BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2005
mgr inż. MARIUSZ D
BROWSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
W artykule przedstawiono typowy przebieg oraz przyczyny większości wypadków przy obróbce drewna.
 braku lub niewłaściwego podparcia
Opisano najważniejsze działania prewencyjne w celu uniknięcia wypadków przy pracach stolarskich. Dotyczą
materiału (np. trzymania niepodpartego
one organizacji pracy, szkolenia i zachowań pracowników, wyposażenia stanowisk pracy oraz narzędzi i ele-
materiału w dłoniach, poprzecznego prze-
mentów maszyn, które mają kluczowe znaczenie w zapewnieniu bezpieczeństwa podczas pracy.
cinania drewna okrągłego na płaskim stole
pilarki tarczowej)
Accident prevention in woodworking
On the basis of descriptions of several hundreds of accidents during woodworking, typical sequences and causes of the
 nieostrożności oraz stosowania nie-
majority of those accidents are presented in the article. The most important prevention activities in woodworking are described.
dozwolonych metod pracy (np. zgarnia-
They concern work organisation, training and behaviour of workers, workstand equipment as well as tools and elements of
machines that are crucially important for safety during machining.
nia wiórów i odrzynków podczas pracy
maszyny)
 nieużywania wyposażenia ochron-
Są to:
Wstęp
nego (np. podczas cięcia krótkiego lub
 bezpośredni kontakt części ciała
Przy pracach stolarskich, należących
wąskiego materiału bez popychacza).
(zazwyczaj palców i dłoni) operatora z na-
nadal do najbardziej niebezpiecznych,
Częstą przyczyną wypadków z udzia-
rzędziami pracujących obrabiarek
w tym zwłaszcza podczas maszynowej
łem obrabiarek do drewna jest odrzut lub
 odrzut obrabianego materiału albo
obróbki drewna, dochodzi do znacznej
wyrzut materiału obrabianego albo jego
jego fragmentów
liczby wypadków ciężkich i śmiertelnych.
fragmentów. Najczęściej są to zjawiska
 wciągnięcie lub wkręcenie części cia-
Niektóre z obrabiarek stosowanych do
nieoczekiwane i przypadkowe. Jednak
ła w ruchome elementy maszyn (głównie
tych prac wymieniono w grupie maszyn
szczególnie narażeni są operatorzy, którzy
przenośników taśmowych podających lub
niebezpiecznych1, w załączniku nr 2 do
pracując w strefie zagrożenia odrzutem:
odbierających oraz wrzecion obrabiarek)
rozporządzenia MGPiPS [1]. Są wśród
 upadek, wskutek poślizgnięcia lub  próbują oswobodzić zakleszczony
nich m.in. niektóre pilarki tarczowe i ta-
materiał w trakcie pracy maszyny
potknięcia, w obrębie strefy zagrożenia
śmowe, strugarki wyrówniarki i grubiarki,
 uderzenie i zmiażdżenie przez rucho-  nie uprzątają regularnie odrzynków
frezarki pionowe dolnowrzecionowe,
me maszyny (głównie wózki traków i pila- ze stołu maszyny
czopiarki i obrabiarki kombinowane.
rek taśmowych do kłód oraz korowarki) lub  obrabiają materiał z rozbiórki
W Polsce jest rocznie zgłaszanych od ok.
części maszyn (sterowane hydraulicznie
 używają stępionych lub uszkodzonych
3 do 4 tysięcy wypadków przy obsłudze
lub pneumatycznie)
narzędzi
obrabiarek do drewna, w tym od 100 do
 inne zdarzenia związane zazwyczaj
 stosują zbyt małe prędkości skrawania
150 wypadków ciężkich i śmiertelnych [2].
z bieżącą obsługą maszyn, czyszczeniem,
lub prowadzą obróbkę przed osiągnięciem
Według danych statystycznych z ostatnich
konserwacją, naprawami lub nietypowymi
przez narzędzie pełnych obrotów albo
lat [3] przyczynami tych wypadków są
zachowaniami pracowników.
w trakcie wybiegu maszyny.
w większości czynniki ludzkie (75  80%),
Przyczynami technicznymi wypadków
a zwłaszcza nieprawidłowe zachowanie
Główne przyczyny powodowanych odrzutem lub wyrzutem są
pracownika (ponad 40%). Na kolejnych
przede wszystkim: zła konstrukcja, niepra-
miejscach, jako przyczyny są wymieniane wypadków
widłowe wykonanie lub niewłaściwy stan
czynniki techniczne (ok. 15%) i organiza-
przy obsłudze
urządzeń chroniących przed odrzutem,
cyjne (5  10%).
obrabiarek do drewna
zwłaszcza klinów rozszczepiających, zapa-
Dane statystyczne nie obejmują jednak
dek przeciwodrzutowych, a także osłon.
Każdy wypadek jest nieco inny, jednak
okoliczności wypadków, co umożliwiłoby
można wyodrębnić pewne typowe, często Przyczynami wciągnięcia lub wkręcenia
podejmowanie efektywnych działań za-
powtarzające się okoliczności, prowadzące ciała człowieka w ruchome mechanizmy
pobiegawczych. Takie informacje można
do jego powstania. Ze względu na liczbę maszyny, powodującego ciężkie urazy,
uzyskać jedynie z opisów zawartych w do-
i ciężkość wypadków przy obróbce drew- są zwykle:
kumentacji powypadkowej.
na, przeanalizowano trzy najważniejsze  nieosłonięte elementy, wystające poza
Z analizy opisów kilkuset wypadków
wydarzenia, tj. bezpośredni kontakt części
korpus obracającego się narzędzia, elemen-
przy pracach stolarskich [2, 3] można
ciała operatora z narzędziami pracujących
tu napędu lub uchwytu (fot. 1.  str. 20.)
wyodrębnić kilka głównych wydarzeń
obrabiarek, odrzut oraz wciągnięcie lub
 zbyt szerokie szczeliny między narzę-
przyczyniających się do ich powstania.
wkręcenie części ciała w ruchome elemen-
dziem a stołem albo prowadnicą
1
ty maszyn.
Maszyny zaliczone do grupy maszyn niebezpiecz-
 zaplątanie lub zaczepienie rękawicą,
nych nie mogą być wprowadzone na rynek Unii
Do bezpośredniego kontaktu z pracują-
ubraniem, włosami, zegarkiem itp. o ru-
Europejskiej bez przeprowadzenia oceny zgodności
cym narzędziem dochodzi wskutek:
chomy element maszyny
z udziałem jednostki notyfikowanej. Obowiązek ten
 poślizgnięcia dłoni na obrabianym
 poślizgnięcie lub potknięcie i utrata
nie dotyczy maszyn starych, użytkowanych już na
materiale lub popychaczu
terenie UE, których jest obecnie większość.
równowagi w pobliżu ruchomych, nie-
18
18
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2005
osłoniętych elementów maszyny, często
wskutek braku porządku na stanowisku
pracy
 nieodpowiedzialne zachowanie pra-
cownika lub współpracowników podczas
wykonywania czynności pomocniczych
(np. czyszczenia, konserwacji, regulacji
albo sprawdzania przy uruchomionym
napędzie maszyny).
Działania prewencyjne
Przyczyną większości wypadków jest
nieprawidłowe lub samowolne zachowanie
się pracownika (operatora, jego pomocnika wych, wyłączników samoczynnych, ha- opuszczeniem stanowiska pracy oraz
lub osoby postronnej). Dlatego niezwykle mulców, wyłączników stopu awaryjnego zabezpieczać maszyny przed przypadko-
ważne jest właściwe przeszkolenie pracow- itp). Równie ważne jest wyposażenie wym uruchomieniem (np. przez założenie
ników, w tym przeszkolenie praktyczne pracowników w odpowiednie do kłódki na wyłączniku głównym sieciowym
w zakresie prawidłowego wykonywania wykonywanych zadań pomoce oraz umieszczenie tablic ostrzegawczych)
czynności obsługowych, zapoznanie ich warsztatowe, służące zwykle prawi- przed każdym przystąpieniem do remontu,
z występującymi zagrożeniami oraz moż- dłowemu podpieraniu, przytrzymywaniu konserwacji i regulacji. W żadnym razie
liwymi konsekwencjami nieprzestrzegania lub prowadzeniu obrabianego materiału, pracownicy nie mogą ignorować zaleceń
wymagań i zaleceń bezpieczeństwa. Rów- a także odsunięciu pracownika od strefy bezpieczeństwa.
nie ważny jest aktywny udział i postawa niebezpiecznej (np. szablony, popychacze, Stanowisko pracy powinno umożli-
kierownictwa, nadzorowanie, dawanie dociskacze). Należy też pilnować, aby wiać swobodę ruchów obsługi. Materiały
przykładu właściwych zachowań, mo- nie zdarzały się przypadki stosowa- i wyroby powinny mieć ściśle określone
tywowanie pracowników do stosowania nia niedozwolonych metod pracy, miejsce w pobliżu stanowisk podawania
zasad bezpieczeństwa pracy przez nagra- np. czyszczenie, regulacja lub konserwacja i odbierania, usytuowane w miarę moż-
dzanie właściwych zachowań. maszyn podczas ich ruchu, praca w rękawi- liwości tak, aby nie było konieczności
Nadzór powinien dbać, aby do pracy cach albo z obandażowanymi dłońmi, jeśli przechodzenia przez strefy zagrożenia, np.
byli dopuszczani tylko pracownicy od- wirujące części obrabiarek, narzędzia tnące płaszczyznę cięcia piły tarczowej. Strefy
powiednio przeszkoleni do prawidłowej lub obrabiany materiał stwarzają zagroże- zagrożenia można ograniczyć, np. przez
obsługi maszyny i byli w dobrej formie psy- nie pochwycenia, hamowanie narzędzia obudowanie stanowiska pracy trwałymi
chofizycznej. Konieczne jest zapoznanie ich rękami lub środkami podręcznymi, pozo- ekranami lub ustawienie maszyny na-
z występującymi przy obsłudze maszyny stawianie pracującej maszyny bez obsługi, przeciw ściany budynku. Posadzka wokół
zagrożeniami oraz urządzeniami i sposoba- odwracanie uwagi osoby obsługującej ma- maszyny powinna być równa i zapewniać
mi ochrony przed wypadkiem. Ważne jest szynę przez współpracowników lub osoby dobrą przyczepność (fot. 2.  str. 20.).
także, aby pracownicy mieli świadomość postronne. Wszelkie sygnały pracowników Należy dbać o jej czystość, regularnie
skutków lekceważenia i nieprze- dotyczące niewygód i problemów przy wy- sprzątać wióry i niedopuszczać do innych
strzegania zasad bezpieczeństwa konywaniu pracy powinny być wnikliwie zanieczyszczeń, zwłaszcza obniżających
pracy. Najlepszą metodą perswazji jest rozpatrywane i  jeśli tylko jest to możliwe przyczepność. Zalecane jest częste zrasza-
podanie przykładów wypadków lub zdarzeń  uwzględniane. nie podłóg wodą oraz sprzątanie odkurza-
potencjalnie wypadkowych  z życia . Pracownicy powinni podczas pracy czami maszyn, podłóg i ścian pomieszczeń
Niezbędne jest również systematycz- stosować odpowiednie do wykony- produkcyjnych z pyłu i wiórów. Stosowa-
ne sprawdzanie stanu technicznego wanej czynności środki ochrony nie sprężonego powietrza lub mioteł nie
maszyny, a zwłaszcza jej elementów indywidualnej. Każde uszkodzenie, jest wskazane. W pomieszczeniach, gdzie
istotnie wpływających na bezpieczeństwo nieprawidłowość i dostrzeżone niepokoją- występuje zapylenie nie wolno używać
(narzędzi skrawających, stołów, prowad- ce objawy w pracy maszyny, pracownicy otwartego ognia. Zbiorniki pyłu oraz skła-
nic), a także kompletności, właściwego powinni natychmiast zgłaszać do nadzoru. dowiska odpadów drzewnych powinny być
ustawienia i sprawności urządzeń ochron- Powinni także natychmiast wyłączać regularnie opróżniane.
nych (osłon i związanych z nimi urządzeń maszyny w razie stwierdzenia awa- Oświetlenie  często niedoceniane,
blokujących, urządzeń przeciwodrzuto- rii, a także wyłączać każdorazowo przed o odpowiednim natężeniu, równomierno-
19
19
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2005
ści, zaprojektowane i usytuowane w taki dostęp do narzędzia, poza przestrzenią
sposób, by zapobiec olśnieniu oraz efekto- niezbędną do przeprowadzenia obróbki.
wi stroboskopowemu ma znaczny wpływ Rodzaj i grubość materiału oraz sposób
Fot.1. Nieosłonięte koło przekładni pasowej
na ograniczenie poziomu ryzyka. zamocowania osłon w maszynie powinny
Fot. 1. Uncovered belt pulley
Stateczność maszyny  zabezpieczenie zapewniać odporność na spodziewane uda-
jej przed przesuwaniem się lub inną zmianą ry (np. wykruszenie się noża w wirującym
położenia podczas pracy wpływa na bez- narzędziu, odrzut materiału). W strefie
pieczeństwo, wygodę i jakość pracy. skrawania obrabiarek z ręcznym posuwem
Instalacja odciągowa  w przypadku najlepiej stosować osłony zamykające
obróbki wewnątrz pomieszczeń zamknię- się samoczynnie lub, jeśli przedmioty
tych, powinna być zawsze podłączona obrabiane są seriami, osłony nastawne.
do maszyny i uruchomiona. Parametry Osłony te muszą być akceptowane przez
odciągu powinny zapewniać skuteczne pracowników, tzn. nie mogą utrudniać
odprowadzanie pyłu i wiórów ze stref pracy, ograniczać ruchów, zasłaniać pola
skrawania. Poszczególne elementy odciągu widzenia itp. Należy również pamiętać,
powinny być połączone ze sobą i uziemio- aby nie było możliwości dostępu do na-
ne w celu ochrony przed gromadzeniem się rzędzia przez otwory w osłonie (np. przez
ładunków elektrostatycznych. króciec do odciągu wiórów). Osłony stref
Mocowanie i prowadzenie materiału zagrożeń, innych niż strefa skrawania, np.
podczas obróbki jest bardzo istotne nie osłony mechanizmów napędowych, jeśli
Fot. 2. Równa i uprzątnięta posadzka oraz właściwe
tylko ze względu na jakość produkcji, ale wymagany jest częsty (powyżej jednego na
oświetlenie stanowiska pracy
również bezpieczeństwo obsługi, dlatego zmianę) dostęp do tych stref, powinny być
Fot. 2. Even and cleared floor as well as proper
zawsze należy zapewnić właściwe i pewne zblokowane z silnikiem napędu.
lighting of a workstand
zamocowanie lub podparcie obrabianego Inne urządzenia ochronne w obra-
materiału, np. podczas cięcia drewna okrą- biarkach do drewna to przede wszystkim
głego powinny być stosowane uzębione chroniące przed odrzutem kliny rozsz-
pryzmy z dociskiem. Warto też zastępować czepiające, zapadki przeciwodrzutowe,
posuw ręczny przez dostawne mechani- kurtyny, zgarniacze itp. Stosowane są
zmy posuwowe. W przypadku wiotkich również wyłączniki samoczynne zatrzy-
i długich materiałów należy stosować mujące ruchy niebezpieczne, zanim nastąpi
przedłużenia stołu lub podpory rolkowe. wciągnięcie lub wkręcenie części ciała
W żadnym razie nie wolno trzymać ob- pracownika oraz urządzenia utrudniające
rabianego materiału samymi dłońmi albo dostęp, które nie uniemożliwiają, lecz
popychać go podpierając brzuchem. powstrzymują przed dostępem do strefy
Narzędzia powinny być odporne na zagrożenia. Przykładem takich urządzeń
tępienie, np. z nakładkami z węglików mogą być szczotki na dolnych krawędziach
spiekanych. Kształt korpusu narzędzi obro- osłon do frezowania krzywoliniowego.
towych (np. wałów nożowych, głowic fre- Urządzeniem ochronnym jest też układ
Fot. 3. Niewłaściwy kształt narzędzia dla obrabia-
zowych) powinien być w kształcie walca, hamulcowy, mający wpływ na obniżenie
rek do drewna z posuwem ręcznym
a wystawanie krawędzi tnących oraz szero- ryzyka, zwłaszcza podczas czyszczenia,
Fot. 3. Improper shape of a tool for handfed wo-
kość i głębokość rowków wiórowych  jak wymiany narzędzi, konserwacji i podob-
odworking machines
najmniejsze (przy uwzględnieniu potrzeb nych czynności obsługowych. Sprawność
technologicznych)  fot. 3., 4. Nie wolno działania wszystkich tych urządzeń powin-
stosować narzędzi uszkodzonych lub prze- na być systematycznie sprawdzana.
kraczać ich dopuszczalnej prędkości. Tam, Elementy sterownicze służące do uru-
gdzie to możliwe, należy stosować obróbkę chamiania nie powinny wystawać poza są-
przeciwbieżną z prędkością skrawania co siadującą powierzchnię obudowy maszyny
najmniej 40 m/s. Narzędzia należy regu- lub powinny być osłonięte w celu ochrony
larnie ostrzyć i myć z żywicy. przed przypadkowym uruchomieniem.
Osłony mogą stanowić skuteczną ba- Wrzeciona, uchwyty i inne obracające
rierę odgradzającą operatora od strefy za- się części nie powinny mieć wystających
grożenia, pod warunkiem, że są właściwie na zewnątrz elementów, które mogłyby
wykonane i stosowane. W przeciwnym pochwycić i wplątać np. ubranie pracow-
razie nie tylko nie chronią operatora, ale nika.
mogą zwiększać ryzyko wypadku, ponie- Szczeliny między ruchomymi a sąsied-
waż ich obecność zmniejsza czujność ope- nimi, nieruchomymi częściami obrabiarki
Fot. 4. Właściwy kształt narzędzia dla obrabiarek
ratora, przekonanego o tym, że jest przez (np. między piłą tarczową a krawędzią
do drewna z posuwem ręcznym
nie chroniony. Dlatego niezwykle istotne wkładki stołu, albo między walcem szli-
Fot. 4. Proper shape of a tool for handfed wo-
odworking machines jest, aby osłony całkowicie odgradzały fierki taśmowej a osłoną) powinny być
20
20
BEZPIECZEC
STWO PRACY 1/2005
możliwie małe, aby uniemożliwić wcią- - dla pracodawców  karami finanso-
gnięcie tam palców operatora. wymi oraz pozbawienia wolności, dodat-
kowymi kosztami z tytułu odszkodowań,
leczenia, rehabilitacji, przestojów w pracy
Podsumowanie
oraz wynikającymi z obowiązku stawiania
Z osobistych obserwacji i doświadczeń
się przed sądem, stratami moralnymi,
zebranych podczas oceny ryzyka na stano-
a czasem także utratą dobrego imienia
wiskach pracy w zakładach przetwórstwa
i w rezultacie koniecznością zamknięcia
drewna [4], badania maszyn do obróbki
firmy.
drewna, wizyt w stolarniach i u produ-
Niestety, w wielu przypadkach, nie
centów obrabiarek, a także analizy pro-
tylko pracodawcy, lecz również osoby
tokołów i dokumentacji powypadkowej,
zajmujące się sprawami bhp w tych
wynika, że dane statystyczne, według
firmach nie zauważają tych problemów.
których udział czynnika technicznego
Pracownicy służby bhp w zakładach
wśród wszystkich przyczyn wypadków
stolarskich, oprócz wiedzy nt. ogólnych
wynosi tylko około 15%, nie do końca
przepisów związanych z tą problematyką,
odzwierciedlają rzeczywistość. W wielu
powinni mieć specjalistyczną wiedzę oraz
przypadkach czynniki techniczne nie są
umiejętności dokonywania oceny ryzyka
identyfikowane jako przyczyny lub ich
na stanowiskach mechanicznej obróbki
wpływ na zaistnienie wypadku jest pomi-
drewna. Wiedzę tę mogą uzyskać na
jany albo bagatelizowany.
organizowanych przez Centralny Instytut
W polskich stolarniach, zwłaszcza
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut
małych, jest użytkowanych wiele maszyn
Badawczy oraz inne wiarygodne instytu-
starych, które nie spełniają współczesnych
cje kursach, a także z literatury fachowej
wymagań bezpieczeństwa. Część z nich
i norm bezpieczeństwa. W przypadku wąt-
wykonano na własny użytek, inne powstały
pliwości zawsze warto zapytać lub zwrócić
na zamówienie, zbudowane przez małe
się o pomoc do instytucji zajmujących się
warsztaty, bez znajomości wymagań bez-
tą problematyką.
pieczeństwa oraz zagrożeń, jakie występują
podczas obsługi tych maszyn. Jeszcze inne,
PIŚMIENNICTWO
zostały kupione  z drugiej ręki , sprowa-
dzone z państw Europy Zachodniej, gdzie
[1] Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Po-
wcześniej, niż u nas pracodawcy zostali
lityki Społecznej, z dnia 10 kwietnia 2003 r., w spra-
wie zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów
zobligowani do dostosowania maszyn
bezpieczeństwa (DzU nr 91, poz. 858) wdrażające
do minimalnych wymagań określonych
postanowienia dyrektywy Unii Europejskiej 98/37/
w dyrektywie 89/655/EWG, wdrożonej
WE (tzw. dyrektywy maszynowej)
w Polsce rozporządzeniem ministra go-
[2] Dąbrowski M., Dąbrowski A. Zasady zapewnienia
spodarki [5]2. Zamiast więc ponosić koszty
bezpieczeństwa na stanowiskach mechanicznej ob-
dostosowania  woleli sprzedać stare ma-
róbki drewna. Praca naukowo-badawcza. CIOP-PIB,
szyny za granicę.
Warszawa 2004. Praca niepublikowana
W Polsce pracodawcy mają do
[3] Dąbrowski M. Zasady zapewnienia bezpieczeń-
końca 2005 roku czas na dosto-
stwa na stanowiskach mechanicznej obróbki drewna.
sowanie parku maszynowego do
W: Podstawy prewencji wypadkowej. Pod red. Z.
minimalnych wymagań. Warto jed- Pawłowskiej. Wyd. 1. CIOP-PIB, Warszawa 2003,
s. 198-210
nak zabrać się do tego już teraz, bowiem
wiele z tych maszyn jest w obecnym
[4] Pośniak M. Identyfikacja i ocena zagrożeń czyn-
nikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w procesach
stanie naprawdę niebezpiecznych, a przy
przemysłu meblarskiego oraz opracowanie zaleceń
zastosowaniu często bardzo prostych
do profilaktyki. Praca naukowo-badawcza. CIOP-PIB,
środków technicznych i organizacyjnych
Warszawa 2003. Praca niepublikowana
można znacznie obniżyć poziom ryzyka
[5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30
ich obsługi i uchronić się przed wypadka-
paz
dziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wy-
mi, jakie mogą się wydarzyć, a także ich
magań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy
potencjalnymi skutkami:
w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników
podczas pracy. DzU nr 191, poz. 1596, wdrażające
- dla pracowników  urazami lub inny-
do prawa polskiego postanowienia dyrektyw Unii
mi uszczerbkami na zdrowiu
Europejskiej 89/655/EWG i 95/68/WE
2 [6] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 14
W Polsce kwestie te reguluje również rozporzą-
kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny
dzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna. DzU
przy obsłudze obrabiarek do drewna [6]
nr 36, poz. 409
Publikacja opracowana w ramach zadań służb państwowych objętych programem wieloletnim pt.  Do-
stosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej dofinansowywanych przez
Ministerstwo Gospodarki i Pracy w latach 2002  2004. Główny koordynator: Centralny Instytut Ochrony
Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
21
21