6498541925

306 Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH

upowszechniające naukę, 18 z nich zakończyło działalność przed 1918 r. Większość opracowań (48 haseł) dotyczy towarzystw powstałych i działających w latach międzywojennych; tylko 2 z nich kontynuowały prace po 1945 r.

Wśród towarzystw upowszechniających naukę można wyodrębnić kilka grup w zależności od ich zadań statutowych i form działania.

Pierwsza grupa obejmuje organizacje o celach ogólno-oświatowych. Należała do nich Polska Macierz Szkolna Ziem Wschodnich w Wilnie (1919-1939), która zajmowała się m.in. organizowaniem szkół, bibliotek, czytelni i wypożyczalni oraz prowadzeniem odczytów, wykładów i kursów na terenie Ziemi Wileńskiej i Nowogrodzkiej. Podobne cele miały: Towarzystwo Krzewienia Oświaty w Łodzi (1906-1918), Towarzystwo Oświaty Narodowej w Warszawie (1899-1905), Towarzystwo Oświaty Ludowej dla Miasta Rzeszowa i Powiatu działające w Rzeszowie (1882-1895), Gdańska Macierz Szkolna (1921-1931). Organizatorami i działaczami wymienionych towarzystw byli nauczyciele, przedstawiciele środowiska ziemiańskiego, duchowieństwo.

Znaczna grupa opracowań dotyczy towarzystw, które powołano w celu sprawowania opieki nad istniejącymi placówkami oświatowymi. Należą do nich: Towarzystwo Biblioteki Publicznej w Łucku (1922-1939), Towarzystwo Bibliotek Publicznych w Warszawie (1922-1935), Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1924-1939). Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (1923-1939), utworzone przez grono profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, wspierało inicjatywy wydawnicze, m.in. publikowanie inwentarzy rękopisów tej Biblioteki.

Korespondują z nimi towarzystwa, które skupiały się na zakładaniu i wspieraniu działalności muzeów oraz upowszechnianiu ich zadań w społeczeństwie.

Odrębne miejsce poświęcono towarzystwom regionalnym, podejmującym prace popularyzatorskie i wydawnicze (10 haseł).

Kilka opracowań dotyczy towarzystw przyjaciół szkół wyższych istniejących przy poszczególnych uczelniach, np.: Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1921-1923), Uniwersytecie Poznańskim (1924--1939), Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (1924-1939).

Odrębne hasła poświęcono towarzystwom pedagogicznym, takim jak np.: Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie (1905--1919), Polski Związek Nauczycielski w Warszawie (1905-1917).

Większość towarzystw uwzględnionych w tym tomie istniała przed 1939 r. Na ogólną liczbę 306 towarzystw tylko 8 powstało po 1945 r., a 28 kontynuowało po wojnie rozpoczętą wcześniej działalność. Około 90% tekstów odnosi się do społecznego ruchu naukowego i oświatowego z XVIII (3 hasła) i XIX (47 haseł) oraz pierwszych dziesięcioleci XX w.: 58 dotyczy towarzystw z 1. 1900-1914, ale najwięcej, bo aż 193, to opracowania o towarzystwach powołanych w latach międzywojennych.