie, w: E. Milewska, A. Szymanowska (red.), Rodzice
i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych, Warszawa.
Ratuś B. (1995), Niektóre powinności nauczyciela wynikające z treści dokumentów
ONZ i EWG poświęcone oświacie i wychowaniu, w: K. Kaszyński (red.), Etyka
zawodu nauczyciela, Zielona Góra.
Sokołowska M. (1981), Odpowiedzialność społeczna za grupy zależne,  Studia
Socjologiczne nr 3.
Strategie postępowania z przemocą w rodzinie (1993), Biuro Organizacji Narodów
Zjednoczonych, Nowy Jork, tłum. Warszawa 1995.
Tite R. (1993), How Teachers Define and Respond to Child Abuse: The Distinction Be-
tween Theoretical and Reportable Cases,  Child Abuse and Negelct nr 17.
Tower C.C. (1992), The Role of Educators in Prevention and Treatment of Child Abuse
and Neglect, U. S. Departament of Health and Human Sernice, National Center
on Child Abuse and Neglect.
Zmarzlik J., Piwnik E. (1999), Dziecko pod parasolem prawa, Warszawa.
9